Οι μυθικές διαστάσεις της νίκης στη μάχη του Μαραθώνα

Η ΜΕΓΑΛΗ ΝΙΚΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΛΑΤΑΙΕΩΝ ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ «ΧΡΥΣΟΦΟΡΩΝ ΜΗΔΩΝ» ΣΤΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΔΕΝ ΔΙΕΘΕΤΕ ΤΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟ Της ΩΣΤΕ ΝΑ ΚΑΤΑΓΡΑΨΕΙ ΜΕ ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ. ΟΠΩΣ ΛΟΙΠΟΝ ΗΤΑΝ ΦΥΣΙΚΟ, ΜΟΛΙΣ ΑΝΕΛΑΒΕ ΤΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΑΥΤΟ Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ, ΠΟΛΛΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΕΙΧΑΝ ΗΔΗ ΛΗΣΜΟΝΗΘΕΙ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΙΧΑΝ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΘΕΙ. ΤΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΟΤΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΑΥΤΟΣ ΠΕΡΙΒΛΗΘΗΚΕ ΠΟΛΥ ΓΡΗΓΟΡΑ ΤΗΝ ΑΧΛΥ ΕΝΟΣ ΤΟΣΟ ΓΟΗΤΕΥΤΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ ΠΟΥ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΙΣΩΣ ΝΑ ΑΦΕΘΕΙ ΣΤΗΝ ΑΙΩΝΙΑ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ.

ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ιστορικός

Όταν ο ημεροδρόμος επέστρεψε από τη Σπάρτη (όπου είχε μεταβεί προς αναζήτηση Βοήθειας), διηγήθηκε στους Αθηναίους ότι, κατά τη διάβαση της Αρκαδίας, συνάντησε τον θεό Πάνα. 0 θεός τού παραπονέθηκε πως οι Αθηναίοι είχαν παραμελήσει τη λατρεία του, "τον διέταξε να ρωτήσει τους Αθηναίους εκ μέρους του γιατί δεν

του δίνουν σημασία καθόλου" [Ηρόδοτος 6, 105], και τον διαβεβαίωσε για την εύνοια του προς την πόλη, "αφού αυτός θέλει το καλό των Αθηναίων και σε πολλές περιπτώσεις ως τώρα τους φάνηκε χρήσιμος και θα τους φανεί στο μέλλον" [Ηρόδοτος 6, 105].

Πράγματι, σύμφωνα με διηγήσεις των Μαραθωνομάχων, ο θεός με τις άγριες κραυγές του έσπειρε τον πανικό στους Πέρσες (η λέξη πανικός ετυμολογείται από τον Πάνα). Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του, οι Αθηναίοι ίδρυσαν ένα ιερό σε μια σπηλιά στη βορειοδυτική κλιτύ της Ακρόπολης. Στη σπηλιά αυτή υπήρχε άγαλμα του θεού με την παρακάτω επιγραφή, η οποία αποδίδεται στον Σιμωνίδη τον Κείο: "τον τραγόπουν εμέ Πάνα τον Αρκάδα, τον κατά Μήδων, τον μετ' Αθηναίων στήσατο Μιλτιάδης".

Το ιερόν σπήλαιον του θεού Πανός στην Αθήνα

Φαίνεται πως πίσω από τον θρύλο αυτό κρύβεται η καθυστερημένη εισαγωγή στην Αθήνα της λατρείας ενός θεού αποκλειστικά αρκαδικού και εκφραστή της ποιμενικής ζωής.

Μέρος της ζωγραφικής σύνθεσης της μάχης του Μαραθώνα, η οποία κοσμούσε την Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, τον πίνακα της μάχης φιλοτέχνησαν οι ζωγράφοι Πάναινος και Μίκων

Ο ίδιος ο τόπος της μάχης ταυτίσθηκε τόσο πολύ με τη μυθολογική παράδοση, ώστε δίκαια θεωρήθηκε ως λίκνο της Ελληνικής φυλής. Ο Μαραθώνας λοιπόν έλαβε το όνομα του από τον τοπικό ήρωα Μάραθο (ή από τον αρκαδικό συνονόματο ήρωα). Ο βασιλιάς Κέκροπας συγκέντρωσε για πρώτη φορά στην περιοχή τον πληθυσμό της Αττικής σε μια πόλη, τη Δωδεκάπολη.

Ο Ξούθος, γιος του ΄Ελληνα και εγγονός του Δευκαλίωνα, ο οποίος είχε εκδιωχθεί από τη Θεσσαλία εξαιτίας των αδελφών του κατέφυγε στην Αττική. Εκεί νυμφεύθηκε την Κρέουσα, κόρη του βασιλιά Ερεχθέα, και ίδρυσε την Τετράπολη, με τη συνένωση των τεσσάρων όμορων δήμων, του Μαραθώνα, της Οινόης, της Τρικορίνθου και της Προβαλίνθου.

Οι γιοι του, Ιων και Αχαιός, θεωρούνται οι γενάρχες των Ιώνων και των Αχαιών αντίστοιχα. Στην πεδιάδα του Μαραθώνα διεξήχθη επίσης η μάχη μεταξύ Ηρακλείδων και Αθηναίων κατά των Αργείων. Ακόμη εκεί ο Θησέας εκτέλεσε έναν από τους άθλους του, την αιχμαλωσία δηλαδή του άγριου Μαραθώνιου ταύρου.

Οι επτά παλαιότεροι άθλοι του Θησέα συγκεντρωμένοι σε Αττική κύλικα του 5ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τον θρύλο ο ήρωας ξεπήδησε μέσα από τη γη και έλαβε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα, στο πλευρό των Αθηναίων (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Σε αυτό τον ιερό τόπο λοιπόν ήταν φυσικό επακόλουθο οι θείες δυνάμεις να σπεύσουν να ενισχύσουν τους Αθηναίους και Πλαταιείς οπλίτες. Ο Θησέας εμφανίσθηκε ξαφνικά μέσα από τη γη, έτοιμος να βοηθήσει τους απογόνους του, "ενόμισαν πολλοί ότι είδαν φάντασμα του Θησέως, ο οποίος βάδιζε μπροστά απ' αυτούς κατά των βαρβάρων" [Πλούταρχος, Θησεύς].

Ο ημίθεος Ηρακλής έσπευσε οπλισμένος με το τρομερό του ρόπαλο να συμπαραταχθεί με τους σωτήρες των παιδιών του, ενώ ο τραγοπόδαρος Παν, συνοδευόμενος από τους Πανίσκους του, διασκόρπισε τις Περσικές φάλαγγες. Από το προσκλητήριο αυτό δεν θα μπορούσε φυσικά να λείψει η Αθηνά, η οποία παρουσιάστηκε στο πεδίο της μάχης (ή μάλλον στα μάτια των Μαραθωνομάχων) πάνοπλη και οδηγώντας τέθριππο άρμα, γεμάτη εκδικητική μανία γι' αυτούς που τόλμησαν να απειλήσουν την προστατευόμενη της πόλη. Πολλοί άλλοι Μαραθωνομάχοι αναγνώρισαν στο πλευρό τους την Άρτεμη με τα φονικά της βέλη και τη φοβερή Εκάτη.

Επιβλητική απεικόνιση του Ηρακλή. Ο μυθικός ήρωας τάχθηκε στο πλευρό των Μαραθωνομάχων σαν μια πράξη ανταπόδοσης για το άσυλο που είχαν προσφέρει οι Αθηναίοι στα παιδιά του. Αγγείο των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. (Βύρτσμπουργκ, Μουσείο Martin von" Wagner).

Στη μάχη όμως δεν έλαβαν μέρος μόνο ήρωες, θεοί και ημίθεοι, αλλά και κάποιες αδιευκρίνιστες μορφές, οι οποίες έδωσαν αφορμή για θεωρίες που ίσως υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια της ουτοπίας. Σύμφωνα με τον Παυσανία [Παυσανίας, Αττικά 32, 5], την ώρα που μαινόταν η μάχη εμφανίσθηκε ξαφνικά ένας άνδρας, με αμφίεση χωρικού, ο οποίος κρατούσε στα χέρια του ένα επίμηκες όπλο που έμοιαζε με άροτρο.

Ο συγκεκριμένος άνδρας εθεάθη να φονεύει πολλούς Πέρσες και μετά το πέρας της μάχης εξαφανίσθηκε, "Όταν οι Αθηναίοι ρώτησαν σχετικά, ο θεός δεν χρησμοδότησε τίποτα γι' αυτόν περισσότερο από το ότι πρέπει να τιμούν τον ήρωα Εχετλαίο (εχέτλη=λαβή αρότρου)" [Παυσανίας, Αττικά 32, 5].

θεοί και ημίθεοι -Αριστερά ο Πάν στο κέντρο ο Εχετλαίος με την εχέτλη ανασηκωμένη δεξιά ο Ηρακλής στην Μάχη του Μαραθώνα. Μέρος της ζωγραφικής σύνθεσης της μάχης του Μαραθώνα, η οποία κοσμούσε την Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, τον πίνακα της μάχης φιλοτέχνησαν οι ζωγράφοι Πάναινος και Μίκων

Ο Ηρόδοτος αναφέρει και ένα ακόμη ανεξήγητο γεγονός: "Κατά τη διάρκεια της μάχης συνέβη ένα ανεξήγητο περιστατικό. Κάποιος Αθηναίος, ο Επίζηλος του Κουφαγόρα, ενώ πολεμούσε στη μάχη αυτή εκ του συστάδην και αγωνιζόταν γενναία, έχασε, λέει, το φως του χωρίς να κτυπηθεί σε κανένα μέρος του σώματος ούτε από δόρυ ούτε από βέλος και από τότε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του έμεινε τυφλός. Άκουσα πως ο ίδιος για το πάθημά του διηγείται τα εξής: του φάνηκε, λέει, πως στάθηκε απέναντι του κάποιος υψηλόσωμος οπλίτης, που τα γένια του σκέπαζαν όλη του την ασπίδα και πως το φάντασμα εκείνο αυτόν μεν τον προσπέρασε, αλλά σκότωσε τον συμπολεμιστή του" [Ηρόδοτος 6,117].

Πιθανώς όλα τα παραπάνω να είναι απόρροια παραληρήματος πολλών πολεμιστών εξαιτίας της έντονης κόπωσης και του άγχους της μάχης. Επίσης είναι σίγουρο πως θα σημειώθηκαν πολλά περιστατικά θερμοπληξίας, η οποία δημιουργεί ψευδαισθήσεις, αφού οι οπλίτες μάχονταν για πολλή ώρα, βαριά οπλισμένοι και κάτω από υψηλές θερμοκρασίες. Πέρα όμως από αυτά δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε την ευσέβεια των Ελλήνων. Αυτή τους αυθυπόβαλε ότι ανάμεσα στις γραμμές τους βρίσκονταν συμπαραστάτες τους οι θεοί, τους ενίσχυσε ψυχολογικά και συνετέλεσε στη νίκη τους.

Η "θεοφάνεια" αποτελεί κοινό βίωμα για τους Έλληνες. Ο Οδυσσέας καθοδηγείτο από την Αθηνά, ενώ όλοι οι θεοί του Ολύμπου κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου έκαναν αρκετές φορές την εμφάνιση τους στο πεδίο των μαχών. Σε μια θαυμαστή συνέχεια οι υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης έβλεπαν στα "θεοφύλακτα" τείχη την Παναγία να τους ενισχύει.

Ο Κολοκοτρώνης είδε πως ο Θεός είχε υπογράψει για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, ενώ οι μαχητές του 1940 οραματίζονταν τη Θεοτόκο να τους οδηγεί στη νίκη, "Μια γυναικεία μορφή να προβαδίζει, ψιλόλιγνη, αλαφροπερπάτητη, με την καλύπτρα της αναρριγμένη από το κεφάλι στους ώμους. Την αναγνώριζε, την ήξερε από πάντα, του την είχαν τραγουδήσει σαν ήταν μικρός κι ονειρευότανε στην κούνια. Ηταν η μάνα η μεγαλόψυχη στον πόνο και τη δόξα, η λαβωμένη της Τήνου, η υπέρμαχος Στρατηγός" [Αγγελος Τερζάκης: Ελληνική Εποποιία 1940-1941]. Γεγονός είναι πως ο Ελληνας μαχητής, όπως και αν προσφωνούσε τους θεούς του, πάντα επιζητούσε και αναγνώριζε τη βοήθεια τους στη νίκη.

Αναπαράσταση (από "συρραφή"αγγείων) της ζωγραφικής σύνθεσης της μάχης του Μαραθώνα, η οποία κοσμούσε την Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, τον πίνακα της μάχης φιλοτέχνησαν οι ζωγράφοι Πάναινος και Μίκων. Την κύρια πηγή για τη ζωγραφική παράσταση αποτελεί ο Παυσανίας [Αττικά, 15, 3]. Στο άνω μέρος του πίνακα παριστάνονται θεοί και ήρωες που είτε παρακολουθούν τη σύγκρουση είτε ενισχύουν ενεργά τους Αθηναίους: Η Σελήνη (1) επάνω σε άλογο, ο επιχώριος ήρωας Μαραθώνας (2), ο ημίθεος Ηρακλής (3) με το ρόπαλο στο δεξί χέρι και τη λεοντή ριγμένη στο αριστερό, ενώ κρατά τόξο, ο Θησέας (4) αναδύεται από τα έγκατα της γης για να λάβει μέρος στη μάχη, ο μυστηριώδης Εχετλαίος (5) φαίνεται να επιτίθεται με το "ραβδί" του, η θεά Αθηνά (6), πάνοπλη επάνω σε τέθριππο, καλπάζει προς τη μάχη, ο τραγόμορφος Παν (7), έτοιμος να σπείρει τον πανικό στους εισβολείς, η θεά Πειθώ (8) φαίνεται σκεπτική, η Αφροδίτη (9) παρακολουθεί την εξέλιξη της μάχης μαζί με τον Ερωτα (10), ο Ποσειδών (11) κρατώντας την τρίαινα του, η Ελλάς (12) εμφανίζεται ως γυναίκα καθήμενη με κλαδί δένδρου στο δεξί της χέρι, η Ήρα (13) με στέμμα και σκήπτρο, ο Δίας (14) καθήμενος και κρατώντας το σκήπτρο του, ο Απόλλων (15) με τη λύρα του, η Αρτεμη (16) με τόξο στο δεξί χέρι και πυρσό στο αριστερό, έτοιμη να ενισχύσει τους Αθηναίους, η Απάτη (17) κρατά στα χέρια της δύο πυρσούς (να υπονοεί άραγε το τέχνασμα του Μιλτιάδη;), η Ασία (18) καθισμένη σε περίτεχνο θρόνο κρατώντας σκήπτρο, η Εως (Ανατολή) (19) καλπάζει, ο Ηλιος (20) εικονίζεται επάνω στο άρμα του. Οι μορφές του Ηλίου και της Ανατολής (πρώτες από τα δεξιά προς τα αριστερά), καθώς και της Σελήνης (τελευταίας από τα δεξιά προς τα αριστερά) μάς οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα έπρεπε να "διαβάσουμε" τον πίνακα ξεκινώντας από τον Ηλιο που ανατέλλει (Ανατολή) και φθάνοντας στη Σελήνη που σηματοδοτεί τη νύκτα. Οι επόμενες δύο σειρές όμως, οι οποίες απεικονίζουν τη μάχη, "διαβάζονται" από δεξιά (εφόρμηση Αθηναίων και Πλαταιέων)προς αριστερά (μάχη γύρω από τα πλοία). Στο δεξί άκρο του πίνακα παριστάνονται οι Πλαταιείς (21α), οι οποίοι σπεύδουν σε βοήθεια των Αθηναίων (21β). Ξεχωρίζει η μορφή του Μιλτιάδη (22). Οι Πέρσες (23α, 23β, 23γ) προσπαθούν να αντισταθούν. Ο Αρταφέρνης (24) μάχεται ηρωικά. Ο Επίζηλος επιτίθεται (25) με ορμή εναντίον των αντιπάλων του. Εντύπωση προκαλεί η απεικόνιση του σκυλιού (26) που μαζί με τον κύριο του (27) καταβάλλει έναν Πέρση στρατιώτη (28). Πολλοί Πέρσες υποχωρούν (29) σπρώχνοντας ο ένας τον άλλο (30) και πέφτουν στο παρακείμενο έλος. Ο Καλλίμαχος (31) και ο Δάτης (32) μονομαχούν. Ο Αισχύλος (33) μάχεται ηρωικά, ενώ ο αδελφός του Κυναίγειρος (34) κρατά ένα πλοίο των Περσών στην προσπάθεια του να εμποδίσει τον απόπλου του. Αλλά ένας Πέρσης (35) υψώνει τον πέλεκύ του, έτοιμος να καταφέρει το θανάσιμο κτύπημα στον Αθηναίο ήρωα. Οι Πέρσες (37α, 37β) προσπαθούν να επιβιβαστούν στα πλοία τους καταδιωκόμενοι από τους Αθηναίους (38α, 38β).

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην εποχή του, περίπου 700 χρόνια μετά τη μάχη, ακούγονταν στο πεδίο της σύγκρουσης κλαγγές όπλων, χρεμετίσματα αλόγων και κραυγές ανδρών. Υπερβολές θα ισχυριστούν κάποιοι. Σίγουρα όμως θα βρεθούν και κάποιοι άλλοι που θα αντιτείνουν ότι ευρισκόμενοι στον Μαραθώνα άκουσαν τον αντίλαλο της μάχης να αντηχεί και στις ημέρες μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, βιβλία 1-9, μτφ. Ευάγγελος Πανέτσος, Εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος Iβιβλία V-IX, μτφ. Ηλίας Σπυρόπουλος, Εκδόσεις Γκοβόστη, 1995.
(2) Παυσανίας: ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, /-/Χ, μετάφραση-σχόλια-σημειώσεις Ν. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1982.
(3) Πλούταρχος: ΘΗΣΕΥΣ, μτφ. Μ.Γ. Μερακλής, Εκδόσεις Κάκτος 1991.
(4) Εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος»: ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, περ. «Φαινόμενα», τχ. 13,28-8-2002.
(5) Αγγελος Τερζάκης: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ 1940-1941.