ΜΥΘΟΙ - ΛΑΤΡΕΙΕΣ

ΜΥΘΟΙ - ΛΑΤΡΕΙΕΣ

της ΣΩΤΗΡΟΥΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝIΛΗ επίκουρης καθηγήτριας του τοµέα Κλασικής Φιλολογίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων

Σε κάθε προσπάθεια ανασύνθεσης του σπαρτιατικού θρησκευτικού συναισθήµατος συνήθως δίνεται έµφαση στς ιδιαιτερότητες τις οποίες παρουσιάζουν οι θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές και στο βαθµό που οι θεϊκές µορφές και οι λατρείες τους προσδιορίζονται µέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών θεσµών και της ιδεολογίας της Σπάρτης, αλλά και εντάσσονται στο πανελλήνιο θρησκευτικό σύστηµα.

Η σύγκριση µε τη θρησκεία άλλων ελληνικών πόλεων, και κυρίως µε εκείνην της Αθήνας, είναι αναπόφευκτη. Ο Όµηρος είχε ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη Σπάρτη, αφού ήταν η απαγωγή της βασίλισσας της Ελένης η οποία οδήγησε στη σύγκρουση Αχαιών και Τρώων και αποτέλεσε τη βασική αιτία του Τρωικού πολέµου στην Ιλιάδα και των περιπλανήσεων του Οδυσσέα στην Οδύσσεια.

Η λατρεία της Ελένης µαρτυρείται στον ίδιο ακριβώς χώρο, εκεί όπου την τοποθέτησαν τα οµηρικά έπη, στη Σπάρτη. Στο Μενελάειο, στη θέση της αρχαίας Θεράπνης, υπήρχε κοινή λατρεία της Ελένης και του Μενέλαου (Παυσανίας, 3,19, 9). Σε αυτό το χώρο, στο λόφο του Μενελάειου, στράφηκε ο Ερρίκος Σλίµαν µετά τις µεγάλες ανακαλύψεις στην Τροία, τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, αναζητώντας το ιερό όπου λατρεύονταν οι δύο επικοί ήρωες, αλλά και το µυκηναϊκό-οµηρικό ανάκτορο.

Οι συστηµατικές ανασκαφές οι οποίες έγιναν από τους διαδόχους του Σλίµαν έφεραν στο φως σηµαντικά ευρήµατα µαζί µε αναθηµατικές επιγραφές στον Μενέλαο και στην Ελένη: ∆εινι[ς] τάδ’ ανέθεκε χάρι[.] Fελέναι ΜενελάFο (β΄ τέταρτο ή µέσα του 7ου αι.), Ται Fελέναι (6ος αι.), Ευθυκρενές ανέθεκε τοι Μενέλαι (5ος αι.), το]ι Μενέλαι (6ος αι.). Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τις ηρωικές λατρείες αποδόθηκε ως ένα Βαθµό στην επίδραση της µετάδοσης των οµηρικών επών στον 8ο αιώνα, οπότε και καθιερώνονται οι περισσότερες από αυτές.

Η περίπτωση, ωστόσο, της Ελένης και ίου Μενέλαου φαίνεται να διαφέρει ως προς το ότι τους αποδίδονταν θεϊκές τιµές (Ισοκράτης, 10,63), πράγµα ασυνήθιστο για τοπικούς ήρωες. Είναι πολύ πιθανό ότι το Μενελάειο εχρησιµοποιείτο ως χώρος λατρείας ήδη από τη µυκηναϊκή περίοδο. Φαίνεται ότι η ίδια θεότητα, µία τοπική θεά η οποία προϋπήρχε του Μενέλαου, εξακολούθησε να λατρεύεται εκεί και στην αρχαϊκή περίοδο και αργότερα ταυτίστηκε µε την ηρωική µορφή της Ελένης.

Κοινές ιδιότητες καθώς και ο µύθος της απαγωγής ήταν ίσως οι κυρτοί παράγοντες που έφεραν κοντά τις δύο µορφές, οι οποίες κατέληγαν στη συγχωνευµένη θεϊκή προσωπικότητα που έγινε το επίκεντρο µιας σηµαντικής λατρείας στη Σπάρτη γύρω στο τέλος του 8ου αι. Σηµαντικό χαρακτηριστικό της λατρείας της Ελένης στην αρχαία Θεράπνη ήταν η ικανότητα να αποδίδει οµορφιά στις νέες της Σπάρτης.

Αυτό τουλάχιστον δείχνει η διήγηση του Ηρόδοτου (6,61, 2-5; πβ. Παυσανίας, 3,7,7) σύµφωνα µε την οποία η θεά Ελένη µεταµόρφωσε τη µετέπειτα σύζυγο του βασιλιά Αρίστωνα από ένα άσχηµο κοριτσάκι σε µια πανέµορφη νέα, έπειτα από επανειληµµένες επισκέψεις στο ιερό της µαζί µε την τροφό της.

Τα Ελένεια, τα Ελενηφόρια, τα θεραπν(αι)ί-δια ήταν γιορτές αφιερωµένες στην Ελένη. Χαρακτηριστικά της θεϊκής της λατρείας στη Σπάρτη επισηµαίνουµε στο 18ο ειδύλλιο του Θεόκριτου (Ελένης επιθαλάµιος). Σε αθηναϊκές πηγές (Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, 1314-15, Ευριπίδης, Ελένη 1465 κ.ε.), η Ελένη είναι η «χοραγός» σε τελετουργικούς χορούς Λακεδαιµονίων παρθένων.

Η λατρεία της Ελένης αποτελεί µια ιδιαιτερότητα για τη Σπάρτη επειδή, όπως παρατηρεί και ο ελληνιστής Μ. Ουεστ (M. West), «εάν στην Ελλάδα γενικά αυτή ανήκε στο χώρο της µυθολογίας ως µία από τις πρώτες βασίλισσες της Σπάρτης, στην ίδια τη Σπάρτη η Ελένη ανήκε στο χώρο της θρησκείας». Άλλη σηµαντική λατρεία ήταν εκείνη της Αθηνάς Χαλκιοίκου στο ναό της στη σπαρτιακή ακρόπολη.

Η παράδοση αποδίδει στο Σπαρτιάτη ποιητή και καλλιτέχνη Γιτιάδα την κατασκευή του περίφηµου χάλκινου αγάλµατος της θεάς (Παυσανίας, 3, 17, 2) καθώς και τη διακόσµηση µε µυθολογικές σκηνές των τοίχων του ναού, που όπως φαίνεται είχαν χάλκινη επένδυση. Ποµπή νέων πολεµιστών κατευθυνόταν κάθε χρόνο σ’ αυτό το ναό στο πλαίσιο µιας γιορτής που ονοµάζονταν Αθήναια, αντίστοιχης ίσως προς τα αθηναϊκά Παναθήναια.

Λατρεία της Αθηνάς Εργάνης υπήρχε στη σπαρτιατική ακρόπολη, όπως και στην αθηναϊκή, αποδεικνύοντας έτσι ότι και στη Σπάρτη η θεά προστάτευε τις ειρηνικές δραστηριότητες, τις τέχνες και τους τεχνίτες. Το ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου ήταν ένα από τα κεντρικά ιερά της Σπάρτης, προσιτό σε όλους τους οικισµούς της, η δε λατρεία της εµφανίζεταικι εδώ ως πανελλήνια µάλλον παρά ως ιδιαίτερα σπαρτιατική.

Η θεϊκή προσωπικότητα της ορίζονταν µέσα στο πλαίσιο της πόλης της Σπάρτης και του συστήµατος της µε το οποίο ταίριαζε η σοβαρότητα της λατρείας της. Η σπαρτιατική Αθηνά ήταν κυρίως η θεά µε το «χάλκινο οίκο», δηλαδή το «χάλκινο ναό», αλλά και η θεά του πολέµου. Ωστόσο, ο πολεµικός χαρακτήρας της Αθηνάς ήταν κι εδώ αναπόσπαστα συνδεδεµένος µε τον πολιτικό και κοινωνικό της χαρακτήρα, µε την κατ' εξοχήν ιδιότητα της ως «θεάς της πόλης και της ακρόπολης».

Η λατρεία της Ορθίας-Αρτέµιδος θεωρείται ως µία από τις πιο περίεργες και πολυσυζητηµένες λατρείες του αρχαίου ελληνικού κόσµου, κυρίως εξ αιτίας του εθίµου της διαµαστίγωσης των Σπαρτιατών εφήβων στο βωµό της θεάς. Φαίνεται ότι η Ορθία ήταν αρχικά ανεξάρτητη τοπική θεά που αργότερα συνδέθηκε µε την Ολύµπια Άρτεµη. Στις πρώιµες απεικονίσεις της στη σπαρτιατική τέχνη και στη λατρευτική πρακτική η Ορθία-Άρτεµις διατήρησε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά µε τα οποία είναι γνωστή στην πανελλήνια λατρεία της. Είναι η «πότνια θηρών», n θεά των ζώων και της άγριας φύσης.

Στη Σπάρτη είναι επίσης η κουροτρόφος θεά η οποία προστατεύει τη γέννηση και την ανάπτυξη, καθώς και η θεά της βλάστησης και της γονιµότητας (βλ. τα επίθετα της Κορυθαλία, Καρυάτις, Λυγόδεσµα). Η λατρεία της Ορθίας-Αρτέµιδος περισσότερο από κάθε άλλη τοπική λατρεία συνδέθηκε µε το κοινωνικό σύστηµα της πόλης και ιδιαίτερα µε την αγωγή των αγοριών, ο δε ρόλος του ιερού της ήταν κυρίως µυητικός. Τελετουργικοί χοροί παρθένων αποτελούσαν µέρος της λατρείας της, η δε πρώτη απαγωγή της Ελένης από τον Θησέα και τον Πειρίθοα έγινε την ώρα που αυτή χόρευε προς τιµήν της Αρτέµιδος Ορθίας (Πλούταρχος, θησεύς 31).

Η λατρεία του Αµυκλαίου Απόλλωνα ήταν επίσης µία από τις σηµαντικότερες λατρείες. Στο ιερό του, το Αµυκλαίο, υπήρχε κοινή λατρεία Υάκινθου και Απόλλωνα. Ο ιδιόµορφος σύνδεσµος των δύο θεών αποτυπώνεται στη λατρεία µε ξεχωριστές ιερουργίες: τελετουργικός θρήνος και πένθος για τον Υάκινθο, µουσική, χορός και ύµνοι για τόν Απόλλωνα (Αθηναίος, 4,139d).

Η γιορτή των Υακινθίων ήταν πολύ σηµαντική για τη θρησκευτική ζωή των αρχαίων Σπαρτιατών. Σ’ αυτή συµµετείχαν όλες οι κοινωνικές οµάδες: γυναίκες, νέοι και νέες, ακόµη και δούλοι. Κανένας δεν απουσίαζε σύµφωνα µε τις πήγες: ουδείς δ’ απολείπει την θυσίαν, αλλά κενουσθαι συµβαίνει την πόλιν προς την θέαν (Αθήναιος, 4. 139f).

H ιδιότυπη σχέση των δύο θεών, Υάκινθου και Απόλλωνα, και τα έθιµα της λατρείας τους εισηγούνται µία διαφορετική από την παραδοσιακή ερµηνεία του µύθου, σύµφωνα µε τον οποίο ο Απόλλωνας σκότωσε κατά λάθος τον Υάκινθο µε το δίσκο του.

Ο θάνατος του Υάκινθου και ο θρήνος γι’ αυτόν, καθώς και η σκηνή της αποθέωσης του στη βάση του αγάλµατος του Απόλλωνα στις Αµυκλές, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία (3,19. 4), υπαινίσσονται στοιχεία ενός µυητικού εθίµου. Στην ίδια συµβολική διαδικασία µύησης, θανάτου και αποθέωσης, υποβάλλονται και οι νέοι κατά τη µετάβαση τους µε την ενηλικίωση στην ώριµη κοινωνική οµάδα.

Τα Κάρνεια ή Κάρνεα, η σπουδαιότερη ίσως γιορτή των ∆ωριέων, ήταν επίσης αφιερωµένη στον Απόλλωνα Κάρνειο. Οι Γυµνοπαιδιαί συνδέθηκαν επίσης µε τον Απόλλωνα, αν και δεν µπορούν να ενταχθούν στις γιορτές µε την αυστηρή έννοια του όρου. Επρόκειτο για µια σειρά αγωνισµάτων που διαρκούσαν για πολλές µέρες.

Ένα άλλο σηµαντικό χαρακτηριστικό της σπαρτιατικής θρησκευτικής ζωής είναι ότι δεν υπήρχαν αγροτικές γιορτές στο σπαρτιατικό εορτολόγιο, αντίθετα µε ό,τι συνέβαινε στην Αθήνα. Γύρω στον 5ο αιώνα λατρευτικά έθιµα προς τιµήν της ∆ήµητρας και του ∆ιονύσου κατείχαν ένα µεγάλο µέρος του αθηναϊκού και γενικότερα του αττικού εορτολογίου.

Και οι δύο θεοί λατρεύονταν στη Σπάρτη, µόνο που η λατρεία τους δεν είχε την ίδια µορφή και σηµασία όπως στην Αθήνα. Μερικά χαρακτηριστικά στη λατρεία του ∆ιονύσου, όπως η τελετουργική δηµόσια οινοποσία, δεν ταίριαζαν µε την αυστηρότητα και τους περιορισµούς του σπαρτιατικού κοινωνικού συστήµατος. Όσον αφορά τη ∆ήµητρα, η σχέση της µε τη γεωργία και την καλλιέργεια των αγρών δεν ήταν από τα στοιχεία που ενδιέφεραν τους Σπαρτιάτες.

Συγκεκριµένα, ωστόσο, τελετουργικά έθιµα προς τιµήν της ∆ήµητρας και της Κόρης τελούνταν αποκλειστικά από τις γυναίκες όπως ακριβώς και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η θρησκεία ήταν κυρίαρχη ιδεολογική µορφή στη Σπάρτη, όπως άλλωστε σε όλες τις αρχαίες κοινωνίες. Χαρακτηριστική ήταν η µεγάλη σηµασία που έδιναν οι Σπαρτιάτες στη λατρεία των ηρώων, η συχνότητα στην τέλεση θυσιών, η έκταση της συµµετοχής τους σε θρησκευτικές εκδηλώσεις.

Κι όµως, όλα αυτά αποτελούσαν χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ζωής και άλλων πόλεων, µόνο που ήταν µοναδικά ως προς τον τρόπο που επικρατούσαν στη σπαρτιατική πολιτεία, δηλαδή σε ένα συνεχές και συστηµατικό επίπεδο που διαπερνούσε όλες τις όψεις της καθηµερινής Ζωής. Γενικά η σπαρτιατική θρησκεία δεν διέφερε από τη θρησκεία άλλων ελληνικών πόλεων, γιατί οι σηµαντικότερες πανελλήνιες θεότητες λατρεύονταν κι εκεί, συχνά µε παρόµοιες τελετές. Ωστόσο, υπήρχαν συγκεκριµένα χαρακτηριστικά στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, στη συµµετοχή των διαφόρων κοινωνικών οµάδων, στην επικοινωνία του θείου µε το ανθρώπινο στοιχείο, τα οποία ήταν κατ’ εξοχήν σπαρτιατικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

S. Wide, Lakonische Kulte. Λειψία 1893 Μ.L. West, Immortal Helen, Inaugural Lecture, Πανεπιοιήµιο ίου Λονδίνου 1965 J.T. Hooker, The ancient Spartans. Λονδίνο 1980 L.F. Fitzhardinge, The Spartans. Λονδίνο 1980 R. Parker, «Spartan Religion» oio Classical Sparta: techniques behind her Success, ed. A. Powell, Λονδίνο 1989 S. Constantinidou, Lakonian Cults: the main sanctuaries of Sparta, διδ. διαιρ., Πανεπιστήµιο του Λονδίνου 1988

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΣ– «Ιστορικά» - «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ»

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ