ΤΟ ΕΥΠΑΛΙΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ



ΓΕΝΙΚΑ
Το Ευπαλίνειο όρυγμα αποτελεί ένα μηχανικό έργο αξεπέραστο στην ιστορία της μηχανικής τεχνολογίας και τεκμήριο του υψηλού επίπεδου τεχνογνωσίας των Ελλήνων μηχανικών και των ολοκληρωμένων γνώσεών τους στην εφαρμογή της Γεωμετρίας, της Τοπογραφίας, της Γεωδαισίας και της Οπτικής στην αρχαία Ελλάδα πολύ πριν από τον 6ο αιώνα π.Χ. Ο Μεγαρεύς μηχανικός Ευπαλίνος κατόρθωσε να διανοίξει έναν αγωγό ύδρευσης διαμέσου του όρους Άμπελος (σημ. Κάστρο),  για την υδροδότηση της πρωτεύουσας της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο). Το υδραυλικό έργο που ανέλαβε ο Ευπαλίνος είχε συνολικό μήκος 1800 μέτρων, είχε δύο τμήματα :



    α) το επιφανειακό (ή εξωτερικό) που ξεκινούσε από την πηγή (που σήμερα είναι ενσωματωμένη στην εκκλησία Αγιάδες) και με ένα  σύστημα αγωγού και καθέτων ορυγμάτων για τον καθαρισμό του νερού, οδηγούσε προς την βόρειο είσοδο της σήραγγας και
    β) την κυρίως σήραγγα, μήκους 1036 μέτρων.




   Η σήραγγα που διανοίχθηκε μέσα από το όρος Άμπελος ήταν και το σημαντικότερο τμήμα του αγωγού. Είχε διαστάσεις 1,80 μ. x 1,80 μ. περίπου. Η εκσκαφή της σήραγγας ξεκίνησε ταυτόχρονα από τις δύο μεριές του βουνού και οι δύο ομάδες εργατών χρειάστηκαν περίπου 10 χρόνια για να ολοκληρώσουν το δύσκολο έργο τους. Οι δύο ομάδες συναντήθηκαν στο κέντρο με ελάχιστη απόκλιση, παρόλο που η μία από τις δύο ομάδες (η βόρεια) υποχρεώθηκε να αποκλίνει από την ευθεία γραμμή, λόγω της σαθρότητας των πετρωμάτων σ’ εκείνο το σημείο και συνέχισε διαγράφοντας τεθλασμένη γραμμή (βλ. σχεδιάγραμμα) για να αποφύγει το επικίνδυνο σημείο, επέστρεψε στην νοητή ευθεία και συναντήθηκε με την νότια ομάδα στην μέση της διαδρομής με απόκλιση μόλις 0,6μ

  •     Στο δάπεδο της σήραγγας ανοίχτηκε ένας τεράστιος αγωγός, κατωφερής, μέσα στον οποίο τοποθετήθηκαν οι κεραμικοί σωλήνες που μετέφεραν το νερό προς την πόλη. 
  •     Το όλο σύστημα συμπληρωνόταν από δεξαμενές και άλλα αρδευτικά έργα (μετά το τέλος της σήραγγας, προς την πλευρά της πόλης) που ήταν υπέργεια.
  •     Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αγωγός ήταν σε λειτουργία για πολλούς αιώνες (πάνω από χίλια χρόνια) όταν λόγω του τερματισμού της συντήρησής του, σταδιακά αχρηστεύθηκε και έπαψε να τροφοδοτεί με νερό την πρωτεύουσα της Σάμου.  


Φωτογραφία: τμήμα της σήραγγας με τον διάδρομο πρόσβασης για τους εργάτες / συντηρητές του αγωγού

ΤΟ ΕΥΠΑΛΙΝΕΙΟ ΟΡΥΓΜΑ  ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ

Γεωργία Μακράκη. Τοπογράφος

 Εισαγωγή - Πρόλογος

    Είναι άξιο προσοχής ότι σε μία περιορισμένη γεωγραφική περιοχή που περιλαμβάνει τα παράλια της Ιωνίας και τις νήσους Λέσβος, Τένεδος, Χίος, Σάμος και Ρόδος, αλλά και στην ίδια περίπου χρονική περίοδο (600 - 540 π.Χ.) εμφανίσθηκαν οι "Ίωνες" φυσικοί/μηχανικοί/μαθηματικοί, δηλ. φιλόσοφοι υπό την ευρεία έννοια. Μιλήσιοι λοιπόν ο σοφός Θαλής (αλλαγή κοίτης ποταμού Άλυος κ.α.), ο Αναξίμανδρος (χαρτογράφος) και ο Αναξιμένης. Λέσβιοι ο Μαστρικέτας (αστρονόμος), ο Μακέρτιος, ο Εκαταίος (χαρτογράφος). Σάμιοι ο Φώκος (μηχανικός), ο Μανδροκλής (ζεύξη Ευξείνου). Τενέδιος ο Κλεόστρατος (αστρονόμος). Και άλλοι σοφοί (Βίας, Πιττακός, Ηράκλειτος, Κλεόβουλος).Ο συνωστισμός αυτών των εγκεφάλων είναι ανεξήγητος για πολλούς, δεδομένου ότι η περίοδο καταστροφής του Αιγαίου πολιτισμού ("Μαύρα Χρόνια") ήταν πλησίον (1150-750 π.Χ.). Η άνθιση-αναγέννηση δεν μπορεί να ήταν απλή συγκυρία προσώπων, αλλά σύμφωνα με τον Κ. Καρμιράντζο (άρθρο στο περιοδικό ΔΑΥΛΟΣ τ. 224-225 Αύγ.-Σεπτ 2000) πρέπει να ήταν αποτέλεσμα κάποιου αστάθμητου παράγοντα π.χ. της εύρεσης παμπάλαιων αρχείων ("των παμπάλαιων χρόνων" : Αριστοτέλης), πηγή γνώσεων που έγινε το έναυσμα ανάπτυξης σημαντικού πολιτισμού. Ανάμεσα σε αυτά τα φωτεινά πνεύματα δρα και ο Ευπαλίνος με τους συνεργάτες του, σημαντικότατος μηχανικός και ικανότατος γνώστης μεθόδων τοπογράφησης και εξόρυξης, ο κατασκευαστής του "Ευπαλινείου Ορύγματος".

    Το Ευπαλίνειο όρυγμα αποτελεί μνημείο για την ολοκληρωμένη εφαρμογή της Γεωμετρίας, της Τοπογραφίας, της Γεωδαισίας και της Οπτικής στην αρχαία Ελλάδα πολύ πριν από τον 6ο αιώνα π.Χ. . Το όρυγμα αυτό είναι ένα τεράστιο έργο που κατασκευάστηκε στην Σάμο για την υδροδότηση της αρχαίας πόλης του Πυθαγορείου από μία πηγή η οποία βρισκόταν περίπου 2,5 χιλιόμετρα μακριά από την πόλη πίσω από το υπάρχον όρος Κάστρο.

Χρονολόγηση του έργου

    Ο Ηρόδοτος δεν αναφέρει χρονολογία ή κάτι σχετικό. Απλώς, επειδή βιογραφεί τον Πολυκράτη και συνδυάζοντας το ρηθέν από τον Αριστοτέλη περί έργων Τυράννων ("Πολυκράτεια"), η επίσημη αρχαιολογία τα αποδίδει σε αυτόν, ήτοι το τοποθετεί χρονικά στην δεκαετία 530-520 π.Χ. Συμφωνεί δε και ο ένας από τους συγγραφείς των δύο (μόνο) βιβλίων που αφορούν το όρυγμα, ο Δ. Τσιμπουράκης. Ο άλλος, ο H. Kienast, αρχιτέκτων, στο βιβλίο του "Samos XIX" για την δεκαετή αποτύπωση του ορύγματος το θεωρεί προγενέστερο του Πολυκράτη.

    Ο Ε. Σταματιάδης στην έκθεσή του "Περί ορύγματος Ευπαλίνου" (εκδ. 1882) αναφέρει το εξής περίεργο : το 620 π.Χ., όταν ανέλαβαν την εξουσία οι γεωμόροι (γαιοκτήμονες), οι Σάμιοι ήρθαν σε πόλεμο με τους Μεγαρείς, τους οποίους κατενίκησαν στείλαντες εννέα στρατηγούς/ναυάρχους. Αυτοί θέλοντας να καταλύσουν το ολιγαρχικό πολίτευμα, χρησιμοποίησαν τους αιχμαλώτους Μεγαρείς, αφού τους απένειμαν τον τίτλο του Σάμιου πολίτη.

 Ήταν ένας εξ αυτών ο Ευπαλίνος; Τότε θα πρέπει να γεννήθηκε περί το 640 π.Χ. δηλ. θα ήταν συνομήλικος του Θαλή. Αν ήταν όμως δευτέρας γενεάς, γεννημένος γύρω το 615 π.Χ., θα ξεκίνησε το έργο στην ακμή της ηλικίας του (περ. 45 ετών). Σε όποια περίπτωση η έναρξη έγινε από το 595 έως 570 π.Χ. Πάντως η τεχνογνωσία υδραγωγείων ήταν πρόσφατη στα Μέγαρα (επί Θεαγένους έγινε η "Κρήνη Μεγάρων" το 630 π.Χ.)


Ιστορικό του Ορύγματος 

    Το όρυγμα του Ευπαλίνου κατασκευάστηκε γύρω στο 530 π.Χ. ή γύρω στο 595 έως 570 π.Χ (σύμφ. με τον Κ. Καρμιράντζο) και εξυπηρέτησε το υδραγωγείο της πόλης της αρχαίας Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο) για 10 αιώνες. Μετά εγκαταλείφθηκε και καταχώστηκε. Έτσι εξαφανίστηκε από προσώπου γης.

Η πόλη τους επόμενους αιώνες υδροδοτούνταν από το εξωτερικό Ρωμαϊκό υδραγωγείο. Το έργο παρέμεινε χαμένο από τον 7ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Από τότε το έργο ανακαλύφθηκε σταδιακά με πολύ μικρά βήματα, ώσπου τελικά καθαρίστηκε και αποτυπώθηκε από το γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο στην δεκαετία του 1970. Το έργο αυτό σώθηκε στην ιστορία από την σύντομη αναφορά του ιστορικού Ηρόδοτου όταν επισκέφτηκε τη Σάμο κατά το 450 π.Χ. Ανάμεσα στα μεγάλα έργα των Σαμίων που ξεχωρίζουν, κατά τον Ηρόδοτο, είναι: ο λιμενοβραχίονας, το Ηραίο, το τείχος της πόλης μήκους 6220μ. ο στόλος των τριηρών και το Ευπαλίνειο όρυγμα.

 Το όρυγμα αυτό που εντυπωσίασε τον Ηρόδοτο, είναι μία σήραγγα ευθύγραμμου μήκους 1035 μέτρων, η οποία κατασκευάστηκε γύρω στο 530 π.Χ. από τον Μεγαρέα αρχιτέκτονα Ευπαλίνο. Η σήραγγα αυτή τρύπησε το βουνό που βρίσκεται βόρεια της πόλης της αρχαίας Σάμου και έφερε σε αυτήν το νερό μιας πηγής. Το εκπληκτικό στο έργο είναι ότι οι ανασκαφές της σήραγγας άρχισαν ταυτόχρονα από τα δύο στόμια και τα τμήματά της συναντήθηκαν με ελάχιστη απόκλιση.

 Η διάτρηση διήρκησε σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις πολύ λιγότερο από τα περίπου 10 χρόνια που θεωρούσαν μέχρι πρόσφατα. Η σήραγγα κατασκευάστηκε εντελώς οριζόντια και μετά στο δάπεδό της ανοίχτηκε κεκλιμένο αυλάκι σε βάθος 8,5μ. μέσα στο οποίο τοποθετήθηκαν πήλινοι σωλήνες για την προσαγωγή του νερού στην πόλη. Το νερό από την πηγή έφτανε, με υπόγειο αγωγό, μήκους 953 μέτρων και μέσης κλίσης 0,6%, στο βόρειο στόμιο της σήραγγας και, αφού την διέσχιζε, πάλι με υπόγειο ισοκλινή αγωγό σε βάθος 5μ. οδηγούνταν στην δεξαμενή της πόλης σε υψόμετρο 44,20μ.
Ο Μαθηματικός-Αρχιτέκτονας Δημ. Τσιμπουράκης σε μια εκτενή και εμπεριστατωμένη μελέτη που πραγματοποιεί στο βιβλίο του: "530 π.Χ. ΤΟ ΟΡΥΓΜΑ ΤΟΥ ΕΥΠΑΛΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΑΜΟ" προσπαθεί να αποδώσει τα δεδομένα που είχε στη διάθεσή του ο Μεγαρέας μηχανικός Ευπαλίνος, των προβλημάτων που είχε να επιλύσει καθώς και τον τρόπο αντιμετώπισής τους κατά την κατασκευή του τεραστίου, για τα δεδομένα της εποχής, έργου.

    Ο Ευπαλίνος μελετώντας τη μορφολογία της περιοχής είδε ότι η πηγή βρίσκεται στα βόρεια της πόλης, είναι ψηλότερα από αυτήν και ότι ανάμεσά τους παρεμβάλλεται ένα βουνό.

    Ο όγκος του βουνού δεν είναι συνεχής αλλά δυτικά υπάρχει μια χαράδρα που φέρνει τα νερά των χειμάρρων και της πηγής νότια στον κάμπο της πόλης και στη συνέχεια στη θάλασσα. Έπειτα βρήκε την υψομετρική διαφορά της πη- γής και των υψηλότερων συνοικιών της πόλης καθώς και την κατά προσέγγιση απόσταση της πηγής ώστε να έχει τα αριθμητικά στοιχεία που θα τον βοηθούσαν να διαλέξει την κλίση και την διαδρομή του αγωγού.



 Οι συνθήκες, οι κατασκευαστικές γνώσεις και οι τεχνικές του 6ου π.Χ αιώνα καθιστούν το έργο του Ευπαλίνου αξιέπαινο. Το υδραγωγείο αυτό του Μεγαρέα αρχιτέκτονα χρησιμοποιήθηκε συνολικά για 1000 περίπου χρόνια και καταστράφηκε κατά την εισβολή των Αράβων το 666 μ.Χ.


Το πρόβλημα που είχε να φέρει εις πέρας ήταν η κατασκευή ενός ορύγματος:

•        Ευθύγραμμου, για να είναι ελάχιστο το μήκος της διάτρησης
•        Οριζόντιου, για την αποφυγή προβλημάτων από τυχόν ανεύρεση υπογείων υδάτων
•        "Αμφίστομου" για την ελαχιστοποίηση του χρόνου κατασκευής, και
•        σε δοσμένο υψόμετρο, που το επέβαλε το υψόμετρο της πηγής και η κλίση της ροής του νερού.

Το οριζόντιο του ορύγματος

Το οριζόντιο του ορύγματος ήταν μια έξυπνη κατασκευαστική κίνηση του γεωμέτρη η οποία:

•        Αποφεύγει τυχόν προβλήματα από την ανακάλυψη υπόγειων υδάτων
•        Διευκολύνει την συνάντηση των σηράγγων και
•        Αποτελεί η οριζόντια σήραγγα το σημείο αναφοράς από το οποίο μετριέται το βάθος του άλλου ορύγματος του κεκλιμένου που σκάφτηκε στο δάπεδό της για να τοποθετηθούν οι σωλήνες του νερού.

Το "Αμφίστομον" του ορύγματος 

Το "αμφίστομον" του ορύγματος, δηλαδή η ταυτόχρονη κατασκευή του και από τα δύο στόμια, φαίνεται από

•        την ασυνέχεια των δαπέδων στο σημείο συνάντησης των δύο σηράγγων
•        την ασυνέχεια των ορόφων τους και
•        την ασυνέχεια της διεύθυνσης τους στο σημείο αυτό.

    Αν η κατασκευή ήταν αμφίστομη και κεκλιμένη τότε εκτός του προβλήματος των νερών στην κατηφορική σήραγγα η συνάντηση των δυο σηράγγων θα ήταν ένα πολύπλοκο πρόβλημα στερεομετρίας.

     Σήμερα μετά την ακριβή αποτύπωση της σήραγγας που έγινε μόλις το 1980, βλέπουμε ότι τα δύο στόμια των σηράγγων έχουν υψόμετρα, το μεν βόρειο ΗΝ=55,83μ. το δε νότιο ΗS= 55,26μ.

     Τα υψόμετρα των σηράγγων λίγο πριν την συνάντησή τους είναι αντί- στοιχα ΗΝ'= 55,48μ. και HS'=55,17μ.




  Το γεγονός της σχεδόν απόλυτης οριζοντιότητας της σήραγγας είναι εντυπωσιακό και μας προξενεί έκπληξη και απορία για τις γνώσεις που διέθεταν οι μηχανικοί της εποχής όσον αφορά την υλοποίηση του οριζόντιου επιπέδου πάνω στο έδαφος (δηλαδή πώς εύρισκαν σημεία με ίδιο υψόμετρο πάνω στο έδαφος).

Σταθερή κλίση της τάφρου - Χάραξη διαδρομής της τάφρου πάνω στο βουνό 

    Ερωτηματικά ακόμη προκαλεί η τήρηση της σταθερής κλίσης της τάφρου από την πηγή μέχρι το βόρειο στόμιο της σήραγγας καθώς και η χάραξη της διαδρομής της τάφρου πάνω στο ανάγλυφο του βουνού. Ο Δ. Τσιμπουράκης δίνει δύο εκδοχές που εξηγούν τον τρόπο με τον οποίο πιθανότατα εργάστηκε ο Ευπαλίνος :

α) με τη βοήθεια του νερού της πηγής 

    Κατά την εκδοχή αυτή ο Ευπαλίνος χτίζει ένα κεκλιμένο αυλάκι μέσα στο οποίο, σε ίσες αποστάσεις, κατασκευάζει διαδοχικά φράγματα τέτοια ώστε να δημιουργούνται διαδοχικές μικρές λίμνες με την ίδια υψομετρική διαφορά των επιφανειών του νερού τους. Το κάθε φράγμα χτίζεται σε τέτοιο ύψος ώστε η λίμνη που δημιουργεί να έχει επιφάνεια νερού χαμηλότερη από την προηγούμενη κατά 0,6%. Έτσι τα άνω μέρη των φραγμάτων υλοποιούν στο έδαφος μια πολυγωνική διαδρομή με σταθερή κλίση 0,6%.

β) με τη βοήθεια σκοπευτικού οργάνου 

    Εδώ ο Ευπαλίνος κατασκευάζει σε ίσες αποστάσεις μικρά διαδοχικά πέτρινα βάθρα σε σταθερά χαμηλότερη κάθε φορά στάθμη. Τώρα η υψομετρική διαφορά υλοποιείται, όχι με το νερό, αλλά με οριζόντια σκόπευση πάνω σε υποδιαιρεμένο γνώμονα. Τελικά τα σημεία των διαδοχικών βάθρων υλοποιούν στο έδαφος μια πολυγωνική διαδρομή με σταθερή κλίση 0,6%.


    Πιθανότατα ο Ευπαλίνος χρησιμοποίησε και τις δύο μεθόδους. Εκείνη του νερού γιατί διέθετε έτοιμο επιφανειακό αυλάκι με το οποίο ήδη θα υδρευόταν η πόλη. Και εκείνη της διόπτρας, με την οποία θα έκανε τις χαράξεις του και θα παρακολουθούσε την πορεία των εκσκαφών κάτω από το βουνό. Στη συνέχεια έσκαψε κατά μήκος της διαδρομής, μια ισοκλινή τάφρο σε βάθος περίπου 2,5μ.Ο Ευπαλίνος εργάστηκε με 3 συνεργεία, ένα για την κατασκευή του πρώτου τμήματος του υδραγωγείου και 2 για τη διάτρηση της αμφίστομης σήραγγας.

Όταν το πρώτο συνεργείο κατασκεύασε τα πρώτα 600μ. ο Ευπαλίνος αποφάσισε να μπει μέσα στο βουνό με υπόγειο τούνελ και να συνδεθεί με τη σήραγγα που είχε ήδη αρχίσει να κατασκευάζεται από τις δυο μεριές του βουνού. Διάλεξε πάνω στην επιφάνεια του εδάφους τη διαδρομή σύνδεσης και πάνω της άνοιξε 5 πηγάδια. Στη συνέχεια τα συνέδεσε με υπόγειο ισοκλινές τούνελ (μέση κλίση 0,75%). Το τούνελ αυτό άρχισε από το σημείο που είχε σταματήσει το υπόγειο τμήμα του πρώτου μέρους του υδραγωγείου και κατέληξε, συνδέοντας του πυθμένες των πηγαδιών, 3,5μ. χαμηλότερα από την αμφίστομη σήραγγα.

Το μήκος του τούνελ αυτού είναι περίπου 260μ. και το βάθος του πέμπτου πηγαδιού είναι περίπου 15 μ. Ο Δ. Τσιμπουράκης υποστηρίζει πως το τούνελ των 5 πηγαδιών θα κατασκευάστηκε οπωσδήποτε με σκοπευτικό όργανο, γιατί διαφορετικά θα ήταν δύσκολη η τήρηση της κλίσης του 0,75% κατά τις εργασίες διάνοιξής του.

 Προσθέτει ακόμα ότι η κατασκευή της σήραγγας με τη μέθοδο των πηγαδιών θα πρέπει να ήταν πρωτοπόρα για την εποχή της. Ίσως μάλιστα να αποτελούσε μια από τις πρώτες εφαρμογές του σκοπευτικού οργάνου στην τότε τοπογραφία.
Η άλλη κύρια εφαρμογή του θα ήταν η υλοποίηση του οριζόντιου επιπέδου στο έδαφος και οι οριζόντιες οδεύσεις πάνω στο ανάγλυφο του εδάφους.

ΣΗΜΕΡΑ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΑΜΟΥ .ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΑΥΤΗ ΥΔΡΟΔΟΤΟΥΣΕ ΤΟ ΟΡΥΓΜΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΡΕΩΣ ΕΥΠΑΛΙΝΟΥ


Υλοποίηση στο έδαφος του οριζόντιου επιπέδου πάνω στο οποίο θα κινούνται τα 2 τμήματα της οριζόντιας σήραγγας του ορύγματος

Η υλοποίηση του επιπέδου του κατά τον ερευνητή Δ. Τσιμπουράκη πρέπει να έγινε ως εξής:

    Με τη βοήθεια της διόπτρας άρχισε να κατασκευάζει με οριζόντια όδευση διαδοχικά πέτρινα βάθρα, περιμετρικά του βουνού, μέχρι τη νότια πλαγιά του. Τα βάθρα αυτά βρίσκονταν όλα πάνω στην ίδια υψομετρική καμπύλη. Υλοποιούσαν δηλαδή πάνω στο έδαφος την τομή του οριζόντιου επιπέδου που διάλεξε ο Ευπαλίνος με την επιφάνεια του βουνού. Το επίπεδο αυτό που βρίσκεται σήμερα σε υψόμετρο 55 μέτρων περίπου από την θάλασσα, είναι δυνατό να υλοποιήθηκε και με την κατασκευή ενός πέτρινου οριζόντιου αυλακιού, το οποίο γέμισαν με νερό. Η στάθμη του ακίνητου νερού , θα υλοποιούσε το ίχνος του οριζόντιου επιπέδου πάνω στο έδαφος. Κατά τον Δημ. Τσιμπουράκη η υλοποίηση έγινε με πέτρινα βάθρα αφού και σκοπευτικό όργανο υπήρχε και ευκολότερο ήταν, καθώς με τη μέθοδο του νερού θα δημιουργούνταν προβλήματα από τυχόν διαρροές, βροχές, κατολισθήσεις κ.λ.π.




Χάραξη του ευθύγραμμου του ορύγματος

    Ο Ευπαλίνος στη συνέχεια διάλεξε πάνω στη καμπύλη των βάθρων το σημείο Ν από το οποίο θα άρχιζε η βόρεια σήραγγα του ορύγματος (μάλλον με εδαφολογικά κριτήρια). Έπειτα διάλεξε την ομαλότερη ράχη για να περάσει από πάνω της την ευθυγραμμία που θα όριζε το κατακόρυφο επίπεδο της υπό κατασκευήν σήραγγας. Η ευθυγραμμία αυτή υλοποιήθηκε εύκολα με την τοποθέτηση κατακόρυφων γνωμόνων πάνω στην πλαγιά του βουνού και πάνω στην ίδια οπτική ακτίνα από το επιλεγμένο σημείο Ν. Η τομή της ευθυγραμμίας με την καμπύλη των βάθρων όρισε το σημείο S στη νότια πλευρά του βουνού από το οποίο θα άρχιζαν οι εργασίες εκσκαφής της νότιας σήραγγας του ορύγματος. Το ότι ο Ευπαλίνος έκανε χρήση "ευθυγραμμίας κατακορύφων ακοντίων" για να ανέβει στο βουνό αποδείχτηκε από τον πολιτικό μηχανικό και μεταλλειολόγο Δημήτρη Τεμπέλη, ο οποίος το καλοκαίρι του 1990 ανακάλυψε, 40 μέτρα περίπου από τη νότια είσοδο S της σήραγγας, μια μοναχική λάξευση του βράχου, της οποίας η κατασκευή έγινε για να αποκατασταθεί η οπτική επαφή με το επόμενο ακόντιο. Η ευθυγραμμία υλοποιήθηκε με σκοπευτικό όργανο.



Η πορεία μέσα στο βουνό

    Με την αποτύπωση που έκανε το γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο το 1970 φάνηκε πως η σήραγγα μέσα στο βουνό αποτελείται από τρία διακεκριμένα τμήματα: το βόρειο, μήκους 400 μέτρων, το νότιο, μήκους 265 μέτρων, που είναι ευθύγραμμα και το κεντρικό πολυγωνικό, με το οποίο το βόρειο συνεργείο ξετρύπησε και βγήκε στη νότια σήραγγα. Οι βασικές επιλογές του Ευπαλίνου για τη διάτρηση γίνονται άμεσα αντιληπτές: Τα δυο ευθύγραμμα τμήματα, το βόρειο και το νότιο, δείχνουν την επιλογή του για ευθύγραμμη σήραγγα.

Το σημείο συνάντησης των δύο σηράγγων με τη διαφορά διεύθυνσης των δύο κλάδων κατά το ξετρύπημα και τη διαφορά στάθμης των δαπέδων και των οροφών δείχνει το "Αμφίστομον" της κατασκευής. Τα υψόμετρα εισόδου από τη βόρεια πλαγιά ΗΝ=55,83μ. και από τη νότια πλαγιά ΗS=55.26μ. δείχνουν την επιλογή του για την κατασκευή των δύο σηράγγων πάνω στο ίδιο οριζόντιο επίπεδο.
Ο λόγος που το κεντρικό τμήμα της σήραγγας κατασκευάστηκε ακανόνιστα πολυγωνικό σε αντίθεση με τα εντυπωσιακά ευθύγραμμα ακριανά τμήματα είναι η, κατά την εκτίμηση του ερευνητή, ανέλπιστη συνάντηση στο εσωτερικό του βουνού μιας φυσικής στοάς μήκους 150μ. περίπου. Η φυσική αυτή στοά έδωσε στον Ευπαλίνο τη δυνατότητα να εξοικονομήσει πολύτιμο χρόνο, (περίπου ενάμιση χρόνο εργασιών) με την απλή διαπλάτυνση και διαμόρφωσή της. Ταυτόχρονα όμως τον ανάγκασε να εξοκείλει της ευθύγραμμης πορείας του μέσα στο βουνό.

Ο Ευπαλίνος όμως με την εφαρμογή του θεωρήματος των τριών γωνιών ενός τριγώνου κατάφερε με σταθερά βήματα μέσα στο βουνό να επαναφέρει τη σήραγγα του σε τέτοιο σημείο ώστε να συνεχίσει απερίσπαστος την ευθύγραμμη πορεία του. Όταν η απόσταση μεταξύ των κεφαλών των δύο σηράγγων ήταν 74μ. (οπότε είχαν και ακουστική επαφή οι δύο σήραγγες σύμφωνα με τον Δ. Τσιμπουράκη) έγιναν διαδοχικές διορθώσεις (με βάση την κατεύθυνση των παραγόμενων ήχων από τα εργαλεία των εργατών της αντίθετης σήραγγας κατά την εξόρυξη.

 Με αυτή την άποψη όμως διαφωνεί ο Κ. Καρμιράντζος γιατί η ηχητική επαφή είναι δύσκολη σε συμπαγή βράχο που οι ήχοι διαχέονται προς πάσα κατεύθυνση, και είναι βέβαιος ότι οι διορθώσεις έγιναν με τους υπολογισμούς -μετρήσεις γωνιών κλπ- του Ευπαλίνου) στην κατεύθυνση κατασκευής τους με ταυτόχρονη ανύψωση της οροφής της βόρειας σήραγγας, έτσι ώστε να διορθωθούν οι τυχόν αποκλίσεις από την ευθυγραμμία. Κατ' αυτόν τον τρόπο επιτεύχθηκε η συνάντηση των σηράγγων μέσα στο βουνό με απόκλιση μόλις 40 εκατοστά στο ύψος και 70 εκατοστά στο πλάτος, απόκλιση θαυμαστή εάν λάβουμε υπ' όψη μας τις αντιξοότητες του έργου.


Τα σκοπευτικά όργανα του έργου

    Ο τρόπος κατασκευής της σήραγγας μας βεβαιώνει για την ύπαρξη γωνιομέτρου μέτρησης οριζόντιων γωνιών καθώς και επιτραπέζιου γωνιομέτρου. Επίσης θα πρέπει να υπήρχε και κάποιο όργανο που να μπορεί να μετράει κατακόρυφες γωνίες και ακόμα να υλοποιεί σκοπευτικά το οριζόντιο επίπεδο.

Αυτό βεβαιώνεται :

•        Από την υλοποίηση του οριζόντιου επιπέδου της σήραγγας
•        Από την υλοποίηση και πύκνωση της ευθυγραμμίας των ακοντίων στη ράχη του βουνού.
•        Από τη μέτρηση της οριζόντιας απόστασης ανάμεσα στα σημεία εισόδου των σηράγγων στο βουνό
•        Από το κατέβασμα της ευθυγραμμίας των ακοντίων στο οριζόντιο επίπεδο
•        Από την παρακολούθηση της οριζοντιότητας της βόρεια και νότιας σήραγγας
•        Από την παρακολούθηση και τήρηση της κλίσης στα τούνελ των πηγαδιών, στο βόρειο, στο νότιο και στο κεντρικό τμήμα του υδραγωγείου
•        Από την χάραξη της ισοκλινούς πορείας του αγωγού από την πηγή στο βουνό


Επίλογος

    Η ακρίβεια του έργου είναι ασύλληπτη ακόμα και με τα σημερινά μέσα. Στον Υπόγειο Μητροπολιτικό Σιδηρόδρομο Αθηνών (μετρό) υπάρχουν αποκλίσεις της τάξεως του μέτρου, ενώ στο Ευπαλίνειο Όρυγμα οι αποκλίσεις είναι της τάξεως των εκατοστών! Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η νότια σήραγγα (της οποία η ομάδα ανασκαφής της δεν χρειάστηκε να αποκλίνει της πορείας της όπως η βόρεια ομάδα) ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα με την ιδανική ευθεία σε όλο το μήκος της (401,8 μέτρα)
    Υπήρξαν προγενέστερα ορύγματα του "Ευπαλινείου Ορύγματος" , μεταγενέστερα; ή  το Ευπαλίνειο είναι κάτι μοναδικό; Η Ελληνική γη κρύβει σεμνά την απάντηση. Κάποτε θα το μάθουμε..

Βιβλιογραφία. 

•        Στο βιβλίο του Δ. ΤΣΙΜΠΟΥΡΑΚΗ "530 π.Χ. ΤΟ ΟΡΥΓΜΑ ΤΟΥ ΕΥΠΑΛΙΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΑΜΟ" εκδόσεις ΑΡΙΘΜΟΣ 
(από όπου προέρχεται η έγχρωμη φωτογραφία και το σχέδιο 1) 
•        Στο βιβλίο του Χ. ΛΑΖΟΥ "ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ" εκδόσεις ΑΙΟΛΟΣ. 
•        Στο περιοδικό "ΤΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ " τεύχος 209 Σεπτέμβριος 1997 
•        Στην εφημερίδα "ΕΘΝΟΣ" της 4/6/1997 (από όπου προέρχονται οι δύο ασπρόμαυρες φωτογραφίες) 
•        Στο περιοδικό "ΔΑΥΛΟΣ" τ. 224-225 Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2000


ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΑΚΟΜΑ.


Τομή που δείχνει τις δυο σήραγγες (1)-η κύρια σήραγγα, (2)-η μικρότερη για τον αγωγό του νερού και (3) κάθετο όρυγμα πρόσβασης 

Η κατασκευή του ορύγματος έγινε με εντολή του τυράννου Πολυκράτη και εκτιμάται ότι η κατασκευή του κράτησε 10 χρόνια. Ο σχεδιαστής και μηχανικός του έργου ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα. Το άνοιγμα της σήραγγας είναι περίπου 1.80x1.80 μ. και το μήκος της 1036 μέτρα. Μερικά μέτρα κάτω από την κύρια σήραγγα έχει σκαφτεί μια μικρότερη, από την οποία περνούσε το νερό.
Εκτιμάται ότι ο σκοπός του ορ
ύγματος ήταν όχι μόνο να μεταφερθεί νερό από την πηγή πίσω από το βουνό προς στην πρωτεύουσα της Σάμου (το σημερινό Πυθαγόρειο), αλλά αυτό να γίνει με τρόπο που δεν ήταν ανιχνεύσιμος από επιδρομείς, οι οποίοι θα μπορούσαν εύκολα, αν έβλεπαν τον επιφανειακό αγωγό, να τον καταστρέψουν και να στερήσουν την πόλη από τον βασικότερο πόρο της. Από το όρυγμα λοιπόν το νερό οδηγούνταν μέσα από το τείχος της πόλης.

Ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν δυο παράλληλες σήραγγες, είναι ότι κατά το χρόνο σχεδιασμού και υλοποίησης του έργου η πηγή βρισκόταν σε ορισμένο ύψος (υψηλότερο από το επίπεδο της στοάς), αλλά μετά την κατασκευή της κύριας στοάς, η πηγή άρχισε να αναβλύζει χαμηλότερα, συνεπώς δε μπορούσε πλέον με φυσική ροή να οδηγηθεί στη στοά αυτή. Για το λόγο αυτό έγινε αναγκαία η διάνοιξη μιας βοηθητικής, μικρότερης σήραγγας, σε χαμηλότερο επίπεδο. Η μικρότερη σήραγγα διανοίχτηκε μέσα από την κύρια στοά, με τη βοήθεια κάθετων ορυγμάτων.

Ο Ηρόδοτος, η μοναδική πηγή που έχουμε για το Ευπαλίνιο όρυγμα, περιγράφει και την κύρια αλλά και τη βοηθητική σήραγγα.

Το κείμενο του Ηροδότου

Η μοναδική αναφορά στο Ευπαλίνειο όρυγμα είναι αυτή του Ηροδότου (Γ,60):

[1] Ἐμήκυνα δὲ περὶ Σαμίων μᾶλλον, ὅτι σφι τρία ἐστὶ μέγιστα ἁπάντων Ἑλλήνων ἐξεργασμένα, ὄρεός τε ὑψηλοῦ ἐς πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὀργυιάς, τούτου ὄρυγμα κάτωθεν ἀρξάμενον, ἀμφίστομον. [2] τὸ μὲν μῆκος τοῦ ὀρύγματος ἑπτὰ στάδιοι εἰσί, τὸ δὲ ὕψος καὶ εὖρος ὀκτὼ ἑκάτερον πόδες. διὰ παντὸς δὲ αὐτοῦ ἄλλο ὄρυγμα εἰκοσίπηχυ βάθος ὀρώρυκται, τρίπουν δὲ τὸ εὖρος, δι᾽ οὗ τὸ ὕδωρ ὀχετευόμενον διὰ τῶν σωλήνων παραγίνεται ἐς τὴν πόλιν ἀγόμενον ἀπὸ μεγάλης πηγῆς. [3] ἀρχιτέκτων δὲ τοῦ ὀρύγματος τούτου ἐγένετο Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος Ναυστρόφου.

Σε ελεύθερη μετάφραση:

Ανέφερα πολλά δε για τους Σαμίους, γιατί έχουν κάνει τρία από τα μεγαλύτερα έργα από όλους τους Έλληνες. Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, έφτιαξαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από δυο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια, το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα. Καθ' όλο το μήκος του δε, έχει ανοιχτεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδιών, μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται μέσα από σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιός του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα.


Σύγκριση μεγεθών που αναφέρει ο Ηρόδοτος:

* Όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, δηλαδή περίπου 277 μέτρα (χρησιμοποιώντας ως στάδιο μήκος 185,15 μέτρων, με 100 οργιές ανά στάδιο). Το όρος αυτό έχει ύψος περίπου 225 μέτρα.
* Μήκος του ορύγματος: 7 στάδια, δηλαδή 1296 μέτρα. Το μήκος του είναι 1036 μέτρα.
* Ύψος και πλάτος 8 πόδια, δηλαδή 2,5 μέτρα. Το ύψος και πλάτος του είναι περίπου 1,8 μέτρα κατά μέσο όρο.

Οι τεχνικές που χρησιμοποίησε ο Ευπαλίνος

Ο Ευπαλίνος χρησιμοποίησε έξυπνες τεχνικές για να σιγουρευτεί ότι οι δυο σήραγγες θα ενωνόντουσαν ακόμη και αν υπήρχαν λάθη στις μετρήσεις του.

Σχηματικά

Στο οριζόντιο επίπεδο: Οριζόντια τομή του σχεδιασμού του Ευπαλίνου για το όρυγμα

Στο κάθετο επίπεδο: Κάθετη τομή του σχεδιασμού του Ευπαλίνου για το όρυγμα

Αναφορές

* Ηρόδοτος Βιβλίο Γ (Θάλεια),60
* Hermann J. Kienast (The aqueduct of Eupalinos in Samos), Αθήνα 2004, Έκδοση του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού


Το Γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο με καθηγητή τον Hermann Kienast μελέτησε το Ευπαλίνιο όρυγμα και βρήκε αρκετά εντυπωσιακά στοιχεία άγνωστα μέχρι σήμερα. Οι εργάτες έσκαβαν εκατέρωθεν του βουνού αλλά όχι σε ευθεία γραμμή! Η σήραγγα ακολουθεί τεθλασμένη πορεία και για να αποφύγει εύθραυστο πέτρωμα αποκλίνει 200 μέτρα απ’ την ευθεία! Παρ’ όλα αυτά ξαναβρίσκει την πορεία της και ενώνεται με το υπόλοιπο τμήμα. Πόσοι δούλευαν στην σήραγγα; Μόνο από 4 μέχρι 15 εργάτες!! Μάλιστα λέγεται ότι χρησιμοποιήθηκαν κυρίως αιχμάλωτοι απ’ την Λέσβο. Συνολικό μήκος αγωγού 2.436  μέτρα, μήκος σήραγγας 1.036 μέτρα.

Το Ευπαλίνειο όρυγμα  ΒΙΝΤΕΟ


ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ……ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ ΓΙΑ ΤΟ …. ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ 2009








ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

ΓΙΑ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΚΑΝΟΝΙΚΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΣΤΟ ΚΙΝΗΤΟ ΚΛΙΚ ΕΠΑΝΩ ΤΗΣ