Το Ελληνικό αλφάβητο εν χρήση στην νήσο Μήλο το 2500 π.Χ.;

Το κεραμικό του 5500-6000 πΧ, που βρέθηκε στη νησίδα Γιούρα των Βορείων Σποράδων και φέρει αλφαβητική Ελληνική γραφή, όπου διακρίνονται, σχεδόν όμοια με τα γράμματα των κλασσικών Ελληνικών αλφαβήτων, τα στοιχεία Α, Υ, Δ. Το εύρημα αυτό δεικνύει, ότι το ελληνικό αλφάβητο είναι παλαιότερο των Ελληνικών Γραμμικών Γραφών.

  ΔΥΟ  ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΤΟΥ αρχαιολόγου ΑΔ.ΣΑΜΨΩΝ  

Μετά την ανακάλυψη της ξύλινης πινακίδος στο Δισπηλιό της Καστοριάς (χρονολογήθηκε ως γνωστόν στο 5300 π.Χ.) μια νέα εντυπωσιακή ανακάλυψη έρχεται στο φως, που αφορά και αυτή την "προϊστορική" γραφή του Ελλαδικού χώρου. Στην ερημονησίδα Γιούρα των Βορείων Σποράδων (20 μίλια πλησίον της Αλονήσου) στο "Σπήλαιο του Κύκλωπος" ανεσκάφησαν κεραμικά θραύσματα (όστρακα) "γραπτών" αγγείων, στην επιφάνεια των οποίων έχουν χαραχθεί σύμβολα πανομοιότυπα με γράμματα του κλασσικού ελληνικού αλφαβήτου. Τα όστρακα αυτά χρονολογούνται μεταξύ του 6000-5500 πΧ .

Η ανασκαφή στο εν λόγω σπήλαιο διεξάγεται από τον αρχαιολόγο Αδαμάντιο Σαμψών από το 1992 και σύμφωνα με τον ίδιο: "εκτός από την κεραμική της Νεώτερης Νεολιθικής βρέθηκαν θραύσματα εξαιρετικής ποιότητας γραπτών αγγείων, που χρονολογούνται στο τέλος της Αρχαιότερης Νεολιθικής και στην αρχή της Μέσης Νεολιθικής. 

Η χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα έδωσε για την αρχή του ακεραμικού στρώματος ηλικία 6445-6375 πΧ, ενώ για τα στρώματα της Μέσης και της Ανώτερης Νεολιθικής (στις οποίες εντάσσονται και τα γραπτά αγγεία) έχουμε ηλικίες 6025-5955 πΧ (Αδ.Σαμψών, "Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα", Ίδρυμα Γουλανδρή, 1996). 

Στην παραπάνω μελέτη του ο κ.Σαμψών δεν κάνει άλλη ιδαίτερη αναφορά στα τεράστιας σημασίας ανακαλυφθέντα γραπτά αγγεία των Γιούρων, αλλά περιορίζεται στην περιγραφή των αλιευτικών δραστηριοτήτων κατά την νεολιθική εποχή στην περιοχή των Σποράδων.

 Στο εποπτικό υλικό, που παραθέτει, περιλαμβάνονται φωτογραφίες άλλων ευρημάτων από την εν λόγω ανασκαφή (αγκίστρια, ειδώλια, διακοσμημένα αγγεία κλπ), χωρίς να δημοσιεύονται φωτογραφίες των γραπτών οστράκων. 

Η φωτογραφία ενός εκ των γραπτών οστράκων ήλθε στη δημοσιότητα από την εφημερίδα "Αδέσμευτος Τύπος" (παρουσίαση του Ν.Νικητίδη, 13 Φεβρουαρίου 1997) σε σχετικό δημοσίευμα με τίτλο: "Ελληνική η αρχαιότερη γραφή". 

Στην επιφάνεια του οστράκου διακρίνονται ευκρινώς τα γράμματα (κατά σειρά) Α, Υ, Δ, που συνθέτουν την ρίζα της λέξεως "ΑΥΔΗ" (ομιλία, φωνή), που συναντάται πρώτη φορά στην "Θεογονία" αλλά και στην "Ιλιάδα". 

Στο ίδιο δημοσίευμα ο Α.Σαμψών φέρεται να επιβεβαιώνει, ότι "πρόκειται για σύμβολα γραφής και αποτελούν μια συνειδητή ενέργεια του κεραμέα" και επιφυλάσσεται να δώσει την συνολική αξιολόγηση των ευρημάτων σε μελλοντική επιστημονική ανακοίνωση. 

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ένα μικρό τμήμα του εν λόγω σπηλαίου έχει μέχρι σήμερα ανασκαφεί, γι' αυτό πιθανότητα στο άμεσο μέλλον θα ανακαλυφθούν και τα υπόλοιπα θραύσματα των γραπτών αγγείων, οπότε και θα είναι δυνατή μια οριστική αξιολόγηση του πανάρχαιου αυτού τύπου γραφής, που φαίνεται να μην διαφέρει από τον κλασσικό και σύγχρονο τύπο. Αυτά τα τεράστιας σπουδαιότητας ευρήματα δικαιώνουν την ιστορική και γλωσσολογική θέση της ταυτόχρονης γένεσης και εξέλιξης της Ελληνικής Γλώσσας και της Ελληνικής Γραφής (Αλφαβήτου). Και καθίστανται ανάξια πλέον λόγου και σοβαρότητος τα περί Φοινίκων και Ανατολής για την Ιστορία του Πολιτισμού. 

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΗΚΕ ΤΟ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΟ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΟΥ ΟΣΤΡΑΚΟΥ ΤΩΝ ΓΙΟΥΡΩΝ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ ΓΡΑΦΗ

Τα εγχάρακτα σύμβολα που φέρει θυμίζουν αυτά της ξύλινης πινακίδας που βρέθηκε στην περιοχή της Καστοριάς (5.260 π.Χ.). Μάλιστα πρόσφατα στην ίδια περιοχή βρέθηκε και ένα εγχάρακτο όστρακο , το οποίο φέρει τα ίδια σύμβολα. Γνωρίζουμε επίσης, ότι στη ίδια περίοδο ανήκουν και ορισμένα εγχάρακτα σύμβολα - γράμματα πάνω σε πηλό από την Βουλγαρία και την Ρουμανία. Τα ευρήματα της Βουλγαρίας συγκεκριμένα, τα οποία είναι καινούρια, δεν έχουν δημοσιευτεί ακόμη. Θα ήταν καλό να γίνει μία παρουσίαση και σύγκριση όλων αυτών των ευρημάτων, γιατί είναι πιθανόν να προκύπτει μία "πρωτοελληνική" ή "πρωτοβαλκανική" γραφή.

Συνέντευξη του Εφόρου Αρχαιοτήτων κ. Αδαμάντιου Σάμψων το έτος 1999.

-Ερώτηση : Κύριε Σάμψων, όταν εργαζόσαστε στην Εφορεία Σπηλαιολογίας το 1992, ξεκινήσατε ανασκαφές στο σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα της Αλοννήσου. Τι προέκυψε από την μελέτη των ευρημάτων του;
Το κεραμικό όστρακο Μήλου -Πρόκειται για ένα πολύ εντυπωσιακό σπήλαιο με ωραίο διάκοσμο, το οποίο επιφανειακά παρουσίαζε ευρήματα από το τέλος της 7ης χιλιετίας και κάποια νεώτερα της ρωμαϊκής περιόδου. Στην συνέχεια η ανασκαφή έδειξε ότι στην περιοχή είχαμε κατοίκηση από τη μεσολιθική εποχή που χρονολογείται από την 9η χιλιετία, συγκεκριμένα από 8500-6700 π.Χ.
Οι ανασκαφές στα Γιούρα ολοκληρώθηκαν εδώ και τρία χρόνια, αλλά το υλικό μελετάται ακόμη από μένα και περίπου 20 ειδικούς επιστήμονες.
Τα συμπεράσματά μας πρόκειται να δημοσιευθούν τα επόμενα δύο χρόνια σε έναν ή δύο τόμους. Σημαντικό εύρημα είναι το κεραμικό όστρακο, ένα κομμάτι αγγείου της εποχής του 5.000 π.Χ. περίπου, το οποίο έχει επάνω εγχάρακτα σύμβολα.
Αποκλείσαμε το ενδεχόμενο να είναι διακοσμητικά στοιχεία, διότι ο τρόπος που γίνεται η διακόσμηση είναι γνωστός. Την περίοδο αυτή η διακόσμηση είναι γεωμετρική και έχει κανονικότητα. Βεβαίως στην παρούσα φάση πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί, εφ' όσον το εύρημα τελεί ακόμη υπό μελέτη.

Η οστέϊνη φλογέρα της Καστοριάς 

Πάντως τα εγχάρακτα σύμβολα που φέρει θυμίζουν αυτά της ξύλινης πινακίδας που βρέθηκε στην περιοχή της Καστοριάς (5.260 π.Χ.). Μάλιστα πρόσφατα στην ίδια περιοχή βρέθηκε και ένα εγχάρακτο όστρακο , το οποίο φέρει τα ίδια σύμβολα. Γνωρίζουμε επίσης, ότι στη ίδια περίοδο ανήκουν και ορισμένα εγχάρακτα σύμβολα - γράμματα πάνω σε πηλό από την Βουλγαρία και την Ρουμανία.
Τα ευρήματα της Βουλγαρίας συγκεκριμένα, τα οποία είναι καινούρια, δεν έχουν δημοσιευτεί ακόμη. Θα ήταν καλό να γίνει μία παρουσίαση και σύγκριση όλων αυτών των ευρημάτων, γιατί είναι πιθανόν να προκύπτει μία "πρωτοελληνική" ή "πρωτοβαλκανική" γραφή.
Ο συνάδελφος  + Γ. Χουρμουζιάδης (Σήμερα αποβιώσας)  μελετά τα ευρήματα της Καστοριάς και σύντομα θα προβεί σε σχετική δημοσίευση. Στο τέλος του μήνα μάλιστα θα έχω την ευκαιρία να δω τα αντικείμενα που βρέθηκαν στην Καστοριά, καθώς θα συμμετάσχω στο συνέδριο προς τιμήν του Δ. Θεοχάρη, που γίνεται στην ίδια πόλη καθώς και στην Θεσσαλονίκη.

Η επιγραφή του Δισπηλιού και η καθαρογραφή των συμβόλων του 

Θα ήθελα επίσης να δω και τα ευρήματα της Βουλγαρίας, τα οποία προς το παρόν είναι απρόσιτα λόγω της κακής κατάστασης που επικρατεί στην γειτονική χώρα, καθώς η επικοινωνία μας με τους εκεί αρχαιολόγους δεν είναι εύκολη. Ωστόσο επαναλαμβάνω ότι τίποτα δεν μπορεί να ειπωθή με ασφάλεια, αφού τα αντικείμενα είναι υπό μελέτη.

ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ ΜΝΚΧΞΠΟΕ ΣΕ ΑΓΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΛΟΥ ΤΗΣ 3ΗΣ ΧΙΛΙΕΤΙΑΣ Π.Χ

- Όταν λέτε ότι υπάρχει πιθανότητα από την μελέτη των ευρημάτων να προκύψει η ύπαρξη μίας "πρωτοελληνικής" ή "πρωτοβαλκανικής" γραφής, τι εννοείτε;
-Στην υπό εξέταση εποχή βρίσκουμε παρόμοια εγχάρακτα σύμβολα - γράμματα στην Μακεδονία, στο Αιγαίο, στη Βουλγαρία, στην Ρουμανία και πιθανόν και σε άλλους χώρους στα Βαλκάνια. Στους μεταγενέστερους χρόνους οι γραφές της Γραμμικής Α ή Β έχουν εντοπιστεί σε περιορισμένους χώρους.
Την Γραμμική Β την συναντάμε κυρίως στον Μυκηναϊκό κόσμο και την Γραμμική Α στην Κρήτη. Επί πλέον πρέπει να σας πω, ότι σε προϊστορικές ανασκαφές μέχρι τώρα βρίσκαμε νεολιθικά όστρακα αγγείων με εγχάρακτα σύμβολα, που μπορεί να έχουν σχέση με την προαναφερθείσα γραφή. Μέχρι πρόσφατα τα ονομάζαμε "σύμβολα κεραμέων".
Πρέπει όμως να τα εξετάσουμε πάλι υπό το φως των νέων ευρημάτων. Από το 5000 που βρίσκουμε όστρακα με σύμβολα, μέχρι την Γραμμική γραφή Α' και Β' -δηλαδή γύρω στο 1500 π.Χ- μεσολαβεί ένα μεγάλο κενό γύρω στα 3500 χρόνια.

ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΚΕΡΑΜΙΚΟΥ ΤΗΣ ΜΗΛΟΥ - 

Στην πραγματικότητα δεν πρέπει να είναι τόσο μεγάλο το κενό, διότι έχουμε επίσης "σύμβολα κεραμέων" στην Πρωτοελλαδική εποχή (3η χιλιετία) και στην Μεσσοελλαδική (2η χιλιετία). Πολύ πρόσφατα μάλιστα βρέθηκε στην Μήλο ένα τεράστιο σύνολο αγγείων από τάφο της πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3η χιλιετία), το οποίο θα δημοσιεύσω σύντομα.
 Πολλά από αυτά είχαν επάνω σύμβολα - γράμματα που μοιάζουν καταπληκτικά με Ελληνικά γράμματα : ΜΝΧΚΞΠΟΕ. Πάντως ας μην πιστεύουμε ότι η γραφή στους προϊστορικούς χρόνους, είναι κτήμα όλων των ανθρώπων. Οπως έχει διαπιστωθεί, στην Μυκηναϊκή η Γραμμική Β' αποτελούσε μία λογιστική γραφή των ανακτόρων.

Η ΑΥΤΟΧΘΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΕ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

-Εάν η υπόθεση αυτή επιβεβαιωθεί επιστημονικά, τότε ενισχύεται η άποψη ότι οι Έλληνες ήταν αυτόχθονες και δεν προήλθαν από φύλα που ήρθαν από τον Βορρά ή την Ανατολή.
-Ασχολούμενοι με την προϊστορική έρευνα τα τελευταία χρόνια καταλήγουμε στο ότι οι Έλληνες ήταν αυτόχθονες. Ο προϊστοριολόγος Δ. Θεοχάρης είχε υποστηρίξει και αυτός την αυτόχθονη εξέλιξη (γεγονός που απέδειξε ο παλαιοανθρωπολόγος Α. Πουλιανός με τα ευρήματά του). Υπάρχουν βεβαίως θεωρίες που υποστηρίζουν, ότι στους απώτατους προϊστορικούς χρόνους υπήρξαν μετακινήσεις φυλών από την Αφρική ή την Ασία προς την Ευρώπη, αυτό όμως δεν αποκλείει την πιθανότητα να υπήρχε αυτόχθων πληθυσμός καθώς υπάρχουν πλήθος παλαιοντολογικών ευρημάτων. Ακόμη όμως και αν ήρθαν κάποιοι είτε από τον Βορρά είτε από τον Νότο, θα ήταν ελάχιστοι και δεν θα επηρέασαν τον αυτόχθονα πληθυσμό. Ίσως τα νέα επιτεύγματα της νεολιθικής περιόδου να ήρθαν από την Ανατολή με επαφές ή να προήλθαν από παράλληλη εξέλιξη.

-Τι άλλα ευρήματα έφερε η αρχαιολογική σκαπάνη στα Γιούρα;
- Το υλικό είναι πλούσιο, σπουδαίο και πρωτότυπο. Στα Γιούρα εμφανίζεται ένας καινούριος πολιτισμός από το 9.000 π.Χ., ο αρχαιότερος στο Αιγαίο σύμφωνα με τις έρευνες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα. Η χρονολόγηση των ευρημάτων έδειξε, ότι έχουμε μία συνεχή κατοίκηση 5.000 ετών, από το 9.000 εως το 4.000 π.Χ.
Διαπιστώνουμε ότι από την μεσολιθική ήδη περίοδο στο Αιγαίο κατοικούν άνθρωποι, που ασχολούνται μάλιστα ιδιαίτερα με την θάλασσα. Είναι μία φάση, κατά την οποία ο άνθρωπος εκτός από κυνηγός είναι και ψαράς.
Έχουμε βρει τεράστιους όγκους ψαριών μέσα στο σπήλαιο και περίπου 60 αγκίστρια, ευρήματα σπάνια, καθώς μέχρι σήμερα στον Ελλαδικό χώρο έχουν βρεθεί ελάχιστα και πολύ νεώτερης εποχής. Ήδη, δηλαδή από την 9η χιλιετία, ο άνθρωπος είναι ένας "επαγγελματίας" ψαράς και βασίζει την διατροφή του κατά ένα μεγάλο μέρος στην θάλασσα. Ανάλογα τέτοια ευρήματα δεν υπάρχουν πουθενά μέχρι σήμερα στην Μεσόγειο.
Eνδεικτικό της ανάπτυξης του ανθρώπου της εποχής εκείνης είναι και το γεγονός ότι βρήκαμε σπόνδυλους ψαριών που υπολογίζεται ότι θα ζύγιζαν 100 με 200 κιλά. Τόσο μεγάλα ψάρια δεν αλιεύονται εύκολα από την ακτή. Πρέπει λοιπόν οι άνθρωποι της εποχής να διέθεταν αξιόλογα σκάφη και να ήταν έμπειροι ναυτικοί, αφού, ως γνωστόν, το Αιγαίο είναι δύσκολη θάλασσα και απαιτεί επιδεξιότητα.
Επιπλέον ο οψιδιανός της Μήλου, που βρίσκεται στα Γιούρα, δείχνει την ύπαρξη ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο.Εκτός από τα μεσολιθικά, τα οποία πηγαίνουν την προϊστορία 3.000 χρόνια πίσω, αφού είναι τα πιο παλιά που έχουν βρεθεί στον χώρο αυτό, βρέθηκαν λείψανα κατοίκησης της νεολιθικής περιόδου από το 6500 μέχρι το 4500 π.Χ. Σημαντικά είναι τα ευρήματα της Μέσης Νεολιθικής (5800 - 5300 π.Χ.). Σ' αυτή την φάση έχουμε καταπληκτικά αγγεία με διακόσμηση, η οποία μιμείται σχέδια της υφαντικής ή της κεντητικής τέχνης εκείνης της εποχής και θεωρείται μοναδική μέχρι σήμερα. Δεν έχουν βρεθεί πουθενά αλλού εκτός από τα Γιούρα και ένα νησάκι δίπλα, την Κυρά Παναγιά.

-Μπορούμε να πούμε λοιπόν, πως οι ανασκαφές αυτές φωτίζουν την μεσολιθική περίοδο στην Ελλάδα;
-Η μεσολιθική περίοδος στον ελλαδικό χώρο είναι πολύ καινούρια. Ενώ μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε μία-δύο θέσεις της εποχής αυτής, τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν συνεχώς. Πραγματικά η μεσολιθική εποχή αρχίζει να φωτίζεται και δείχνει, παρ' ότι είναι τόσο πρώιμη, να είναι πολύ ανεπτυγμένη πολιτιστικά.
Αυτό φαίνεται από τα Γιούρα αλλά και μία πρόσφατη έρευνα στην Κύθνο. Oπου ανακαλύψαμε υπαίθριο χώρο κατοίκησης και ένα νεκροταφείο της μεσολιθικής περιόδου. Οι άνθρωποι δείχνουν να έχουν καθορισμένους τρόπους ταφής και επιδεικνύουν σεβασμό στους νεκρούς.
Φαίνεται ότι επρόκειτο για οργανωμένη κοινωνία με κάποιες αρχές. Μέχρι πρόσφατα υπήρχε μία θεωρία, ότι μετά την παλαιολιθική εποχή η Ελλάδα ήταν έρημη και την κατοίκησαν άνθρωποι που ήρθαν δια θαλάσσης από την Μέση Ανατολή.
 Αυτό είναι πάρα πολύ ακραίο και παρόμοιες θεωρίες είναι πολύ επικίνδυνες, γιατί μπορεί να υποκρύπτουν και πολιτικές σκοπιμότητες. Οι ανασκαφές που γίνονται τελευταία δείχνουν ότι μετά το τέλος της Παλαιολιθικής ακολουθεί άμεση εξέλιξη προς την Μεσολιθική.

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

-Κύριε Σάμψων, τα τελευταία χρόνια πολλοί ξένοι αλλά κυρίως Έλληνες νέοι προϊστοριολόγοι ασχολούνται με την έρευνα της προϊστορίας. Σε τι στάδιο βρισκόμαστε;
-Μπορώ να πω ότι ακόμα είμαστε στην αρχή. Ο Ελληνικός χώρος, ιδίως οι πρώιμες εποχές, η παλαιολιθική και η μεσολιθική περίοδοι είναι σχεδόν άγνωστες. Χρειάζονται πολλές έρευνες και κυρίως σε σπήλαια. Στην Ελλάδα υπάρχουν χιλιάδες σπήλαια, πολλά από τα οποία έχουν κατοικηθεί κατά τις προαναφερθείσες περιόδους.

-Έχετε όμως ανασκαφικό έργο και σε άλλα σπήλαια.
-Τα τελευταία 25 χρόνια έχουμε κάνει πολλές επιφανειακές έρευνες σε σπήλαια και εντοπίσαμε ένα πλήθος προϊστορικών θέσεων. Στην Εύβοια μέσα σε 6 χρόνια εντοπίσαμε 130 σπήλαια με έναν φίλο και γιατρό σπηλαιολόγο τον Θ. Σκούρα. Σ΄ ένα από αυτά, στο σπήλαιο Σκοτεινή στο χωριό Θαρρούνια κοντά στο Αλιβέρι, κάναμε μία σημαντική ανασκαφή, που διήρκεσε 6 χρόνια. Πρόκειται για ένα ορεινό σπήλαιο, στο οποίο βρέθηκαν πολλά ευρήματα της Νεώτερης Νεολιθικής από το 5.300 μέχρι το 330 π.Χ.
Μάλιστα κοντά στο σπήλαιο ανασκάψαμε και έναν οικισμό και ένα μικρό νεκροταφείο. Οι ανασκαφές του σπηλαίου αυτού έχουν δημοσιευτεί σε έναν τόμο το 1993. Στην Ρόδο σε 4 χρόνια εντοπίσαμε 40 θέσεις και στα Δωδεκάνησα περίπου 70.
Από τις θέσεις αυτές ανασκάψαμε δύο σπήλαια και τέσσερις υπαίθριες θέσεις, που φώτισαν την προϊστορία του Νοτιοανατολικού Αιγαίου. Από το 1991, που ξεκίνησα την υπηρεσία μου στην Εφορεία Σπηλαιολογίας, προγραμμάτισα μία σειρά από έρευνες σε σπήλαια.
Έτσι άρχισε η ανασκαφή στα Γιούρα, στο σπήλαιο Λιμνών στα Καλάβρυτα και η ανακάλυψη προϊστορικών σπηλαίων στην Μάνη. Στα Καστριά των Καλαβρύτων διενεργήσαμε έρευνες στο γνωστό σπήλαιο των Λιμνών.
Είναι ένα σπήλαιο αξιοποιημένο από τον ΕΟΤ. Σ? αυτό δουλέψαμε τρεις ανασκαφικές περιόδους και βρήκαμε κατοίκηση της νεώτερης νεολιθικής εποχής περίπου 6500 με 4500 π.Χ. Είναι μία ορεινή θέση, στην οποία φαίνεται ότι κατοικούσαν κτηνοτρόφοι της εποχής. Τα ευρήματα δεν ήταν πολλά, αλλά είχε ενδιαφέρουσα στρωματογραφία.
Η ανασκαφή αυτή δημοσιεύτηκε πρόσφατα σε έναν τόμο. Τα τελευταία 3 χρόνια διενεργούμε μία ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού του Ακραιφνίου Βοιωτίας. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σπήλαιο στην πεδιάδα της Κωπαΐδας. Σ? αυτό εντοπίσαμε ευρήματα που ξεκινούν από την Ανώτερη Παλαιολιθική και φθάνουν μέχρι την μέση Χαλκοκρατία, δηλαδή μέχρι το 1600 π.Χ., την εποχή που υπολογίζεται ότι αποξηράνθηκε η λίμνη Κωπαΐδα.
Η στρωματογραφική ακολουθία είναι πολύ χρήσιμη, γιατί θα χαρακτηρίζει και όλη την υπόλοιπη περιοχή της Κεντρικής Ελλάδος, αλλά και της Εύβοιας, που αποτελεί προέκταση της Στερεάς στο Αιγαίο. Βέβαια η έρευνα θα συνεχιστεί για αρκετά χρόνια ακόμη, μέχρι να φθάσουμε στο φυσικό δάπεδο του σπηλαίου. Εκτός από την ανασκαφή κάνουμε και μία επιφανειακή έρευνα στην περιοχή, ενώ καταγράφουμε και ερευνούμε όλα τα σπήλαια γύρω από την σημερινή πεδιάδα που είναι τόσα πολλά.

-Γιατί δίνεται τόση έμφαση στις ανασκαφές των σπηλαίων σε σχέση με τις υπαίθριες θέσεις;
-Οποιαδήποτε δραστηριότητα μέσα στα σπήλαια έχει διατηρηθεί στην θέση της, γιατί συνήθως δεν υπάρχει διάβρωση. Γι' αυτό προτιμούμε την ανασκαφή των σπηλαίων, ενώ σε υπαίθριες θέσεις η περιοχή που έχει κατοικηθεί, συχνά είναι διαβρωμένη και έχουν απομείνει ελάχιστα όστρακα στην επιφάνεια. Στο σπήλαιο ότι αποτίθεται παραμένει εκεί.
Επί πλέον συνήθως έχουμε καλή στρωματογραφία, καθαρά στρώματα και πολλά μέτρα επιχώσεων. Δηλαδή στα Θαρρούνια της Ευβοίας είχαμε 5 μέτρα επίχωσης, στα Γιούρα 4,5 μέτρα, στο σπήλαιο του Σαρακηνού 5 μέτρα. Το μέλλον της προϊστορίας φαίνεται ότι είναι στα σπήλαια. Πρέπει δηλαδή να εντοπίσουμε σπήλαια, τα οποία εμφανίζουν μεγάλες επιχώσεις.
Υπάρχουν όμως και σπήλαια, τα οποία λειτούργησαν την προϊστορική περίοδο, αλλά έκλεισαν κάποια στιγμή και σήμερα είναι απρόσιτα στην έρευνα. ’λλα είναι έχουν κατακρημνιστεί.
 Η Ελλάδα είναι σεισμογενής χώρα και έχουμε μεγάλες ανακατατάξεις στα σπήλαια.
Ορισμένες φορές δεν βρίσκουμε παλαιολιθικά ευρήματα σε σπήλαια, γιατί εκείνη την εποχή ήταν κλειστά. Όπως στα Γιούρα, στον χώρο γύρω από το σπήλαιο του Κύκλωπα έχουμε βρεί ευρήματα από την Μέση Παλαιολιθική (100.000 με 40.000 π.Χ.), ενώ στο σπήλαιο βρήκαμε κατοίκηση από την Μεσολιθική και μετά. Παρ' όλα αυτά στο σπήλαιο των Πετραλώνων υπάρχει κατοίκηση από την Κατώτερη Παλαιολιθική.
 Είναι σίγουρο ότι το κρανίο είναι πολύ παλαιότερο των 250.000 χρόνων. Επίσης σε ένα σπήλαιο - βραχοσκεπές της Μάνης βρέθηκαν ανθρώπινα κρανία, τα οποία χρονολογούνται περίπου στην ίδια εποχή. Έχουν επίσης ανασκαφεί σπήλαια στην Ήπειρο, τα οποία έχουν δείξει κατοίκηση από την Μέση Παλαιολιθική, το 100.000 με 40.000 π.Χ.

-Αυτή την στιγμή με τι ασχολείστε;
-Αυτή την εποχή προχωρώ την μελέτη του σπηλαίου των Γιούρων, που θα είναι μία πάρα πολύ σημαντική δημοσίευση και εργάζομαι στο σπήλαιο του Σαρακηνού. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια εντοπίσαμε μία πολύ σημαντική θέση στη Μύκονο.
 Μιλάω σε πληθυντικό, γιατί πρέπει να γνωρίζετε ότι η έρευνα γίνεται συλλογικά με συνεργασία πολλών επιστημόνων, που μελετούν τα οστά ζώων, τους απανθρακωμένους σπόρους και γενικά το παλαιοπεριβάλλον.
Στην Μύκονο, ένα γυμνό νησί όπως ξέρετε, μέχρι σήμερα δεν είχε βρεθεί τίποτα παλαιότερο της κλασικής περιόδου. Ανασκάψαμε ένα μικρό λόφο δίπλα στην θάλασσα, στον οποίο υπήρχε ένας οικισμός που ανήκει στην νεολιθική περίοδο και φαίνεται ότι κατοικείτο από το 5.000 π.Χ. περίπου και για διάστημα 1.000 ετών.
Πρόκειται για τον δεύτερο νεολιθικό οικισμό που ανασκάπτεται στις Κυκλάδες. Ο άλλος ήταν στο Σάλιαγκο Αντιπάρου και είχε ανασκαφεί από Αγγλους αρχαιολόγους πριν από πολλά χρόνια. Ο οικισμός της Φτελιάς Μυκόνου είχε πολύ μεγάλη σημασία, διότι αποκαλύπτονται τρεις οικοδομικές φάσεις, μεγάλα κτίρια που έχουν πολύ παχείς τοίχους και μία μεγάλη επίχωση 2 μέτρων.
Τα ευρήματα είναι πολύ σημαντικά, διότι δείχνουν αλιευτικές δραστηριότητες και κυνήγι. Βρέθηκαν εκατοντάδες αιχμές από βέλη ή καμάκια.
Στις Κυκλάδες δεν είχε γίνει έρευνα σε αυτή την περίοδο μέχρι σήμερα, γιατί οι αρχαιολόγοι ασχολούνταν με άλλες νεώτερες εποχές. Αποδεικνύεται όμως, με επιφανειακές έρευνες που έχουμε κάνει, ότι έχουν κατοικηθεί πυκνότατα από την νεολιθική εποχή.
Μετά τα ευρήματα της Κύθνου, που είναι μεσολιθικά, είμαι πεπεισμένος ότι η Μεσολιθική υπάρχει και στις Κυκλάδες και σε όλο το Αιγαίο, αρκεί να την αναζητήσουμε. Βέβαια θα χρειασθεί και τύχη, διότι η θάλασσα έχει ανεβεί από τότε πάρα πολύ -έχουμε μία άνοδο 50 με 60 μέτρων- από την Μεσολιθική εποχή μέχρι σήμερα.
Και επομένως κάποιες θέσεις που ήταν παραθαλάσσιες, τώρα βρίσκονται στον βυθό. Επίσης εδώ και πολλά χρόνια διενεργούμε μία έρευνα στο χώρο της Δωδεκανήσου. Υπάρχει ένα νησάκι, το Γυαλί, κοντά στην Νίσυρο, πυκνότατα κατοικημένο κατά την νεολιθική περίοδο. Εδώ ανασκάψαμε νεολιθικά κτίρια και ένα μεγάλο νεκροταφείο.
Υπάρχει εκτεταμένη κατοίκηση μάλλον εποχική, η οποία ερμηνεύεται από το γεγονός ότι το νησάκι διέθετε άφθονες διατροφικές πηγές. Μία εθνοαρχαιολογική έρευνα που διενεργήσαμε στο Γυαλί τα τελευταία χρόνια, βοήθησε στο να δημιουργηθούν αναλογίες, ώστε να κατανοήσουμε το είδος της νεολιθικής κατοίκησης στο νησί.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΑΥΑΓΙΑ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΟΥ ΑΜΑΖΟΝΙΟΥ;

Σκεύος των Τσαβίν 

-Προ διετίας με πρωτοβουλία του Πολυτεχνείου οργανώθηκε μία ομάδα έρευνας, κάναμε ένα διερευνητικό ταξίδι στην Λατινική Αμερική και κυρίως στο Περού μαζί με τον καθηγητή Ενρίκο Ματίεβιτς, που μας υπέδειξε θέσεις στις οποίες πίστευε ότι υπάρχουν ίχνη Ελληνικής παρουσίας.
Περιηγηθήκαμε για ένα ολόκληρο μήνα τη χώρα και φθάσαμε ακόμα και σε περιοχές με υψόμετρο 5.000 μέτρων .

Ένα σκεύος των  Chavin  που απεικονίζει ιαγουάρο και κάκτους. 900-200 π.Χ.Walters Art Museum, Baltimore, USA

'Ενας χώρος που μας έκανε εντύπωση ήταν το Τσαβίν, που βρίσκετε στην ανατολική πλευρά των 'Aνδεων. Είναι ο μόνος πολιτισμός που έχει κάποιες γλυπτές απεικονίσεις, οι οποίες χρονολογούνται κατ' άλλους στο 1200 και κατ' άλλους στο 700 π.Χ., ενώ δεν είχε σχέση με τον πολιτισμό των 'Ινκας, που είναι πολύ νεώτερος.

Η περιοχή των Τσαβίν με κίτρινο χρώμα

 Στο σημείο αυτό θα έπρεπε να κάνουμε ακόμη μία έρευνα, να πάρουμε δείγματα, να τα αναλύσουμε και να εμβαθύνουμε ακόμη στην μελέτη του συγκεκριμένου πολιτισμού και της συγκεκριμένης θέσης.
Παράλληλα έχουμε πληροφορίες και ενδείξεις ότι υπάρχουν ελληνικά ευρήματα σε άλλες χώρες. Εκεί που εστιάζετε περισσότερο η προσοχή μας είναι στην Βραζιλία, τον Αμαζόνιο, όπου υπάρχουν επιγραφές και βραχογραφίες.
Όπως ξέρουμε οι πολιτισμοί στην Ν. Αμερική δεν είχαν γραφή, ούτε οι Ινκας ούτε οι προγενέστεροι πολιτισμοί.
Η γραφή λοιπόν αυτή είναι ξένη. Πρέπει να εντοπίσουμε τους χώρους, στους οποίους έχουν βρεθεί οι βραχογραφίες.

Αγαλματιδιο των Τσαβίν 

 Επίσης έχουμε πληροφορίες για καθαρά ελληνικά ευρήματα, όπως ναυάγια, νεκροταφεία αλλά και για μια ολόκληρη πόλη στο Μανάου, βαθιά στον Αμαζόνιο, στους πρόποδες των 'Ανδεων.
 Αυτή την στιγμή κάνουμε μία σοβαρή προσπάθεια συγκέντρωσης, αξιολόγησης και μελέτης όλων αυτών των πηγών μαζί με αρκετούς άλλους συνεργάτες και στην συνέχεια πρόκειται να επιχειρήσουμε ένα δεύτερο και τρίτο ταξίδι.
Είναι γνωστό, ότι στο μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου κόσμου υπάρχει βεβαιωμένη ελληνική παρουσία.
Στην Σικελία, στην Νότια Ιταλία, Στην μέση Ανατολή και στην Β. Αφρική.
Δυστυχώς είμαστε η μόνη χώρα, που ενώ έχουμε δικό μας αρχαιολογικό υλικό εκτός Ελλάδος, δεν έχουμε ιδρύσει μια αρχαιολογική σχολή, για να κάνουμε έρευνα.
Πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ακόμη και οι Πολωνοί και οι Ισπανοί, έχουν δημιουργήσει αρχαιολογικές σχολές και ανασκάπτουν στην Μέση Ανατολή.
Εμείς απουσιάζουμε. Εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις, είμαστε ανύπαρκτοι.

Η συνέντευξη είναι από το περιοδικό "Δαυλός" τεύχος 204 

(Δεκέμβριος 1999) σελ.12747- 12755

1η ανάρτηση στο  ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ 2010 μ.Χ.

Συνέντευξη του Αδαμάντιου Σαμψών στον Παπαζήση Ιωάννη και την Σοφία Χρήστου  

ΣΗΜΕΡΑ ΑΝ ΚΑΠΟΙΟΣ ΔΕΙ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΘΑ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙ ΟΤΙ ΕΜΕΙΣ ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ ΑΛΛΑ ΚΑΤΑΓΟΜΑΣΤΕ ΑΠΟ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΑΚΟΜΑ ΘΑ ΔΕΙ ΟΤΙ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΟΙΝΙΚΙΚΟΥ.

ΔΕΝ ΕΛΑΒΑΝ ΥΠ ΟΨΙΝ ΤΟΥΣ ΟΙ ΓΡΑΨΑΝΤΕΣ ΤΑ ΑΝΩΘΙ ΟΤΙ Η ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΑ ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΛΕΟΝ ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΕΙΩΣ ΑΝΤΙΘΕΤΗ ΜΕ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΑΥΤΗ.

ΔΕΝ ΕΛΑΒΑΝ ΥΠ ΟΨΙΝ ΤΟΥΣ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΣΑΜΨΩΝ ΠΟΥ ΕΚΑΝΕ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΝΗΣΟ ΓΙΟΥΡΑ ΣΤΗΝ ΜΥΚΟΝΟ ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ ΣΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΑΡΑΚΗΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ ΚΑΙ ΣΕ ΠΟΛΛΑ ΑΚΟΜΗ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΜΑΣ.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΥΤΟΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ 50 ΣΧΕΔΟΝ ΕΤΗ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΜΑΣ ΕΔΩΣΕ ΧΙΛΙΕΤΙΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΣΑΦΗ ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΡΑΦΗ ΜΑΣ ΔΙΑ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΙ ΟΣΟΙ ΑΓΑΠΟΥΝ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΟΝ ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΝ .ΑΥΤΟΣ Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΠΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ 38 ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΟΣΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΑΝ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΜΑΣ ΚΟΣΜΟΥ  ΜΑΣ ΕΔΩΣΕ ΤΗΝ ΧΑΡΑ ΝΑ ΜΑΣ ΜΙΛΗΣΕΙ ΣΤΟ ΣΤΟΥΝΤΙΟ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΣΑ ΛΕΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΑΞΙΖΟΥΝ ΝΑ ΜΕΛΕΤΗΘΟΥΝ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΑ…

ΕΡΩΤΗΣΗ Σ/Χ
Μέσα από μελέτες σας ενισχύεται η άποψη ότι οι Έλληνες ήταν αυτόχθονες και δεν προήλθαν από φύλα που ήρθαν από τον Βορρά ή την Ανατολή. Μπορείτε να μας αναφέρετε τις μελέτες και τα ευρήματα που αποδεικνύουν κάτι τέτοιο;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Εδώ και πολλές δεκαετίες οι αρχαιολόγοι κυρίως ηθελαν να μας πείσουν ότι τα πάντα ήρθαν από την Ανατολή, οτι από την ανατολή προήλθε το φως, χωρίς να έχουν γίνει πολλές έρευνες. Ο Θεοχάρης έκανε έρευνες στην Θεσσαλία και παρ’ όλο που δεν είχε τα στοιχεία , είχε πίστη οτι υπάρχει γηγενής πληθυσμός που δεν σταμάτησε ποτέ να αναπτύσσεται στην Ελλάδα στην παλαιολιθική, στην μεσολιθική και κατόπιν στην νεολιθική περίοδο. Ωστόσο δεν είχε διεξαγει έρευνες πριν την νεολιθική περίοδο για να μπορέσει να το στηρίξει.Εμείς τα τελευταία 25 χρόνια έχουμε σκάψει πολύ στο Αιγαίο, αρχίζοντας από τα Γιούρα.
Στα Γιούρα υπάρχει το γνωστό όστρακο.Μετά από βαθύτερο σκάψιμο φτάσαμε στην «μεσολιθική περίοδο» η οποία ξεκινάει από το 8.500 και φτάνει μέχρι το 7.000 πΧ και για πρώτη φορά ανακαλύπτεται στο Αιγαίο κατι τετοιο.Μέχρι τώρα είχε βρεθεί στην Θεόπετρα στην Θεσσαλία, στην Πελοπόννησο, τώρα όμως βρέθηκε στο Αιγαίο αρχίζοντας από τα Γιούρα και συνεχίζει στην Κύθνο, στην Ικαρία, στην Νάξο κλπ. Στα Γιούρα βρήκαμε πρώιμη εξημέρωση ζώων, άρα και πρώιμη εξημέρωση ειδών που αυτό σημαίνει ότι τα είδη αυτά που ισχυρίζονται οτι προήλθαν από την Ανατολή υπήρχαν στο σπήλαιο από το 8.500 πΧ.
Έχει προβληματίσει πολλούς αρχαιολόγους και αρχαιοζωολόγους, ξένους και Έλληνες και είχαν προσπαθήσει να εξηγήσουν πως τα στρώματα του σπηλαίου ήταν ανακατεμένα, κάτι που δεν ισχύει καθώς τα στρώματα του σπηλαίου ήταν ξεκάθαρα  και φαίνεται ξεκάθαρα πως αυτά τα πρώιμα είδη φυτών και ζώων εμφανίζονται στην Ελλάδα αυτή την εποχή.
Την ίδια εποχή περίπου βρίσκονται και στην Ανατολή. Δεν αποκλείουμε κάποιες σχέσεις με την Ανατολή, οι σχέσεις αυτές μπορεί να έγιναν από αιγαίους μεσολιθικούς ναυτικούς και με τις έρευνες που είχαμε κάνει έχουμε πείσει πολλούς δύσπιστους αρχαιολόγους που υποστηρίζουν πως προέρχονται από την Ανατολή. Τελικά φαίνεται οτι πήγαινε από το Αιγαίο προς τα εκεί. Πώς πήγαινε; Ακολούθησαν την ακτή Ρόδος, Καστελόριζο, Κύπρο και έφτασαν στην Μέση Ανατολή και στην Νότιο Μ.Ασια. Από εκεί λοιπόν ξεκινούν καινούργια επιτεύγματα των ανθρώπων της Ανατολής και εκεί μεταφέρονταν είτε ζωντανά εξημερωμένα ζώα είτε άγρια τα οποία εξημερώνονταν στην Ελλάδα.
Κάποια είδη μπορεί να συνυπήρχαν και στην Ανατολή και στην Ελλάδα κάποια όμως έχει διαπιστωθεί, όπως ακριβώς το πρόβατο οτι δεν υπήρχε στην Ελλάδα ο άγριος πρόγονος του, και επομένως μεταφέρθηκε από την Ανατολή με τις επαφές των μεσολιθικών Αιγαιακών πληθυσμών. Αυτά είναι καινούργιες ανακαλύψεις, πάρα πολύ πρόσφατες και έχουν ανακοινωθεί σε κάποια συνέδρια πριν δύο τρία χρόνια και δημοσιεύτηκαν σε διάφορους τόμους δυσεύρετους λόγω της πολλαπλής ξένης μετάφρασης που έχουν υποστεί.Αυτά όμως είναι τα τελευταία συμπεράσματα.
Στην Κύπρο έχει βρεθεί όχι ένας αλλά πολλοί μικροί οικισμοί της εποχής- γύρω στο 9000 πΧ -που είναι   τα εργαλεία από οψιδιανό, ίδιο με αυτά του Αιγαίου και κατέληξαν πολλοί ξένοι σε ένα κοινό σημείο ΄και είπαν πως αυτά πρέπει να ήρθαν από το Αιγαίο. Μέχρι τώρα κανείς δεν το έλεγε αλλά τώρα το παραδέχονται. Αυτα είναι τα συμπεράσματα της τελευταίας 20ετίας που έχουν βγει από τις έρευνες αυτές.
ΕΡΩΤΗΣΗ Ι/Π
Στη Φτελιά της Μυκόνου ανακαλυψατε σπίτια με πέτρα, αψίδες, θεμέλια του 5000 πΧ. Είναι δυνατόν να φτιάχναμε τέτοια πράγματα και να μην είχαμε γλώσσα;Ρώτησα γλωσσολόγους όπως τον κ.Τσολακίδη που του λέω οτι αν κάποιος μεταφερόταν με μία μηχανή του χρόνου στο 15.000 πΧ στην Ελλάδα τί θα άκουγε να μιλάνε; Θα καταλάβαινε ένας νεοέλληνας τί μιλούν αυτοί οι άνθρωποι.Μου απάντησε πως βεβαίως θα καταλάβαινε αν γνώριζε στοιχειώδη γνώση της αρχαίας ελληνικής.Ο κ. Πουλιανός είχε αποκαλύψει με τις έρευνές του οτι οι Σαρακατσάνοι είναι 50.000 χρονιά Ελληνική φυλή. Είμαστε γηγενείς είτε το θέλουμε είτε όχι.
Ο κ.Τριανταφυλλίδης καθηγητής γενετιστής εδώ στο Αριστοτέλειο, μου έδωσε την μελέτη του και απέδειξε οτι το 75% του DNA προέρχεται από την παλαιολιθική και 25% από την νεολιθική εποχή και δεν έγιναν επιμιξίες μεταξύ εμάς και άλλων λαών διότι οι πρόγονοί μας είχαν το «πας μοι Έλλην βάρβαρος» και οι κατακτητές μας ήταν αλλόθρησκοι και για αυτό δεν έγιναν επιμιξίες και έμεινε καθαρό το DNA μας μέχρι σήμερα.Θελω τα σχολια σας επι αυτων.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Στην Βοιωτία, στο σπήλαιο Σαρακηνού το οποίο σκάβω περίπου 22 χρόνια -κάθε χρόνο πηγαίνω και κάνω μία ανασκαφή εκεί-, έχουμε βρει ελάχιστα παλαιολιθικά ευρήματα εκ των οποίων τα πιο σημαντικά ήταν τρία δόντια τα οποία τοποθετούνται στην μεσολιθική εποχή δηλαδή γύρω στο 9000 έως το 8500 πΧ. Αυτά τα δόντια έφεραν κάποιο DNA το οποίο έδειξε συγγένεια με το νεολιθικό DNA και το παλαιολιθικό που υπάρχει στη Θεόπετρα στη Θεσσαλία.
Αυτό δείχνει μία συνέχεια του πληθυσμού και υπάρχει συγγένεια από την παλαιολιθική στην μεσολιθική και μετά στην νεολιθική εποχή.Ενα μέρος των τελευταίων αποτελεσμάτων που είχαμε τα οποία έγιναν στην Πολωνία από κάποιους ερευνητές ( συνεργάζομαι μάλιστα με Πολωνούς αρχαιολόγους στο σπήλαιο αυτό εδώ και χρόνια) ήθελαν την Ελλάδα έρημη κατά την μεσολιθική εποχή, από το 9000 μέχρι το 6500 πΧ και μετά άποικοι από την Ανατολή εγκαταστάθηκαν στον Ελλαδικό χώρο.Αυτή ήταν θεωρία Αμερικανών και Άγγλων μελετητών.
Μετά από τα ευρήματα στο Αιγαίο, δεν μιλάει κανείς. Μέχρι τώρα έλεγαν πως η Ελλάδα ήταν έρημη πως φέραν από εκεί τα ζώα κλπ και η Ελλάδα δεν είχε τίποτα.Υπήρχε στον Ελλαδικό χωρο το άγριο κατσίκι το οποίο αργότερα εξαφανίστηκε γιατί άλλαξε το κλήμα, αλλά είπαμε ότι κάποια είδη υπήρχαν στην Ελλάδα και κάποια άλλα τα μετέφεραν από την Μ.Ασία.
Ο πληθυσμός όμως πρέπει να ήταν ο ίδιος.Υπάρχει μια συνέχεια, δεν διακόπτεται ο πολιτισμός.Δεν υπάρχει ερήμωση στην Ελλάδα όπως θέλαν μέχρι τώρα οι ξένοι αρχαιολόγοι. Την εποχή αυτή που λέμε υπάρχει μια θεωρία ενός Άγγλου αρχαιολόγου η οποία λέει ότι από τον Πόντο ( από τον Καύκασο) κατέβηκαν πληθυσμοί στην Ελλάδα από το 6500 με 7000 πΧ και την κατοίκησαν γιατί ήταν έρημη. Στη συνέχεια υπάρχουν κι άλλες θεωρίες που λένε ότι κατέβηκαν κάποιοι το 5000πΧ, επίσης κάποιοι άλλοι γύρω στο 3000 πΧ δηλαδή όλο κατέβαιναν από πάνω.
Ο πληθυσμός που κατεβαίνει από κάπου τόσο μακριά φέρνει μαζί του πολιτισμικά στοιχεία του λαού του, όπως είναι η κεραμική του, ο τρόπος ταφής κλπ.Δεν βρέθηκαν στην Ελλάδα διαφορετικά ταφικά έθιμα αυτών των πληθυσμών τους οποίους ονόμασαν πουργκαλ και οι οποίοι ήρθαν από τον Καύκασο. Μπορεί να έφθασαν μέχρι την Βουλγαρία γιατί εκεί αναφέρονται κάποιοι τύμβοι των Πουργκάλ αλλά στην Ελλάδα δεν έχει βρεθεί κάτι τέτοιο αυτή την εποχή που να θυμίσει ξένο πολιτιστικό στοιχείο που να έρχεται από αλλού.
Από εκεί λένε πως ήρθαν λέξεις και γλώσσα η οποία είναι ενταγμένη στη γλώσσα μας, αυτή είναι μια θεωρία περασμένη διότι είχαν στοιχεία μιας γλώσσας ενσωματωμένης στην Ελλαδική γλώσσα και έλεγαν οτι αυτά ήταν προελληνικά.Δεν είμαι γλωσσολόγος και δεν μπορώ να εισέλθω σε όρους όμως αυτό που έχω να πω ως αρχαιολόγος από τις έρευνες είναι πως δεν έχουμε ξένο φυλετικό στοιχείο στην Ελλάδα.
ΕΡΩΤΗΣΗ Σ/Χ
Γράμματα του ελληνικού αλφάβητου ευρέθηκαν σε αγγεία της μήλου της 3ης χιλιετίας π.Χ.Όταν λέτε ότι υπάρχει πιθανότητα από την μελέτη των ευρημάτων να προκύψει η ύπαρξη μίας “πρωτοελληνικής” ή “πρωτοβαλκανικής” γραφής, τι εννοείτε;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Αυτά τα νεολιθικά σύμβολα όπως στα Γιούρα κλπ, χρονολογούνται γύρω στο 5000 με 4500 π.Χ .Αυτά υπάγονται στην ομάδα της πρωτοβαλκανικής γραφής γιατί υπάρχουν σε όλα τα Βαλκάνια με πυρήνα την Σερβία, την Ουγγαρία κλπ όπου απλώνεται πολύ αυτή η γραφή.
Στη Μήλο, όμως εμφανίζονται πολύ πιο ύστερα και φτάνουν περίπου το 3000 πΧ , επομένως δεν μπορείς να πεις ότι ανήκει σε αυτή την γλωσσολογική ομάδα διότι της Μήλου είναι ξεκάθαρα ελληνικά γράμματα, μία εξέλιξη από την νεολιθική γραφή , ενώ αυτά της πρωτοβαλκανικής γραφής είναι σύμβολα και έχουμε γύρω στο 2500 πΧ  κάποιες γαβάθες σαν πιάτα τα οποία βρέθηκαν στοιβαγμένα μέσα σε έναν τάφο και το κάθε αγγείο είχε πάνω ένα γράμμα.Είναι η πρώτη φορά που βρίσκουμε κάτι τέτοιο, έχουν μία κανονικότητα και δεν είναι μόνο αυτά υπάρχουν κι άλλα. Εγώ πιστεύω πως υπάρχει κάτι που μοιάζει με τα σημερινά ελληνικά γράμματα καθώς αδιαμόρφωτα υπήρχαν ήδη στην νεολιθική εποχή.
Αυτά εξελίχθηκαν στη συνέχεια στην Γραμμική Γραφή Β’ η οποία εκτός από τα δεκάδες σύμβολα που έχει, περιέχει κάποια που πιθανόν να είναι εξέλιξη των νεολιθικών γραμμάτων.
Τελικά όλα αυτά εξελίχθησαν στην ελληνική γραφή που άρχισε να υπάρχει στην Ελλάδα το 700-750 πΧ. Οι Φοινικες είχαν πράγματι μια γραφή, είχαν σύμβολα, μόνο σύμφωνα και χωρίς φωνήεντα όπως οι Σημίτες.Δεν φτάνω στο σημείο να αμφισβητήσω τους γλωσσολόγους και το μέχρι σήμερα κατεστημένο δεν μπορούμε να το απορρίψουμε εντελώς, εμείς έχουμε ευρήματα που σε αυτά στηριζόμαστε.Οι νέες εξελίξεις αργούν πολύ να μπουν στο μυαλό των επιστημόνων, υπάρχουν πολλοί που αντιδρούν και γιαυτο πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια για φτάσουν στο διδακτικό βιβλίο.

ΕΡΩΤΗΣΗ Ι/Π
Ο Έβανς λέει οτι τα φοινικικά γράμματα είναι αντιγραφή των Κρητικών. Ο Αριστοτέλης λέει « ο Παλαμήδης άφωνα και φωνούντα εξηύρε συλλαβάς κι ανθρώπινης και γράμματα ιδέναι ».Ο Παλαμήδης βρήκε 14 από τα 24 γράμματα που χρησιμοποιούμε και τα υπόλοιπα τα βρήκαν ο Επίχαρμος ο Συμεωνίδης και ο Λίνος. Κάποια από τα γράμματα που ανακάλυψε ο Παλαμήδης είναι το χ,μ,ν,α,υ,δ, σε αυτή την γραφή που βρήκατε εσείς είναι ξεκάθαρο ότι βλέπουμε το χ και το ν στην Μήλο.Δεν μπορεί κάποιος να το αμφισβητήσει αυτό.Πρεπει να πουμε εδώ ότι ο Παλαμηδης ηταν ηρωας του Τρωικου Πολεμου και εάν εχουμε ευρηματα του 2.500 π.Χ με γραμματα που ανακαλυψε  ο Παλαμήδης τοτε θα πρεπει να αναθεωρήσουμε και για το ποτε εγινε ο Τρωικος Πολεμος. Κυριε καθηγητα παρακαλω τα σχολια σας.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Η γραφή στην Ελλάδα είναι πολύ παλαιότερη από αυτή των Φοινίκων. Αυτό το ν πολλοί μπορούν να το θεωρήσουν ως σύμβολο που ενώνει τρεις γραμμές, ή ένα διακοσμητικό θέμα που όμως εκείνη την περίοδο τα διακοσμητικά σύμβολα ήταν εντελώς διαφορετικά. Ο Τρωικός πόλεμος είναι πολύ νεότερος και υπολογίζουμε οτι έγινε το 1250πΧ περίπου.
Κοιτάξτε πρόκειται για μυθικά πρόσωπα και δεν μπορώ να βασιστώ σε αυτά. Δεν ξέρω τι κάνουν οι γλωσσολόγοι κι αν είναι ενημερωμένοι για αυτά.Εμείς οτι βρίσκουμε το καταγράφουμε και το δημοσιεύουμε.Με κάλεσαν στη Σερβία πριν μια δεκαετία το 2005 και έκανα μία διάλεξη για τα σύμβολα αυτά των ευρηματων στο σπηλαιο των  Γιούρων, της Μυκόνου κλπ.Έγινε, λοιπόν ένα μεγάλο συνέδριο που ήταν αφιερωμένο στη γραφή αυτή των Βαλκανίων που εμφανίστηκε το   5000-5500 πΧ  και προκάλεσε μεγάλη εντύπωση η δήλωσή μου.
 Παρότι γνώριζαν ελάχιστα πράγματα, εκεί είδαν ολοι χιλιάδες σύμβολα καθως είχα ανεβάσει μία εκπληκτική έκθεση με 4000 περίπου προσωπικές φωτογραφίες αντικείμενων.Είχα μια κάμερα και έχω τραβήξει ταινία όλο το συνέδριο και πολλοί ερευνητές μου έκαναν ανακοινώσεις και γλωσσολόγοι πάνω σε αυτό το θέμα, σε αυτή την γραφή.Δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε ούτε να πούμε τί απεικονίζουν τα σύμβολα αυτά.
Κάποιοι βέβαια έκαναν κάποιες εικασίες και είπαν οτι κάποια απεικονίζουν τον ήλιο, την σελήνη, τον πατέρα, την μητέρα, το παιδί κλπ.Αυτό το συνέδριο που έγινε και επαναλήφθηκε ξανά στη Σόφια πριν από λίγα χρόνια δίνει στοιχεία που  είναι άγνωστα στους Έλληνες αρχαιολόγους και γλωσσολόγους.Στην πινακίδα του Δισπυλιού κάποιοι Γερμανοί είπαν οτι απλώς ήταν στίγματα από φαγώματα των ζωυφίων της λίμνης και οτι δεν είναι σύμβολα αλλά φθορά της πινακίδας και του ξύλου.Αγνοούν πάρα πολλά οι επιστήμονες στην Ελλάδα και πολλοί ξένοι.

ΕΡΩΤΗΣΗ Σ/Χ
Εχετε πληροφορίες για καθαρά ελληνικά ευρήματα, όπως ναυάγια, νεκροταφεία αλλά και για μια ολόκληρη πόλη στο Μανάου, βαθιά στον Αμαζόνιο, στους πρόποδες των ‘Ανδεων. Αυτό τί σημαίνει για τα ελληνικά φύλλα;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Εγώ δεν έχω γράψει κάτι τέτοιο, αυτό ίσως είναι μια πληροφορία που έμαθα οτι έχει γραφτεί στον τύπο, στο Ρίο Ντετζανέιρο. Καταρχήν είχαν βρει ένα πλοίο στην ακτή το οποίο το μετέφεραν σε μουσείο και το οποίο το αποσιώπησαν (οπως και άλλη πληροφορία πως μέσα στον Αμαζόνιο, βρέθηκε μια πόλη ελληνική).Αυτό είχε γραφτεί στον τύπο της Βραζιλίας.
Όταν πήγα στο Περού είχα κάνει μια έρευνα με τον Ενρίκο Ματίεβιτς ο οποίος είχε γράψει ένα βιβλίο στο οποίο υποστήριζε οτι οι Έλληνες έφθασαν μέχρι τον Αμαζόνιο και ανέβηκαν μέχρι τις Άνδεις και έφτιαξαν τον πολιτισμό των Ίνκας. Αυτό είναι λίγο περίεργο.Είχαμε κάνει μια αποστολή πριν 20 χρόνια, εγώ και άλλοι δύο καθηγητές από το Πολυτεχνείο και ερευνούσαμε το Περού ένα μήνα.
Ο Ενρίκο Ματίεβιτς μένει στο Ρίο Ντε Τζανέιρο και είναι καθηγητής στο πανεπιστήμιο εκεί. Ο ιδιος μου έδωσε τέτοιες πληροφορίες.Τίποτε δεν αποκλείεται καθώς οι Έλληνες και οι Φοίνικες ταξίδευαν συνεχώς σε ανοιχτές θάλασσες.Πιθανότατα πλοία παρασύρθηκαν και ξεβράστηκαν στις ακτές της Βραζιλίας.
Όμως αμφιβάλλω αν αυτοί οι άνθρωποι γύρισαν πίσω.Υπάρχουν κάποιες πληροφορίες για την Γουατεμάλα όπου είπαν πως έχουν βρεθεί και ελληνικοί τάφοι.Έχουν γραφτεί και αυτά στις εκει τοπικες εφημερίδες.Στην Αργεντινή επίσης είπαν οτι βρέθηκε ένας μακεδονικός τάφος.Βέβαια όλα αυτά μπορεί να μας διαφημίζουν σαν Έλληνες.
Κάποιοι λένε οτι η γλώσσα του ειρηνικού μοιάζει με τα Ελληνικά. Έκανα ένα μάθημα στο Πανεπιστήμιο που ονομάζεται Παγκόσμια αρχαιολογία, ένα μάθημα πρωτότυπο και για αυτό με κατηγόρησαν πολλοί.Είχα γράψει μάλιστα ένα βιβλίο που το έδινα στους μαθητές. Σε αυτό το μάθημα εξέταζα όλους τους πολιτισμούς του κόσμου, μέχρι τα νησιά του Πάσχα.Στόχος μου ήταν να δείξω στους φοιτητές μου ότι δε υπάρχουμε μόνο οι Έλληνες στον κόσμο που έχουμε αρχαιολογία, υπάρχουν πολιτισμοί πολύ σπουδαίοι.
Ο αρχαιολόγος πρέπει να έχει μια γενική ιδέα των πολιτισμών.Με κατηγόρησαν συνάδελφοι και από άλλα πανεπιστήμια ρωτώντας με γιατί κάνω αυτό το μάθημα και τι προσφέρει. Είμασταν το μόνο αρχαιολογικό τμήμα στην Ελλάδα που κάναμε αυτό το μάθημα.Επισης 55000 Ελληνικες λέξεις υπάρχουν στην Αγγλική γλώσσα και αυτό είναι σαφη δειγμα του τι δωσαμε στον παγκοσμιο πολιτισμο όμως δεν  είμαστε μόνο εμείς αλλά και οι Λατίνοι καθώς και η λατινική γλώσσα βρίσκεται μέσα σε πολλές σημερινές γλώσσες.Αλλά και η λατινική γλώσσα πήρε από εμάς.
ΕΡΩΤΗΣΗ Ι/Π
Από πότε νομίζετε κυριε καθηγητα  ότι κατοικούμε συνεχως στην Ελλάδα  σύμφωνα με τα ευρήματά σας αλλα και των συναδέλφων σας;Είναι μια δύσκολη ερώτηση.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Από την παλαιολιθική περίοδο είχαμε μία συνέχεια στη μεσολιθική και νεολιθική. Δεν έχουν γίνει πολλές έρευνες πάνω στην παλαιολιθική στην Ελλάδα.Τα πιο παλαιά είναι στη μέση παλαιολιθική, γύρω στα 5000 χρόνια πριν από τις θεσεις  που υπάρχουν στην Θεσσαλία όπου επίσης υπάρχουν πάρα πολλές θέσεις, στις Βόρειες Σποράδες στα νησάκια, στην Αλόννησο, στα Γιούρα είναι γεμάτο παλαιολιθικά στοιχεία.Επίσης έχουμε και στην Μακεδονία παλαιολιθικές θέσεις καθώς υπάρχει και ο άνθρωπος των Πετραλώνων και ο Τριγλιανός γύρω στα 11.000.000 χρόνια πριν, αλλά δεν μπορεί κανείς να πει τίποτα για αυτόν.
Για τον άνθρωπο homo erectus που βρέθηκε στα Πετράλωνα και αυτό είναι ένα μεμονωμένο εύρημα.Έχουν γίνει ανακατατάξεις γεωλογικές πολλές και δεν μπορούμε να τα βρούμε εύκολα.Ο homo erectus την ίδια εποχή έχει βρεθεί και στον Καύκασο, που έχει προέλθει από την Αφρική.Η θεωρία θέλει να έχουν προέλθει από την Αφρική,να πέρασαν στην Μέση Ανατολή,να ανέβηκαν προς τα πάνω και από εκεί στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.
Η πορεία που ακολούθησε ο άνθρωπος ήταν από την Βαλτική μέσω Τουρκίας και πήγαν επάνω και από εκεί κατέληξαν στην Ευρώπη.Ο Τριγλιανός είναι ένα απολίθωμα μεμονωμένο και δεν μπορείς να το βάλεις σε κάποιο ανθρωπολογικό τύπο και να το κατατάξεις.Έχει βρεθεί ένας στην Ιταλία που είναι ένας άνθρωπος ο οποίος είναι κοντά στα 11.000.000 χρόνια, το ίδιο και στην Κίνα, Ρωσία και παντού έχουν βρεθεί απολιθώματα πρωτόγονου ανθρώπου.Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι η παρουσια μας εδώ  αρχίζει στην μέση παλαιολιθική χονδρικά 50-60.000 χρόνια πριν  και συνεχίζεται στις ανώτερες περιόδους.Όλα τα υπόλοιπα απολιθώματα αποτελούν μεμονωμένα ευρήματα. Για να βρεθουν και αλλα στοιχεια χρειαζεται ερευνα και δυστυχως είναι λίγοι αυτοι που ερευνούν σήμερα .Οι περισσότεροι κάθονται σε ένα γραφείο σε κάποιο μουσείο ή οργανισμό ΄η αρχαιολογία όμως θέλει περπάτημα, θέλει έρευνα και σκάψιμο.

ΕΡΩΤΗΣΗ Σ/Χ
Σε κάθε περιοχή και σε κάθε σπήλαιο που σκάβετε φέρνεται στο φως χιλιάδες ευρήματα που όμως τα περισσότερα από αυτά δεν έχουν την ευκαιρία να εκτεθούν δημοσίως ώστε να προβληθούν και μαζί τους ο πολιτισμός που κουβαλούν. Τι θα πρέπει να γίνει ώστε να εκτεθούν στο ευρύ κοινό;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Όλα αυτά τα ευρήματα συνηθίζω να τα δημοσιεύω γρήγορα  σε βιβλία.Όταν τελειώσω κάποια ανασκαφή βγαίνει κάποιο βιβλίο, μελέτες και δημοσιεύονται.Το πού πάνε αυτά τα ευρήματα είναι ένα καλό ερώτημα αφού τοποθετούνται στις αποθήκες των μουσείων.Θα σας πω ένα παράδειγμα.Στο σπήλαιο Σαρακηνού που σκάβουμε εδώ και 22 χρόνια έχουμε συγκεντρώσει τόσο υλικό που μπορεί να γεμίσει ένα ολόκληρο μουσείο.Εκεί έχουμε φτάσει 10 μέτρα και έχουμε βρει  νεολιθικά ειδώλια περίπου 2.500 τεμάχια. Πάρα πολύ υλικό.Αυτά λοιπόν πήγαν στην Θήβα και η Θήβα- επειδή λόγω ζημιών στο προηγούμενο μουσείο επρόκειτο να κτίσει νέο μουσείο το οποίο θα λειτουργήσει φέτος- είχε ζητήσει να διαλέξουμε τα 100 καλύτερα ευρήματα. Εγώ διάλεξα 100 αντικείμενα με δυσκολία και στο τέλος μου ανακοινώνουν ότι θα βάλουν μόνο 20. Η Θήβα έχει μεγάλο πολιτισμό, δεν έχει προβληθεί και  πραγματικά ανακαλύπτονται φοβερά πράγματα.
Βλέπετε δηλαδή πως το υλικό δεν προβάλλεται, μένει στις αποθήκες και προβάλλεται από τις δημοσιεύσεις που ίσως να μην μπορεί ο καθένας να τα δει αλλά μόνο οι ειδικοί, οι επιστήμονες καθώς εμείς τα δημοσιεύουμε στα Αγγλικά.

Προΐστορικό Σπήλαιο Σαρακηνό Στρωματογραφική τομή Νεολιθικά στρώματα Μεσολιθικά & Παλαιολιθικά

Εγώ δέχομαι επισκέπτες και σχολεία όταν σκάβουμε. Έρχονται σύλλογοι, σχολεία και τους ξεναγούμε κατά την διάρκεια των ανασκαφών.Αυτό το σπήλαιο του Σαρακηνου θα μπορούσε να αξιοποιηθεί κι να γίνει επισκέψιμο ΄όμως δεν είναι εύκολα τα πράγματα διότι χρειάζονται πολλά χρήματα και μελέτες κλπ, μία χρονοβόρα διαδικασία.Εγώ έχω ξεκινήσει προσπάθειες για να αξιοποιηθεί το σπήλαιο, όμως δεν προχωράει λόγω κρίσης και τα πράγματα είναι δύσκολα ενώ θα μπορούσε κάτω από το σπήλαιο να γίνει ένα μικρό μουσείο που να περιέχει όλα αυτά τα ευρήματα. Υπάρχουν ευρωπαικα κονδύλια για αρχαιολογικές έρευνες αλλά δεν τα εκμεταλλεύονται λογω γραφειοκρατιας και γυρίζουν πίσω.Κάθε περιφέρεια διαθέτει πολλά λεφτά για να τα ρίξει σε έργα εκτός από οδικά δίκτυα κλπ αλλά και αρχαιολογικά.Το μουσείο των Θηβών έγινε επειδή χορηγήθηκε το ποσο μεσω ΕΣΠΑ και είναι ένα πολύ ωραίο μουσείο και έγινε με ξένα χρήματα -δεν το πληρώσαμε εμείς .Πολλά λεφτά γυρνούν πίσω γιατί αργούν, ξέρετε υπάρχει μια διαδικασία, γραφειοκρατία και δεν υπάρχει όρεξη για δουλειά για να απορροφηθούν τα χρήματα.-greeknewsondemand.com

–ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
–ΣΟΦΙΑ ΧΡΗΣΤΟΥ
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ

23 ΙΟΥΛΙΟΥ  2014

ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΚΥΚΛΩΠΑ ΣΤΑ ΓΙΟΥΡΑ ΤΗΣ ΑΛΟΝΝΗΣΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Αδαμάντιος ΣΑΜΨΩΝ

Καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου

Μαρία ΓΚΙΩΝΗ

Αρχαιολόγος

Το σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα της Αλοννήσου, ένα πρόσφατα ανασκαμμένο σπήλαιο, ξεκινά να δίνει τα πρώτα αποτελέσματα από τη μελέτη του υλικού του. Βάση αυτών των αποτελεσμάτων και όσων πρόκειται να ακολουθήσουν, το σπήλαιο αυτό συμβάλλει στην αλλαγή του προϊστορικού τοπίου του Αιγαίου, κατεβάζοντας κατά πολύ τις ηλικίες κατά τις οποίες ο άνθρωπος έκανε σ’ αυτό το χώρο την εμφάνισή του, ενώ οι μεσολιθικές επιχώσεις του αλλάζουν ριζικά την εικόνα μας, για την όπως πιστεύαμε, μέχρι σήμερα ελάχιστη μεσολιθική στην Ελλάδα. Στο άρθρο αυτό γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης του υλικού και των ερμηνευτικών προεκτάσεών του, πάντα σε σχέση με τις υπόλοιπες γνωστές θέσεις της περιοχής του Αιγαίου.

Η θέση

       

Το σπήλαιο του Κύκλωπα βρίσκεται στο νησί Γιούρα, το οποίο ανήκει στο σύμπλεγμα των Σποράδων. Απέχει 30 χιλιόμετρα από την Αλόννησο και έχει υψόμετρο 550 μέτρα από τη στάθμη της θάλασσας. Η γεωμορφολογική μελέτη του νησιού δείχνει ότι οι ακτές του έχουν υποστεί μεγάλη διάβρωση με το πέρασμα των αιώνων. Σήμερα είναι ακατοίκητο. Η μοναδική του πηγή στα νοτιοδυτικά, το κατεστραμμένο από την εντατική βόσκηση και την υλοτόμηση δάσος του και η μη ύπαρξη φυσικού λιμανιού που εμποδίζει την επικοινωνία με τα υπόλοιπα νησιά του συμπλέγματος, φαίνεται να έχουν συμβάλει σημαντικά σ’ αυτήν την ερήμωση. Η μόνη μορφή ζωής που βρίσκει κανείς εκεί σήμερα, είναι ένα σπάνιο είδος αιγάγρου, το οποίο μεταφέρθηκε στο νησί και βρίσκεται υπό καθεστώς προστασίας, ενώ φαίνεται πως και αυτό έπαιξε ρόλο στην καταστροφή του δάσους του νησιού.

            Τα Γιούρα ήταν γνωστά από την αρχαιότητα. Αναφέρονται για πρώτη φορά από τον Πλίνιο[i] με το όνομα Γεροντία, όνομα το οποίο φαίνεται πως δεν διατήρησαν για πολύ καιρό. Κατά τον 17^ο αιώνα χτίστηκε μια εκκλησία και ένα μικρό μοναστήρι, τα οποία εγκαταλείφθηκαν σε άγνωστη χρονική στιγμή. Οι νεώτεροι χρονογράφοι του 19^ου αιώνα το αναφέρουν σαν νησί του διαβόλου, επειδή προκαλούσε τον τρόμο στους κατοίκους των γύρω περιοχών, μια και χρησίμευε σαν τόπος παραμονής και επιδρομών πειρατών.

            Το σπήλαιο του Κύκλωπα βρίσκεται στη νότια πλευρά του νησιού σε υψόμετρο 150 μέτρων, είναι δε το μεγαλύτερο των Σποράδων. Η μεγάλη του είσοδος που βλέπει προς τη θάλασσα, οδηγεί σε έναν μικρό διάδρομο, ο οποίος καταλήγει στην ευρύχωρη, περίπου κυκλική αίθουσα του σπηλαίου, διαστάσεων 40 Χ 50 μέτρων και ύψους 15 μέτρων, ενώ δεξιά της εισόδου υπάρχει μια μικρότερη αίθουσα. Συνολικά το σπήλαιο έχει διαστάσεις 50 Χ 60 μέτρα. Ο διάκοσμος της μεγάλης αίθουσας είναι πλούσιος και αρκετά εντυπωσιακός, το γεγονός όμως ότι το σπήλαιο είναι πλέον ανενεργό, τον καθιστά μη εξελισσόμενο. Η αίθουσα εμφανίζει διάφορες εσοχές στις παρειές της, ενώ καλύπτεται από αργιλώδες δάπεδο και δυο μικρές λίμνες, μια βόρεια και μια νότια. Είναι αυτή η αίθουσα που έχει συγκεντρώσει το αρχαιολογικό ενδιαφέρον, μια και ήδη από την επιφανειακή της έρευνα εντοπίστηκαν λείψανα χρήσης του χώρου από διαφορετικές εποχές, με πιο εντατική ίσως τη χρήση του κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως μαρτυρά η πληθώρα ευρημάτων του 1^ου και 2^ου μ.Χ. αιώνα[ii].

Η ανασκαφή

            Τα αποτελέσματα της επιφανειακής έρευνας οδήγησαν την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας στην απόφαση να ξεκινήσει και ανασκαφή υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Αδαμάντιου Σάμψων, από το 1992. Έγιναν τρεις τομές: μια στο εσωτερικό της μεγάλης αίθουσας (Α), κοντά στη λίμνη, όπου η επιφανειακή έρευνα έδειξε μεγάλη συγκέντρωση κεραμεικής της Ύστερης Νεολιθικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής Εποχής και δυο στην εσωτερική πλευρά της εισόδου του σπηλαίου, σε κεκλιμένο επίπεδο (Β,C).

           [iii]. Μέχρι βάθος 0,40 μέτρα συλλέχτηκαν ευρήματα της Ύστερης Νεολιθικής Ι και ΙΙ, ενώ από εκεί και μετά ξεκίνησαν τα στρώματα της Μέσης Νεολιθικής, πλούσια και αυτά από στάχτες, καμένα υλικά και κεραμεική, με εξαιρετική διακόσμηση ερυθρού σε λευκό.

Η τομή Α έδωσε λεπτά στρώματα στάχτης που είχαν μετατραπεί σε λάσπη από την περιοδική διάβρωσή τους από το νερό

            Η τομή Β προς όφελος της ανασκαφικής έρευνας, έδωσε αμμώδεις και ξηρές αυτή τη φορά επιχώσεις, της Μέσης και Αρχαιότερης Νεολιθικής, ενώ είναι χαρακτηριστική η παντελής έλλειψη της Ύστερης Νεολιθικής σ’ αυτό το σημείο. Κάτω από τις νεολιθικές επιχώσεις βρέθηκαν στρώματα που δεν περιείχαν κεραμεική, ήταν όμως πλούσια σε οστά ψαριών και αγκίστρια διαφορετικών μεγεθών. Χαρακτηριστικά ευρήματα της τομής αυτής, εκτός από την κεραμεική των νεολιθικών επιχώσεων, είναι τα ίχνη δυο εστιών, σε βάθος 0,60 και 0,96 μέτρα. Η πρώτη ανήκει σε στρώμα της Μέσης Νεολιθικής και το κάρβουνο που συλλέχτηκε από αυτή έδωσε σύμφωνα με το εργαστήριο του Δημόκριτου ηλικία 5703 – 5630 π.Χ.  

            Η τομή Γ που ανοίχτηκε ανατολικότερα έδωσε διαφορετικά στοιχεία: αρχικά εμφανίστηκε ένα στρώμα Ύστερης Νεολιθικής, που έπεται των αντίστοιχων της Μέσης και της Αρχαιότερης. Τα στρώματα αυτά περιλαμβάνουν υπολείμματα στάχτης εστιών και λίγη κεραμεική διακοσμημένη με ερυθρή διακόσμηση σε λευκό βάθος, καθώς και οστά ζώων, κυρίως αιγών και προβάτων. Και εδώ παρατηρείται στα κατώτερα από τα νεολιθικά στρώματα η απουσία κεραμικής, με ταυτόχρονη ύπαρξη μεγάλων ποσοτήτων οστών ψαριών, οστρέων και άλλων ζώων, ενώ βρέθηκαν και 30 αγκίστρια διαφορετικών διαστάσεων και τύπων. Το πάχος των μεσολιθικών επιχώσεων κυμαίνεται από 0,80 έως 3,00 μέτρα. Πρόκειται για επτά στρώματα που διακρίνονται από το χρώμα, τη σύσταση, την ποιότητα και ποσότητα των ευρημάτων. Τα ευρήματα, κυρίως τα λεπτά στρώματα κατοίκησης και τα ζωικά κατάλοιπα (όστρεα, οστά ψαριών, κ.λ.π.), είναι αντίστοιχα με αυτά των υπολοίπων γνωστών μεσολιθικών θέσεων στην Ελλάδα, όπως το Φράγχθι και η Κύθνος.

Τα ανασκαφικά ευρήματα

            Τα ευρήματα από την ανασκαφή του σπηλαίου του Κύκλωπα, μπορούν σε γενικές γραμμές να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: σε ευρήματα της Μεσολιθικής Εποχής, της Νεολιθικής Εποχής και των ιστορικών χρόνων.

Μεσολιθικά ευρήματα

            Οι μεσολιθικές επιχώσεις του σπηλαίου έδωσαν λίθινα εργαλεία, κατασκευασμένα κυρίως από πυριτόλιθο και οψιανό από τη Μήλο. Σημαντικά είναι επίσης τα υπολείμματα τροφών, που βρέθηκαν στις επιχώσεις και μας πληροφορούν για τις διατροφικές συνήθειες και την οικονομία των χρηστών του σπηλαίου. Τα υπολείμματα αυτά αφορούν οστά ψαριών, ζώων και πτηνών, πολλά όστρεα και σαλιγκάρια, καθώς και απανθρακωμένους σπόρους[iv].

            Τα πιο εντυπωσιακά βέβαια ευρήματα των μεσολιθικών επιχώσεων αποτελούν τα αγκίστρια ψαρέματος, μεγέθους από 6 χιλιοστά έως 7 εκατοστά που βρέθηκαν σε μεγάλη ποσότητα και το τμήμα ενός ανθρώπινου κρανίου. Μορφολογικά τα αγκίστρια των Γιούρων δεν διαφέρουν παρά ελάχιστα από τα αντίστοιχα σημερινά, γεγονός που αποδεικνύει μακρά παράδοση, εξειδίκευση και γνώση της τέχνης του ψαρέματος από τους μεσολιθικούς χρήστες του σπηλαίου. Όσον αφορά το τμήμα του ανθρώπινου κρανίου, βρέθηκε στα κατώτερα στρώματα της τομής C, σε βάθος 3,30 μέτρα, ανάμεσα σε ένα σωρό από πέτρες που φαίνεται πως είχαν κατρακυλήσει από τα υψηλότερα μέρη του σπηλαίου. Η απόλυτη χρονολόγηση αυτού του στρώματος με βάση τις αναλύσεις του Δημόκριτου, είναι 8300-8100 π.Χ.

            Αξίζει να σημειωθεί εδώ πως όλα τα ευρήματα των μεσολιθικών επιχώσεων είναι αντίστοιχα με αυτά που έχουν βρεθεί και στις άλλες γνωστές ελληνικές μεσολιθικές θέσεις, όπως η βραχοσκεπή Νο 1 στο φαράγγι της Κλεισούρας κοντά στην Πρόσυμνα της Αργολίδας, το σπήλαιο Φράγχθι επίσης στην Αργολίδα και η υπαίθρια θέση του Μαρουλά της Κύθνου και το σπήλαιο Θεόπετρα της Καλαμπάκας Τρικάλων.

Νεολιθικά ευρήματα.

      Το κυριότερο και σε μεγάλη ποσότητα εύρημα αυτής της εποχής, είναι σίγουρα η κεραμεική. Δείγματα της κεραμεικής έχουμε ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική Ι. Αφορούν όστρακα με γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση. Είναι όμως κυρίως η Αρχαιότερη Νεολιθική ΙΙ και η Μέση Νεολιθική που έδωσαν σημαντικά δείγματα της κεραμεικής τέχνης, αντίστοιχα σε ποιότητα των γνωστών θεσσαλικών. Έχουν βρεθεί δείγματα μονόχρωμης, (κεραμεικών ανοικτού ή κλειστού τύπου με λειασμένη επιφάνεια), καθώς και γραπτής κεραμεικής (με διακόσμηση ερυθρού σε ανοικτό βάθος), εξαιρετικής ποιότητας κατασκευής. Η διακόσμηση αυτή εμφανίζει μεγάλη ποικιλία, φαίνεται δε να μιμείται μοτίβα γνωστά από την υφαντική και κεντητική τέχνης της εποχής. Είναι χαρακτηριστική η ομοιότητά τους με αντίστοιχα κεραμεικά από τον οικισμό του Αγίου Πέτρου στο νησί της Κυρά – Παναγιάς, επίσης στις βόρειες Σποράδες[v]. Η κεραμεική της Νεώτερης Νεολιθικής Ι και ΙΙ είναι κυρίως μονόχρωμη, χωρίς επίχρισμα, εμφανίζει δε ομοιότητες με αυτή αντίστοιχων θέσεων του υπόλοιπου Αιγαίου[vi], κυρίως σε ότι αφορά τα αγγεία με λευκή διακόσμηση σε μαύρο φόντο.

        Τα λίθινα και οστέινα εργαλεία δεν λείπουν βέβαια από τα ευρήματα αυτής της εποχής. Αφορούν κυρίως λεπίδες από πυριτόλιθο και διάφορα εργαλεία από οψιανό. Είναι άξιο αναφοράς το γεγονός, ότι λεπίδες από μελί (ή ξανθό, όπως τον αναφέρουν μερικοί[vii]) πυριτόλιθο εμφανίζονται στα στρώματα της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής. Το πέτρωμα αυτό δεν έχει πηγές στην Ελλάδα. Η μοναδική του πηγή είναι η Βουλγαρία, απ’ όπου φαίνεται ότι το προμηθεύονταν οι χρήστες του σπηλαίου του Κύκλωπα. Από τα οστέινα εργαλεία αξίζει να σημειώσουμε την παρουσία 10 αγκιστριών που βρέθηκαν σε στρώματα της Αρχαιότερης Νεολιθικής, ενώ αντίστοιχα ευρήματα απουσιάζουν από τις επόμενες φάσεις.

Η ανασκαφή έδωσε μόνο ένα ειδώλιο, σχηματοποιημένο, ύψους μόλις 0,056 μέτρα. Είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο και αποτελείται από δυο μέρη: ένα μακρύ λαιμό και το σώμα σε σχήμα οβάλ, στο οποίο μόλις και διακρίνονται οι ώμοι, ενώ απουσιάζει κάθε ένδειξη γραπτής ή άλλου τύπου διακόσμησης.

Ευρήματα ιστορικών χρόνων.

            Το σημαντικότερο εύρημα και των ιστορικών χρόνων είναι η κεραμεική. Καλύπτει την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή, ενώ σε ένα μόνο σημείο της μεγάλης αίθουσας του σπηλαίου βρέθηκε πληθώρα κεραμεικής των κλασσικών χρόνων, κυρίως του 5^ου π.Χ. αιώνα, καθώς κεραμεική των δυο προαναφερθέντων χρονικών φάσεων. Μετά την συντήρηση του υλικού, αναγνωρίστηκαν δυο σκύφοι, ένας από τους οποίους μάλιστα έφερε στο κάτω μέρος της βάσης του επιγραφή. Εκείνο που είναι χαρακτηριστικό για το σπήλαιο είναι οι εκατοντάδες  ρωμαϊκών λύχνων του 1^ου και 2^ου μ.Χ. αιώνα , που βρέθηκαν σε κάθε εσοχή που έχει σχηματισθεί στις παρειές του. Οι επιγραφές και τα ανάγλυφα θέματα δείχνουν την ύπαρξη στο χώρο του σπηλαίου ενός λατρευτικού ιερού.

Η μελέτη του υλικού και τα εργαστηριακά δεδομένα

            Η μελέτη του αρχαιολογικού υλικού που βρέθηκε στο σπήλαιο του Κύκλωπα συνίσταται κυρίως σε μελέτη των λίθινων εργαλείων, λειασμένων και μη, των ζωικών καταλοίπων και της νεολιθικής κεραμεικής. ΄Ένα μικρό μέρος των μεσολιθικών λίθινων εργαλείων είναι από οψιανό ενώ το μεγαλύτερο είναι κατασκευασμένο από πυριτικά πετρώματα. Τα εργαλεία από οψιανό φαίνεται πως δεν κατασκευάστηκαν στο χώρο του σπηλαίου, αλλά έφτασαν έτοιμα σ’ αυτόν, μια και δεν βρέθηκε μέσα στις μεσολιθικές επιχώσεις κανένας πυρήνας του πετρώματος, που θα πρόδιδε επιτόπια κατεργασία του. Σύμφωνα με τη μέχρι στιγμής μελέτη, το υλικό παρουσιάζει γεωμετρικό μικρολιθικό χαρακτήρα, αρχαϊκό, σε σχέση με το αντίστοιχο που έχει βρεθεί στο Φράγχθι[viii], ενώ οι δυο θέσεις συμφωνούν στο μικρό αριθμό των εργαλείων από οψιανό. Επίσης διαφέρουν κατά πολύ, σε ότι αφορά την τυπολογία τους, από τα αντίστοιχα μικρολιθικά μεσολιθικά εργαλεία από οψιανό, που έχουν βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το στρώμα στο οποίο ανήκουν, σύμφωνα με τις εργαστηριακές μετρήσεις, έδωσε ηλικίες 8864 ± 37 ΒΡ και 9274 ± 23 ΒΡ. Αντίστοιχα τα εργαλεία από πυριτόλιθο, φαίνεται ότι από τεχνολογικής απόψεως μοιάζουν με αυτά της μεσολιθικής ηπειρωτικής χώρας. Τα εργαλεία με όχι ιδιαίτερα προσεγμένη κατασκευή, φτιάχνονται επιτόπου, ενώ για την παραγωγή τους φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν τα τοπικά πυριτικά πετρώματα. Σημαντικά είναι και τα οστέινα εργαλεία και τέχνεργα, που αφορούν κυρίως αγκίστρια και μικροσκοπικές χάντρες. Η τυπολογική μελέτη των αγκιστριών και η ποικιλία των σχημάτων τους, μας επιτρέπει να υποθέσουμε πως υπήρχε εξειδίκευση στη χρήση τους, ανάλογα με το είδος του ψαριού που ψαρεύονταν.

Τα ζωικά κατάλοιπα είναι πλούσια στις επιχώσεις του σπηλαίου. Αφορούν κυρίως οστά ψαριών και ζώων, αλλά και όστρεα και χερσαία σαλιγκάρια. Τα κατάλοιπα αυτά βρέθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης μέσα στις επιχώσεις. Η πρώτη πληροφορία που μας δίνει η μελέτη των οστών των ψαριών[ix], είναι ότι σ’ αυτά αναγνωρίστηκαν όλα τα μέχρι σήμερα γνωστά είδη από το θαλάσσιο χώρο του συμπλέγματος των Σποράδων. Η περαιτέρω όμως μελέτη του κάθε είδους χωριστά, θα συμβάλλει σημαντικά στις γνώσεις μας τόσο για το κλίμα και τις αλλαγές του, όσο και για τη χρήση του σπηλαίου. Η πρώτη μελέτη των οστών ζώων έδειξε πως στα μεσολιθικά στρώματα εμφανίζονται ελάχιστα αιγοειδή και χοίροι. Το τελευταίο είδος φαίνεται έχει υποστεί μία πρώϊμη εξημέρωση. Είναι εντυπωσιακή η μεγάλη συγκέντρωση οστών πουλιών, κάτι που συμβάλει στην γνώση τις οικονομίας της εποχής. Τα όστρεα είναι διαφόρων τύπων και μεγεθών και ανήκουν σε διάφορα είδη. Ορισμένα αναγνωρίζονται ακόμα στο νησί, ενώ άλλα έχουν πια εξαφανιστεί. Η χρήση τους δεν περιοριζόταν στη συμμετοχή τους στη διατροφή, αλλά μέσω αυτών κατασκεύαζαν και διάφορα σκεύη, για οικιακή ή άλλου είδους χρήση. Η περαιτέρω μελέτη τους θα συμβάλει και αυτή στην ανασύσταση του παλαιοκλίματος. Σε ότι αφορά τη μελέτη των χερσαίων σαλιγκαριών που αναγνωρίστηκαν στις επιχώσεις του σπηλαίου, οι πρώτες εκτιμήσεις δείχνουν ότι ανήκουν σε είδος που δεν υπάρχει πλέον στο νησί, ενώ τα περισσότερα ακέραια κελύφη, φέρουν μια οπή στη μια πλευρά τους, που δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία. Η περαιτέρω μελέτη αυτού του υλικού, θα βοηθήσει όπως και αυτή των υπολοίπων καταλοίπων, στην ανασύσταση του παλαιοκλίματος και παλαιοπεριβάλλοντος, κυρίως δίνοντάς μας στοιχεία για τις συνθήκες υγρασίας της εποχής στη συγκεκριμένη περιοχή.

Σε ότι αφορά την Νεολιθική Εποχή, η μελέτη του υλικού αφορά κυρίως τη μελέτη της κεραμεικής της, μια και αυτή αποτελεί το κύριο, λόγω και της ποσότητάς της εύρημα των επιχώσεών της. Η κεραμεικής της Αρχαιότερης Νεολιθικής αποτελείται κυρίως από μονόχρωμα κλειστά αγγεία, διακοσμημένα με ερυθρό επίχρισμα, πολύ καλά λειασμένα στην επιφάνειά τους. Υπάρχουν επίσης και αγγεία διακοσμημένα με εμπίεστη διακόσμηση κυκλικών μοτίβων σε οριζόντιες ή κάθετες γραμμές, αντίστοιχα με αυτά του Σέσκλου, που έχουν χρονολογηθεί στην Αρχαιότερη Νεολιθική ΙΙΙ[x]. Η κεραμεική της Μέσης Νεολιθικής αποτελείται από αγγεία γνωστών τύπων από αντίστοιχες θέσεις του υπόλοιπου Αιγαίου[xi]. Πρόκειται κυρίως για κλειστά σφαιρικά αγγεία με κυκλικό λαιμό και υψηλή βάση, κατασκευασμένα από τραχύ άργιλο με κιτρινωπή χροιά επιφάνειας, πάνω στην οποία απλώνεται η κοκκινόχρωμη διακόσμηση. Τα αγγεία αυτά, είναι αντίστοιχα με αυτά που έχουν χρονολογηθεί στη Μέση Νεολιθική και προέρχονται από τον Άγιο Πέτρο και την ηπειρωτική Ελλάδα. Μοναδικά είναι τα αγγεία της εποχής αυτής που φέρουν κοκκινωπή διακόσμηση σε ανοιχτό βάθος, με διακοσμητικά μοτίβα εμπνευσμένα από την κεντητική και υφαντική τέχνη της εποχής, που όμοιά τους έχουν βρεθεί μόνο στον Άγιο Πέτρο. Ανήκουν και αυτά στη Μέση Νεολιθική, ενώ στον Άγιο Πέτρο χρονολογούνται στη μεταβατική φάση Αρχαιότερη / Μέση Νεολιθική[xii]. Η διακόσμηση φέρεται στο λαιμό του αγγείου με γραμμές από τρίγωνα, στο σώμα των ανοικτών αγγείων με το μοτίβο του καμβά και των κλειστών, σε μεγαλύτερη ποικιλία, με ομόκεντρους κύκλους, διαγώνιες, παράλληλες ευθείες, τρίγωνα και ρόμβους σε οριζόντιες γραμμές, κ.λ.π. Στην Νεότερη Νεολιθική, τα αγγεία είναι ως επί το πλείστον ανοικτά, ρηχά ή βαθιά. Η διακόσμηση τώρα εμφανίζει μικρή ποικιλία: η ματ διακόσμηση αν και δεν είναι συχνή δεν είναι απούσα, ενώ στην Ύστερη Νεολιθική Ι εμφανίζεται και η διακόσμηση λευκού σε μελανό βάθος, αρκετά διαδεδομένη στο υπόλοιπο Αιγαίο[xiii]. Η πρώιμη Ύστερη Νεολιθική ΙΙ εμφανίζεται μόνο με ελάχιστα αγγεία και με μια σειρά από λαβές τύπου ελέφαντα. Εκτός από την κεραμεική, στην Αρχαιότερη Νεολιθική ενδιαφέρουσα είναι η παρουσία τυπικών λεπίδων αυτής της φάσης από μελί (ή ξανθό) πυριτόλιθο, πέτρωμα που βρίσκεται μόνο στη δυτική Βουλγαρία. Στις επιχώσεις όλης της Νεολιθικής βρίσκονται διαφόρων τύπων εργαλεία, με κυρίαρχες τις λεπίδες από οψιανό που προέρχεται από τη Μήλο και από τοπικό πυριτόλιθο.

Οι σχέσεις με το χώρο

            Η ανασκαφική έρευνα στο σπήλαιο του Κύκλωπα, συνδυάσθηκε με μια σειρά επιφανειακών ερευνών, τόσο στο ίδιο το νησί των Γιούρων, όσο και στα γύρω νησιά του συμπλέγματος των Σποράδων. Η επιφανειακή αυτή έρευνα έδωσε σημαντικά στοιχεία, που σε συνδυασμό με τα ανασκαφικά ευρήματα διευρύνουν τις γνώσεις μας για την προϊστορία του χώρου του Αιγαίου, το περιβάλλον του, τους κατοίκους του, τον τρόπο ζωής τους, τις μεταξύ τους σχέσεις. Είναι λοιπόν πια δεδομένο, βάση αυτών των επιφανειακών ερευνών, ότι η κατοίκηση ξεκίνησε στα νησιά των Σποράδων ήδη από την Μέση Παλαιολιθική Εποχή, μια και παλαιολιθικά εργαλεία βρέθηκαν σε αρκετά ερημονήσια της περιοχής[xiv]. Η παρουσία του ανθρώπου σ’ αυτά τα ερημονήσια μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός, ότι τα νησιά των Σποράδων δεν είχαν κατά τους προϊστορικούς χρόνους τη σημερινή τους μορφή. Σύμφωνα με τις γεωλογικές μελέτες της περιοχής, το επίπεδο της στάθμης της θάλασσας δεν ήταν σταθερό, αλλά ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή έχει μεταβληθεί αρκετές φορές. Έτσι, ενώ σήμερα το σπήλαιο του Κύκλωπα βρίσκεται σε υψόμετρο 150 μέτρων από τη στάθμη της θάλασσας, το 9000 π.Χ. το αντίστοιχο υψόμετρο ήταν 80 μέτρα, το 8500 π.Χ. 50 μέτρα και το 7000 π.Χ. ήταν 40 μέτρα, ενώ σίγουρα κατά την Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική που το επίπεδο της θάλασσας ήταν ακόμα χαμηλότερο, τα ερημονήσια των Σποράδων ήταν ενωμένα με την ηπειρωτική Ελλάδα. Αυτό μας οδηγεί στην υπόθεση, ότι πολλές παλαιολιθικές και μεσολιθικές θέσεις κατοίκησης στο νησί, βρίσκονται σήμερα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας, ενώ εύκολα μπορούμε να υποθέσουμε, πως το φυσικό τοπίο και μόνο, διευκόλυνε τις μετακινήσεις των παλαιολιθικών σε όλο τον παραπάνω χώρο. Όταν κατά το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου, άρχισαν οι σημαντικές αλλαγές στη μορφολογία του Αιγαίου, το τοπίο άρχισε να παίρνει τη σημερινή του μορφή. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία των νησιών, που στην ουσία αντιπροσωπεύουν οι κορυφές των βουνών της Παλαιολιθικής Εποχής, ενώ αυτή η σχετική αποξένωση από την ξηρά, δεν φαίνεται να περιόρισε τους προϊστορικούς κατοίκους του Αιγαίου μόνο στο νησιωτικό ή μόνο στον ηπειρωτικό χώρο.

Ήδη από τη Μεσολιθική γίνεται φανερή η ύπαρξη σχέσεων και επιρροών που δέχεται ο πληθυσμός που χρησιμοποιεί το σπήλαιο του Κύκλωπα. Τα εργαλεία τυπολογικά μοιάζουν με αυτά των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας. Στη Νεολιθική οι σχέσεις της κεραμεικής, ήδη από την Αρχαιότερη, είναι εμφανής σε σχέση με τη Θεσσαλία και κυρίως την κεραμεική του Σέσκλου, ενώ στη Μέση Νεολιθική, χαρακτηριστική είναι η ομοιότητα με αυτή της γειτονικής θέσης του Αγίου Πέτρου. Σε ότι αφορά τα εργαλεία εκείνο που πρέπει να υπογραμμισθεί, είναι η μακρινή προέλευση των υλικών κατασκευής τους, τουλάχιστον ορισμένων από αυτά, που προέρχονται από τα Βαλκάνια.

Τα πρώτα συμπεράσματα

            Αν και η μελέτη του υλικού από το σπήλαιο του Κύκλωπα δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί και η τελική δημοσίευση θα είναι έτοιμη σε λίγους μήνες, μπορούμε ήδη να έχουμε μια πρώτη εικόνα των συμπερασμάτων. Όπως φαίνεται και από τη στρωματογραφία της θέσης, το σπήλαιο του Κύκλωπα χρησιμοποιήθηκε από τον προϊστορικό κάτοικο του Αιγαίου στη Νεολιθική και στην προγενέστερή της Μεσολιθική Εποχή. Με βάση τη στρωματογραφία και τα ευρήματα των διαδοχικά κείμενων στρωμάτων, υπάρχουν ενδείξεις χρήσεως του σπηλαίου κατά την Ύστερη Νεολιθική ΙΙ, χωρίς να έχουμε σαφείς ενδείξεις για την αρχή αυτής της περιόδου. Προηγήθηκε η Ύστερη Νεολιθική Ι και στη συνέχεια υπάρχει ένα κενό ανάμεσα στο τελευταίο τμήμα της Ύστερης Νεολιθικής Ι και της Μέσης Νεολιθικής, που διαρκεί 700 – 800 χρόνια, από το 5600 έως το 4800 περίπου π.Χ. Τα στρώματα της Μέσης και Αρχαιότερης Νεολιθικής δεν εμφανίζονται σε όλη την ανασκαμένη περιοχή του σπηλαίου. Με βάση τις χρονολογήσεις με C 14 δειγμάτων από κάρβουνο, η Μέση Νεολιθική ξεκινά λίγο μετά τις αρχές της 6^ης χιλιετίας π.Χ., ενώ η μελέτη της κεραμεικής της Αρχαιότερης Νεολιθικής, την τοποθετεί στην 7^η χιλιετία π.Χ. Στο τέλος των επιχώσεων της Αρχαιότερης Νεολιθικής εμφανίζεται η Μεσολιθική. Ίχνη χρήσεως του σπηλαίου έχουμε και από την Εποχή του Χαλκού, ενώ κατά τους κλασικούς, ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, η χρήση μπορεί να θεωρηθεί πιο συγκεκριμένη. Κατά πάσα πιθανότητα στους ιστορικούς χρόνους το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε σαν ιερό.

Κατά την εντατική χρήση του σπηλαίου του Κύκλωπα στη Μεσολιθική Εποχή, μπορούμε να αναγνωρίσουμε δυο φάσεις. Μια πρωιμότερη στα βαθύτερα στρώματα, που αποτελείται κυρίως από μικρολιθικά λίθινα εργαλεία κατασκευασμένα από τοπικά πυριτικά πετρώματα και μια νεώτερη που εμφανίζεται στα υψηλότερα στρώματα και περιλαμβάνει λίθινα εργαλεία από τα ίδια πυριτικά πετρώματα, αλλά και από οψιανό της Μήλου. Είναι άγνωστο πώς γινόταν η μεταφορά του οψιανού. Είναι όμως μια διαδικασία γνωστή στους χρήστες του σπηλαίου, αφού ήδη από την Ανώτερη Παλαιολιθική, η μεταφορά αυτού του πετρώματος είναι αποδεδειγμένη[xv], τουλάχιστον από τους χρήστες του σπηλαίου Φράγχθι. Εκείνο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, είναι ότι η κατασκευή των εργαλείων δεν γινόταν στο χώρο του σπηλαίου, αλλά ότι αυτά μεταφέρονταν εκεί από τους χρήστες του. Η βεβαιότητα αυτή πηγάζει από την μη εύρεση πυρήνων στις επιχώσεις του σπηλαίου, αλλά και τη μη εύρεση απολεπισμάτων, που θα αποδείκνυε μια επιτόπου επεξεργασία, έστω και δευτερογενή των ήδη χρησιμοποιημένων εργαλείων.

Η τροφοσυλλογή και το κυνήγι, ήταν οι κύριες δραστηριότητες των χρηστών του σπηλαίου, όπως άλλωστε και όλων των μεσολιθικών. Η μελέτη των ζωικών καταλοίπων δείχνει πως το κυνήγι αφορούσε κυρίως τα πουλιά, λόγω του μεγάλου αριθμού οστών τους, που βρέθηκαν στις επιχώσεις του σπηλαίου, χωρίς όμως να περιορίζεται μόνο σ’ αυτά. Εδώ, η οικονομία της θάλασσας φαίνεται πως έπαιζε τον κύριο ρόλο. Η συλλογή των οστρέων και το ψάρεμα, είναι πιθανό να ήταν γνωστές δραστηριότητες ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή, για την οποία όμως ακόμα δεν έχουμε ανασκαφικά δεδομένα. Το ψάρεμα δεν ήταν ερασιτεχνική δραστηριότητα, όπως δείχνει τόσο ο όγκος των αγκιστριών που βρέθηκαν στα μεσολιθικά στρώματα, όσο και ο μεγάλος αριθμός των οστών ψαριών. Η τυπολογία δε των αγκιστριών, τόσο όμοια με αυτή των σημερινών, δείχνει την πλήρη εξειδίκευση των κατόχων τους για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, αλλά και την από χρόνια γνώση της τέχνης του ψαρέματος. Η παρουσία ανάμεσα στα οστά των ψαριών και μερικών που ανήκουν σε τονοειδή, είναι σημαντική. Ο τόνος είναι ένα ψάρι που ζει στο Αιγαίο, αλλά σε ανοικτή θάλασσα. Το ψάρεμά του επομένως απαιτεί αφενός μεν γνώση της τέχνης της ναυσιπλοΐας, αφετέρου δε κατάλληλο εξοπλισμό για ένα θαλάσσιο ταξίδι, δυο στοιχεία, που όπως φαίνεται κατείχαν οι μεσολιθικοί χρήστες του σπηλαίου του Κύκλωπα.

Είναι άγνωστο γιατί το σπήλαιο δεν χρησιμοποιήθηκε κατά το δεύτερο μισό της 7^ης χιλιετίας. Ίσως κλιματολογικοί παράγοντες να έπαιξαν ρόλο σ’ αυτή την εγκατάλειψη που πρέπει να διήρκεσε περίπου 700 χρόνια και αναγνωρίζεται τόσο στρωματογραφικά, όσο και από τη μελέτη των ευρημάτων των επόμενων, των νεολιθικών δηλαδή επιχώσεων του σπηλαίου. Η εκ νέου εντατική χρήση του κατά το τέλος της Αρχαιότερης Νεολιθικής, διαφέρει αρκετά από αυτή της Μεσολιθικής Εποχής. Το ψάρεμα και η συλλογή οστρέων δεν φαίνεται να είναι η κύρια δραστηριότητα των νεολιθικών χρηστών του σπηλαίου, γεγονός που πρέπει να συνδυασθεί με τη νέα μορφή οικονομίας, την τροφοπαραγωγική στην οποία έχουν ήδη μπει. Έτσι τώρα στο αρχαιοζωολογικό υλικό των επιχώσεων, ανιχνεύονται κυρίως οστά εξημερωμένων ζώων, όπως αιγών και προβάτων.

Εκείνο που πρέπει ιδιαίτερα να τονισθεί είναι η μεγάλη ποσότητα κεραμεικής. Αγγεία πολλή καλής ποιότητας ανιχνεύονται στις επιχώσεις του σπηλαίου, δημιουργώντας ερωτηματικά για το ρόλο τους. Τρία είναι τα κύρια ερωτήματα που δημιουργεί η μελέτη της κεραμεικής. Πρώτον, γιατί δεν υπάρχουν δείγματα κακής ποιότητας ή χονδροκομμένα αγγεία, που θα μπορούσαν κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν για αποθηκευτικούς σκοπούς, ή άλλους που δεν απαιτούν ιδιαίτερη και επίπονη διαδικασία κατά την παραγωγή τους. Δεύτερον, γιατί μεταφέρθηκαν τα αγγεία αυτά στο χώρο του σπηλαίου και σε τι χρησίμευαν. Τρίτον, γιατί τα αγγεία αυτά έπρεπε να είναι διακοσμημένα και καλοφτιαγμένα. Όλα αυτά τα ερωτήματα που καλείται να απαντήσει η μελέτη του υλικού, συνδυάζονται φυσικά με τα κλασσικά ερωτήματα που αφορούν την κεραμεική και έχουν να κάνουν με την τυπολογία της, την προέλευσή της, τις επιρροές που δέχθηκε από άλλες γνωστές και αντίστοιχες χρονολογικά θέσεις, κ.λ.π. 

Είναι άξιο απορίας γιατί οι χρήστες του σπηλαίου κατά το τέλος της Αρχαιότερης και την αρχή της Μέσης Νεολιθικής μετέφεραν στο σπήλαιο τόσο πολλά αγγεία και μάλιστα, αγγεία τόσο καλής ποιότητας κατασκευής. Η πρώτη υπόθεση που θα μπορούσε να γίνει, είναι ότι αυτά τα αγγεία δεν ήταν χρηστικά, αλλά έπαιζαν έναν ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή των χρηστών του σπηλαίου. Κατ’ επέκταση, ιδιαίτερη, θα ήταν αυτή την εποχή και η χρήση του σπηλαίου. Ο ιδιαίτερος όμως αυτός ρόλος δεν είναι εύκολο να γίνει γνωστός σε μας, γιατί δεν έχει αφήσει αναγνωρίσιμα κατάλοιπα. Εκείνο πάντως που σίγουρα μπορεί να πει κανείς, με μια απλή μακροσκοπική εξέταση της κεραμικής των Γιούρων, είναι ότι αυτή έχει άμεση σχέση με την αντίστοιχη της ίδιας εποχής από την Κυρά Παναγιά και την Θεσσαλία. Αυτό μαρτυρεί τις σχέσεις και τις επαφές των παραπάνω περιοχών, ενώ τα διακοσμητικά μοτίβα που αναγνωρίζονται μόνο στα Γιούρα και στον Άγιο Πέτρο, οδηγούν στο πιθανώς στο συμπέρασμα ύπαρξης ενός τοπικού εργαστηρίου κατασκευής στο χώρο των Σποράδων, με ιδιαιτερότητες που το κάνουν ξεχωριστό στο χώρο του Αιγαίου.

Κάτι που επίσης είναι σημαντικό να γνωρίζουμε είναι η οικονομία της εποχής. Απ’ ότι φαίνεται από τον πολύ μικρό αριθμό οστών ψαριών που βρέθηκαν στις νεολιθικές επιχώσεις, το ψάρεμα έπαψε να είναι η κύρια δραστηριότητα των χρηστών του σπηλαίου. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι κάποια περιβαλλοντική αλλαγή δεν έκανε πια τη θάλασσα την σημαντικότερη πηγή ανεύρεσης τροφής, αν και δεν ανευρίσκεται κάποιο άλλο είδος τροφής σε μεγάλη ποσότητα, ώστε να οδηγηθούμε στην υπόθεση, ότι αυτή η νέα τροφή την αντικατέστησε. Ή ακόμα, ότι το σπήλαιο δεν δεχόταν τον ίδιο αριθμό επισκεπτών, όπως παλαιότερα, ή ότι γινόταν μόνο εποχιακή χρήση του και όχι μόνιμη, κάτι που φαίνεται να είναι πιο πιθανό. Αν συνδυαστεί όμως η περιστασιακή χρήση του σπηλαίου, με τη μεγάλη ποσότητα κεραμεικής των επιχώσεων αυτής της περιόδου και την τόσο καλή ποιότητά της, ενισχύεται η άποψη ότι αυτή η κεραμεική είχε ένα ιδιαίτερο ρόλο, κάθε άλλο παρά χρηστικό. Κατ’ επέκταση και το σπήλαιο είχε ένα αντίστοιχο ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή των χρηστών του.

Ένα άλλο στοιχείο τις οικονομίας της εποχής, μας δίνουν οι σημαντικές σχέσεις των χρηστών του σπηλαίου με τους γείτονές του, λόγω της ύπαρξης ξενόφερτων υλικών, που χρησιμοποίησαν για την κατασκευή των εργαλείων τους. Από αυτό και μόνο μπορούμε να συμπεράνουμε πως το νησί δεν ήταν απομονωμένο, αλλά εκτός από τις γύρω περιοχές του με τις οποίες είχε στενούς δεσμούς, είχε ανταλλακτικές ή εμπορικές σχέσεις και με πιο απομακρυσμένες περιοχές. Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι οι χρήστες του δεν ήταν πάντα οι ίδιοι, αλλά ότι διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες, από διάφορες περιοχές χρησιμοποιούσαν το σπήλαιο, για τους ίδιους ή διαφορετικούς λόγους.

Μας είναι επίσης άγνωστο γιατί ήδη από τη Μέση Νεολιθική και στη συνέχεια κατά την Ύστερη, άρχισε σταδιακά να εγκαταλείπεται η χρήση του σπηλαίου. Θα μπορούσαμε ίσως και εδώ να υποθέσουμε κλιματολογικούς παράγοντες που θα έπαιξαν κάποιο ρόλο, χωρίς όμως ακόμα να είμαστε βέβαιοι για αυτό. Το χαρακτηριστικό όμως για αυτή την εποχή, είναι η μεγάλη συλλογή οστών αιγοειδών. Αν δε, συνδυάσουμε και την έλλειψη οστών ψαριών που ξεκίνησε από την Αρχαιότερη Νεολιθική, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι οι χρήστες του σπηλαίου εγκατέλειψαν το θαλάσσιο βιότοπο σαν μέσο εύρεσης τροφής, προς όφελος της νέας μορφής οικονομίας στην οποία μπήκαν και έχοντας τη γνώση της εξημέρωσης των ζώων. Στην Ύστερη Νεολιθική, η γνώση της κτηνοτροφίας φαίνεται πως είναι πια τρόπος ζωής για τους χρήστες του σπηλαίου του Κύκλωπα. Δεν σταμάτησαν όμως να εκμεταλλεύονται τον θαλάσσιο πλούτο, όπως δείχνει ο μεγάλος αριθμός οστρέων (κυρίως πεταλίδων), που συγκεντρώθηκε από τις επιχώσεις αυτής της εποχής. Οι πεταλίδες προφανώς αποτελούσαν μέρος της διατροφής, ίσως και να ήταν συμπλήρωμα της διατροφής με κρέας, ίσως οι χρήστες του σπηλαίου να μην μπορούσαν να αποκοπούν από τις για εκατονταετίες διατροφικές τους συνήθειες. Από εκεί και μετά το σπήλαιο παύει να χρησιμοποιείται, όπως δείχνει η έλλειψη ευρημάτων στις επιχώσεις του. Το τέλος της Νεολιθικής και η αρχή της Εποχής του Χαλκού, είναι απούσες από αυτές.

Τα ερωτήματα που γεννιόνται σε όποιον ασχολείται με το σπήλαιο του Κύκλωπα είναι πολλά. Ίσως το πρώτο αφορά τη μη συνεχόμενη χρήση του. Γιατί αφού ο προϊστορικός κάτοικος των Σποράδων ξέρει το χώρο ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή και χρησιμοποιεί εντατικά το σπήλαιο κατά τη Μεσολιθική, μετά το εγκαταλείπει, ελαττώνοντας τις εκεί δραστηριότητές του, επανέρχεται μετά από επτά αιώνες, για να το εγκαταλείψει τελικά οριστικά. Ποιος ο ρόλος της αλλαγής του παλαιοκλίματος και παλαιοπεριβάλλοντος σ’ αυτή την ανθρώπινη μετακίνηση. Ήταν ο ίδιος πληθυσμός που από την παράδοση των παλαιότερων γενεών χρησιμοποιούσε το σπήλαιο, ή στις διαφορετικές περιόδους χρήσεώς του το χρησιμοποίησαν διαφορετικοί πληθυσμοί. Είχε κάποιος δικαιοδοσία πάνω σ’ αυτό ή κληρονομική μεταβίβαση, ή το σπήλαιο ήταν απλώς ένας χώρος κοινής χρήσης για όλους τους κατοίκους της γύρω ή και πιο απομακρυσμένων περιοχών. Μήπως το σπήλαιο αποτελούσε απλώς ένα χώρο στον οποίο έβρισκαν κατάλυμα οι ψαράδες των Σποράδων. Ποιος ο ρόλος της μετάβασης της οικονομίας από τροφοσυλλεκτική σε τροφοπαραγωγική. Ποιος ο ρόλος της τόσο καλής ποιότητας κεραμεικής που βρέθηκε στις νεολιθικές επιχώσεις. Ποιες οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές του με τα άλλα σπήλαια που εμφανίζουν αντίστοιχες περιόδους χρήσεως. Ποιες οι σχέσεις με τις κοντινές θέσεις της αντίστοιχης εποχής. Τέλος, ποια η χρήση του στη Μεσολιθική και Νεολιθική Εποχή.

Η ολοκλήρωση της μελέτης του υλικού από το σπήλαιο του Κύκλωπα, θα δώσει σίγουρα κάποιες απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα. Το σημαντικό όμως που προσφέρει το υλικό αυτής της ανασκαφής, είναι ότι άλλαξε ριζικά την εικόνα που είχαμε μέχρι σήμερα για το χώρο του Αιγαίου. Ήδη γίνεται φανερό ότι το Αιγαίο δεν ήταν ένας ξερός, αφιλόξενος, και χωρίς ζωή χώρος, μέχρι την εμφάνιση των πρώτων οικισμών της Εποχής του Χαλκού. Τώρα ξέρουμε με βεβαιότητα, πως το Αιγαίο κατοικήθηκε ήδη από την Παλαιολιθική Εποχή. Το πόσο συστηματικά μένει να εξετασθεί με περαιτέρω έρευνα και στα υπόλοιπα νησιά και παράλιά του. Το σημαντικό πρόβλημα σ’ αυτή την ερευνητική εργασία, είναι το γεγονός της καταστροφής πολλών προϊστορικών θέσεων, είτε λόγω της βύθισής τους κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας εξ αιτίας της ανόδου της στάθμης της, είτε λόγω του «ξεπλύματος» πολλών παραθαλάσσιων θέσεων από τα κύματα που φτάνουν ως αυτές τους χειμερινούς μήνες.

Επίσης, το σημαντικότερο ίσως στοιχείο είναι η αποδεδειγμένη ύπαρξη Μεσολιθικής φάσεως μέσα στις επιχώσεις του σπηλαίου. Η Μεσολιθική είναι πια υπαρκτή και στον ελλαδικό χώρο, μάλιστα ύστερα και από τις ραδιοχρονολογήσεις του υλικού της θέσης Μαρουλάς της Κύθνου που δίνουν καθαρά μεσολιθικές ηλικίες, την ανασκαφή του σπηλαίου της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα και των βραχοσκεπών στην Κλεισούρα της Αργολίδος, τα δεδομένα της ελληνικής Μεσολιθικής αναθεωρούνται ριζικά, ενώ η επανεξέταση του υλικού και των παλαιότερων ανασκαφών, κρίνεται επιβεβλημένη. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η ανασκαφή των Γιούρων μας έδωσε στοιχεία μιας πολύ ανεπτυγμένης, τόσο τεχνολογικά, όσο και οικονομικά, μεσολιθικής, η οποία κάλλιστα μπορεί να συγκριθεί με την αντίστοιχη γνωστή από το Φράγχθι. Ο αιγαιακός χώρος δείχνει τις δικές του ιδιαιτερότητες αυτή την εποχή, φαίνεται δε να προηγείται των υπολοίπων μεσολιθικών ελλαδικών θέσεων. Αλλά και για τη μελέτη της Νεολιθικής Εποχής, το σπήλαιο του Κύκλωπα έδωσε σημαντικά στοιχεία μελέτης, που αφορούν τόσο στη κεραμεική τεχνοτροπία, όσο και στην αλλαγή των διατροφικών συνηθειών, ενός ή περισσοτέρων πληθυσμών, που η επαφή τους με τη θάλασσα, καθόρισε τη ζωή τους.

Η ολοκλήρωση της μελέτης του υλικού των ανασκαφών, καθώς και η σύγκρισή του με αντίστοιχες θέσεις του υπόλοιπου Αιγαιακού χώρου, θα δώσει επίσης κάποιες απαντήσεις στα ερωτήματά μας. Βέβαια, εκείνο που είναι σίγουρο, μια και βρισκόμαστε σε μελέτη προϊστορικής θέσεως, είναι ότι πάντα θα μένουν αναπάντητα κάποια ερωτήματα που έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις, που δεν άφησαν, γιατί δεν ήταν δυνατό να αφήσουν ίχνη, που θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε σήμερα. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

EFSTRATIOU N.: Agios Petros: A Neolithic Site in the Northern Sporades, BAR Supp. 241, Oxford (1985).

HALSTEAD P. (ed): Neolithic Society in Greece. Sheffield Studies in Aegean Archaeology (1999).

ΚΟΥΜΟΥΖΕΛΗ Μ., KOZLOWSKI J.: Οι προϊστορικές θέσεις στο Φαράγγι της Κλεισούρας,Αρχαιολογία και Τέχνες 60 (1996), σελ. 58-62.

PERLES C.: L’OUTILLAGE de pierre taillée néolithique en Grèce: Approvisionnement et exploitation des matières premières, BCH 114 (1990), σελ. 1-42.

PERLES C.: Les industries lithiques taillées de Franchthi. Tome II: Les industries du Mésolithique et du Néolithique initial. Excavations at Franchthi Cave, fasc. 5, Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis (1990).

PERLES C.: Systems of Exchange and Organization of Production in Neolithic Greece, Journal of Mediterranean Archaeology 5/2 (1992), σελ. 115-164.

SAMPSON A.: Excavation at the Cave of Cyclope on Youra, Alonnessos, ALRAM – SRERN E.: Die Ägäische Fruhzeit, Wien (1996), σελ. 507-520.

ΣΑΜΨΩΝ Α.: Νέα στοιχεία για τη Μεσολιθική Περίοδο στον ελληνικό χώρο, Αρχαιολογία και Τέχνες 61 (1996), σελ. 46-51.

ΣΑΜΨΩΝ Α.: Παλαιολιθικές θέσεις στην Εύβοια και στις βόρειες Σποράδες, Αρχαιολογία και Τέχνες 60 (1996), σελ. 51-57.

SAMPSON A.: Grèce: La Grotte du Cyclope, un abri de pêcheurs préhistoriques?, Archéologia No 328, novembre 1996,  σελ. 54-59.

SAMPSON A.: The Neolithic and Mesolithic occupation of the Cave of Cyclope, Youra, Alonnessos, Greece, BSA 93 (1998), σελ. 1-22.

SAMPSON A., FACORELLIS G., MANIATIS Y.: New evidence for the Cave during the Late Neolithic Periode in Greece, Actes du colloque “C14 Archéologie” (1998), σελ. 279-286.

---

[i] Πλίνιος: Φυσική Ιστορία, IV, XII 72.

[ii] Τα ρωμαϊκά αυτά ευρήματα είναι κυρίως φωτιστικοί λύχνοι, ενώ για την εποχή αυτή, η πιο πιθανή εκδοχή είναι ότι το σπήλαιο αποτελούσε ιερό.

[iii] Η παρουσία του νερού σ’ αυτό το σημείο του χώρου, δυσχέραινε πολύ και το έργο της ανασκαφής.

[iv] Η μελέτη του υλικού αυτού γίνεται ως εξής: η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Λ. Καραλή μελετά τα όστρεα, οι κ. J. Powell και Δ. Μυλωνά τα οστά ψαριών, η κ. Κ. Τρανταλίδου τα οστά πτηνών και ζώων, η κ. Α. Σαρπάκη τους καμένους σπόρους, ενώ οι κ. T. Badal και M.Dinou μελετούν δείγματα ξυλάνθρακα, στην προσπάθεια αναγνώρισης της χλωρίδας της περιοχής κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Η μελέτη των λίθινων εργαλείων, γίνεται από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Jagellonian της Κρακοβίας  J. Kozlowski.

[v] Βλ. Ευστρατίου Ν. (1985).

[vi] Όπως η Πολυόχνη της Λήμνου και τα νησιά των Δωδεκανήσων.

[vii] Βλ. Perlès C. (1990).

[viii] Σύμφωνα με τον μελετητή του υλικού καθηγητή J. Kozlowski, τα Γιούρα είναι η πρώτη θέση του Αιγαίου που δίνει εργαλεία αυτού του τύπου, τα οποία τοποθετεί χρονολογικά ανάμεσα στο 8900 και 8218 ΒΡ. Αντίστοιχοι τυπολογικά γεωμετρικοί μικρόλιθοι, έχουν βρεθεί μόνο στις νότιες ακτές της Ανατολίας.

[ix] Τα οστά αυτά είναι κυρίως οστά από κεφάλια ψαριών, αλλά η μελέτη αφορά και ένα πλήθος από λέπια ψαριών, που διατηρήθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση έως τις ημέρες μας, λόγω της θέσης τους σε πολύ ξηρές επιχώσεις του σπηλαίου.

[x] Βλ. Sampson A. (1996).

[xi] Η κεραμεική μπορεί κυρίως να συγκριθεί με αυτή που έχει βρεθεί στον Άγιο Πέτρο στην Κυρά Παναγιά και το αντίστοιχο των θεσσαλικών θέσεων.

[xii] Η χρονολόγηση αυτή έχει γίνει από τον Ν. Ευστρατίου και αφορά χρονολόγηση των στρωμάτων στα οποία βρέθηκε η κεραμεική αυτού του τύπου.

[xiii] Τέτοιου τύπου κεραμεική έχει αναγνωρισθεί σε όλο το  Αιγαίο, από την Πολυόχνη της Λήμνου και τα Δωδεκάνησα στα ανατολικά, ως τη Σκοτεινή Θαρρουνίων στην Εύβοια στα δυτικά.

[xiv] Αλόννησος, Κυρά Παναγιά, Γιούρα, Γραμέτζα, Ψαθούρα.

[xv]  Βλ. Perlès C. (1990). 

 

Ο Αδαμάντιος Σάμψων είναι αρχαιολόγος, καθηγητής στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και διδάσκει Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου και Αρχαιολογία της Προκολομβιανής Αμερικής και της Ασίας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από όπου και έλαβε το διδακτορικό του και έκανε μεταδιδακτορικές σπουδές στην Αγγλία με αντικείμενο την Περιβαλλοντική Αρχαιολογία. Ειδικεύεται στη μελέτη της Μεσολιθικής και Νεοελιθικής Περιόδου και έχει διενεργήσει πολλές ανασκαφές σε σπήλαια και ανοιχτές προϊστορικές θέσεις της κυρίως Ελλάδας και του Αιγαίου. Σήμερα διενεργεί ανασκαφές στον νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς Μυκόνου, στο μεσολιθικό οικισμό της Κύθνου και στο προϊστορικό σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας, ενώ διενεργεί επιφανειακές έρευνες σε ερημονησίδες του Νοτίου Αιγαίου. Είναι μέλος επιστημονικών σωματείων και έχει συγγράψει 34 βιβλία και 200 άρθρα.

Εργογραφία

Το συγγραφικό έργο του είναι εκτεταμένο με πληθώρα, βιβλίων, άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά, ανακοινώσεων, συμμετοχών σε συνέδρια και άλλες δημοσιεύσεις:

Ελληνόγλωσση εργογραφία
Αδαμάντιος Σάμψων, “Ναοί και μοναί εις την νήσον Σκόπελον", τυπ. Ιωάννης Γαλαίος, Αθήναι 1974, PPN 126144273,
Αδαμάντιος Σάμψων, “H Nεολιθική και η Πρωτοελλαδική Ι στην Εύβοια” (Διδακτορική διατριβή), (The Neolithic and Early Bronze Age I in Euboea), PhD Athens, Αθήνα 1981,
Αδαμάντιος Σάμψων, “Mάνικα Ι. Μία Πρωτοελλαδική πόλη κοντά στη Χαλκίδα”, Αθήνα 1985, (Manika I. An Early Bronze Age settlement near Chalkis), Arch. of Euboean Studies, Athens και ως Αδαμάντιος Σάμψων, “Μάνικα I: Μιά πρωτοελλαδική πόλη στη Χαλκίδα", Τόμος 1/2, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών - Τοπικό Τμήμα Χαλκίδος, Αθήνα 1985, PPN 126151202,
Αδαμάντιος Σάμψων, “Η Νεολιθική περίοδος στα Δωδεκάνησα”, Αθήνα 1987,(The Neolithic period in the Dodecanese), ΤAP Ministry of Culture, Athens.
Αδαμάντιος Σάμψων, “Mάνικα ΙΙ. Ο ΠΕ οικισμός και το νεκροταφείο”, 1988, (Manika II. The Early Bronze Age settlement and cemetery), Municipality of Chalkis και ως Αδαμάντιος Σάμψων, “Μάνικα ΙΙ: Μια πρωτοελλαδική πόλη στη Χαλκίδα - Ο πρωτοελλαδικός οικισμός και το νεκροταφείο", Τόμος 2/2, Δήμος Χαλκιδέων , Αθήνα 1988, PPN 126151210,
Αδαμάντιος Σάμψων, “Καλογερόβρυση: Ένας οικισμός της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στα Φύλλα της Ευβοίας", Αθήνα 1993, ("Kaloyerovrisi: a Bronze Age settlement at Phylla, Euboea"), PPN 12619100X, ISBN 960-85332I-X,
Αδαμάντιος Σάμψων. "To σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της Εύβοιας”, Αθήνα 1993, (Skoteini at Tharrounia. The cave, the settlement and the cemetery), Eph. of Spelaeology, Athens, και ως “Σκοτεινή Θαρρουνιών: Το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο", Αθήνα 1993, PPN 126191018, ISBN 960-853320-1, (Skoteini, Tharrounia: The cave, the settlement and the cemetery),
Αδαμάντιος Σάμψων. "Σκοπέλου Λαϊκός Πολιτισμός" 1995, ('The Folk Culture of Skopelos') Skopelos: Folk Museum of Skopelos, και ως “Σκοπέλου Λαϊκός Πολιτισμός", Λαογραφικό Μουσείο Σκοπέλου, Σκόπελος 1995, PPN 137452837, ISBN 960-856140-X, ISBN 978-960-856140-3,
Αδαμάντιος Σάμψων, "Η εθνοαρχαιολογία του Γυαλιού της Νισύρου: Εποχικές μετακινήσεις στα νησιά του ΝΑ Αιγαίου", 1997 ("The Ethnoarchaeology of Gyali (Nisyros): Periodic Migrations in the Islands of the Southeast Aegaean"). Athens: Dodecanesian Society for Literature and Arts.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Το σπήλαιο των Λιμνών στα Κάστρια Καλαβρύτων: Μια προϊστορική θέση στην ορεινή Πελοπόννησο", 1997, ('The Cave of the Lakes at Kastria Kalavryta: A Prehistoric Site in the Mountains of the Peloponnese'). Athens: Society of Peloponnesian Studies.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Περιηγητές και γεωγράφοι στις Βόρειες Σποράδες", έκδοση: Λαογραφικό Μουσείο Σκοπέλου, 1997, ISBN 960-85614-1-8, ISBN 978-960-85614-1-0 και ως “Περιηγητές και γεωγράφοι στις Βόρειες Σποράδες", Λαογραφικό Μουσείο Σκοπέλου, Θεσσαλονίκη 1997, PPN 126139326, ISBN 960-856141-8,
Αδαμάντιος Σάμψων, "Νήσος Σκόπελος. Μια ιστορική και αρχαιολογική αφήγηση”, 2000, (Skopelos. An historical and archaeological narration), Folk Museum of Skopelos.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Η αρχαιολογική έρευνα στις Βόρειες Σποράδες”, 2001, (The Archaeology of Northern Sporades), Municipality of Alonnessos.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Η νεολιθική περίοδος στα Δωδεκάνησα". έκδοση: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2003, ISBN 960-214-217-0, ISBN 978-960-214-217-2,
Αδαμάντιος Σάμψων, "Προϊστορία του Αιγαίου. Παλαιολιθική, Μεσολιθική, Νεολιθική", εκδόσεις "Ατραπός", Αθήνα 2006, ISBN 960-6622-63-0, ISBN 978-960-6622-63-2, (The prehistory of the Aegean Basin), ed. Atrapos, Athens.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Πολιτισμοί του κόσμου. Ιστορικό και αρχαιολογικό σχεδίασμα", εκόσεις: "Ιωλκός", Αθήνα 2006, ISBN 960-426-403-6, ISBN 978-960-426-403-2, (Civilizations of the World) ed. Iolkos, Athens.
Αδαμάντιος Σάμψων, "Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου", εκδόσεις "Καρδαμίτσα", Αθήνα 2007, ISBN 978-960-354-199-8,
Αδαμάντιος Σάμψων. "Μεσολιθική Ελλάδα 9000-6500 π.Χ. Παλαιοπεριβάλλον, οικονομία, τεχνολογία", Εκδόσεις "Ίων", Αθήνα 2010, ISBN 978-960-411-724-6, (Μesolithic Greece. Palaeoenvironment, Palaeoeconomy and Technology, ed. Ion, Athens 2010, και ως Αδαμάντιος Σάμψων, “Μεσολιθική Ελλάδα 9000-6500 π.Χ.: παλαιοπεριβάλλον, οικονομία, τεχνολογία", Εκδόσεις: "Ίων", Αθήνα 2010, (Mesolithic Greece 9000-6500 B.C: palaeoenvironment, palaeoeconomy, technology), PPN 167518402, ISBN 978-960-411-724-6,
Αδαμάντιος Σάμψων, “Ικαρία: προϊστορία και εθνοαρχαιολογία", Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, Αθήνα 2014, (Ikaria: Prehistory and Ethno-archaeology), PPN 188702970
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Συλλογικό έργο: "Ιστορία των Ελλήνων. Προϊστορικοί χρόνοι", επιμέλεια: Νίκος Βαρδιάμπασης, Σωτήρης Ριζάς, κείμενα: Χρήστος Αγουρίδης, Νίκος Βασιλάτος, Μαρία Γκιώνη, Ανδρέας Λυριντζής, Λένα Παπάζογλου-Μανιουδάκη, Χρήστος Πιτερός, Λευτέρης Πλάτων, Γεράσιμος Ρηγάτος, Αδαμάντιος Σάμψων, Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, Θεοδόσιος Τάσιος, Χριστίνα Τελεβάντου, Εκδόσεις "Δομή", Αθήνα 2006, ISBN 960-8177-86-3, ISBN 978-960-8177-86-4,

Ξενόγλωσση εργογραφία
Στα αγγλικά

Adamantios Sampson, "The island of Skopelos. A historical and archaeological study", Athens 1968,
Adamantios Sampson, "The 2nd Greek Colonization", Athens 1971,
Adamantios Sampson, "The island of Skiathos", Athens 1972,
Adamantios Sampson, "The island of Skopelos and Glossa", Athens 1973,
Adamantios Sampson, "Alonnessos and Deserted islands", Athens 1973,
Adamantios Sampson, "Churches and monasteries in Skopelos", Athens 1974,
Adamantios Sampson, "The topography of ancient Chalkis", Athens 1976,
Adamantios Sampson, "Skiathos from the prehistoric period to the 19th century", Athens 1977,
Adamantios Sampson, "The Euboean Kyme I", Athens 1981,
Adamantios Sampson, "The Neolithic and Early Bronze Age I in Euboea", Athens 1981,
Adamantios Sampson, "Manika I. An Early Bronze Age settlement near Chalkis", Athens 1985,
Adamantios Sampson, "The Neolithic period in the Dodecanese", Athens 1987,
Adamantios Sampson, "The Neolithic occupation at Yali, Nissiros", Athens 1988,
Adamantios Sampson, "Manika II. The Early Bronze Age settlement and cemetery", Athens 1988,
Adamantios Sampson, "Skoteini at Tharrounia. The cave, the settlement and the cemetery", Athens 1993,
Adamantios Sampson, "Kaloyerovrysi. An Early Bronze Age settlement near Phylla, Euboea", Athens 1993,
Adamantios Sampson, "Skopelos: The popular culture", Athens 1995,
Adamantios Sampson, "The popular art of Skopelos and Alonnessos", Athens 1996,
Adamantios Sampson, "Excavation at the Cave of Cyclope, Youra", In E. Alram-Stern, ed., Die Agaische Frühzeit (2. serie). Forschungsbericht 1975-1993. Wien. pp. 507–520, 1996,
Adamantios Sampson, "The Neolithic settlement of Mykonos and the prehistoric occupation of the island", Athens 1997,
Adamantios Sampson, "The Cave of Lakes at Kastria, Peloponnese. The Neolithic and the Bronze Age", 1997,
Adamantios Sampson, "Yali of Nissiros. Ethnoarchaeology", 1997,
Adamantios Sampson, "Travellers and geographers in the Northern Sporades during the Postbyzantine period", 1998,
Adamantios Sampson, "The Neolithic and Mesolithic occupation of the Cave of Cyclope, Youra, Alonnessos, Greece", 1998, "BSA" 93.
Adamantios Sampson, "Skopelos. An historical and archaeological narration", Athens 2000,
Adamantios Sampson, "Archaeology in the Northern Sporades" (ed.), 2001,
I. Liritzis, A. Sampson (eds), Proceedings of the symposium “The Aegean Basin between the Balkans, Anatolia and Near East. Local experimentation and outward interactions in an island society”, Rhodes 2001,
Adamantios Sampson, "The Neolithic settlement at Ftelia, Mykonos", University of the Aegean, Athens 2002,
Adamantios Sampson, "Early productive stages in the Aegean Basin from 9th to 7th mill BC”, International Workshop "How did farming reach Europe?”, Istanbul 2005,
Sampson Α., J. K. Kozłowski, M. Kaczanowska, “Prehistoric excavations in the Aegean, New Contributions to the Early Settlement of the Aegean Islands”, Proceedings of Polish Academy, 2005,
Adamantios Sampson, "Civilizations of the World", Iolkos ed. Athens 2006,
Adamantios Sampson, "Civilizations of the World, Iolkos ed. Athens 2006,
Adamantios Sampson, "The Sarakenos Cave and the palaeoenvironment in the Copais Basin, Boeotia, Central Greece”, in P. J. Smith (ed.), Cults, coins, history and inscriptions VII: Studies in honor of John M. Fossey III, 61-75, 2006,
Adamantios Sampson, "Prehistory of the Aegean. From Palaeolithic to the Neolithic", Atrapos ed. Athens 2006,
Adamantios Sampson, "Prehistory of the Mediterranean", Kardamitsa ed., Athens 2007,
Adamantios Sampson, "Τhe Cyclops Cave on the island of Youra, Greece. Mesolithic and Neolithic networks in the Northern Aegean Basin", vol 1, INSTAP Monograph Series, Philadelphia 2008 και ως "The cave of the cyclops", Mesolithic and Neolithic networks in the northern Aegean, Greece. Volume 1, Intra-site analysis, local industries, and regional site distribution / by Adamantios Sampson; contributions by Malgorzata Kaczanowska, Stella Katsarou-Tzeveleki, Georgios B. Koutsouflakis, [et al.], INSTAP Academic Press, Philadelphia (Pa.) 2008, PPN 131011995, ISBN 978-1-931534-20-8 ISBN 1-931534-20-9,
Adamantios Sampson, "The Neolithic and Bronze Age Occupation of the Sarakenos Cave at Akraephnion Boeotia, Greece. Vol I. The Neolithic and the Bronze Age, University of the Aegean and Polish Academy, Athens 2008,
Sampson A., M. Kaczanowska, J. K. Kozlowski, “The first Mesolithic site in the eastern part of the Aegean Basin: excavations into the site Kerame I on the island of Ikaria 2008”, in Annual of the Polish Academy of Arts and Sciences, 321-329, 2008 και ως "The Sarakenos Cave at Akraephnion, Boeotia, Greece 1, The research from 1994 - 2000", Τhe Neolithic and the Bronze Age: pottery analysis, cave occupation patterns and populations movements in central and southern Greece. 1, The research from 1994 - 2000 / Adamantios Sampson ; with contributions by M. Dimou, G. Kourtessi-Philippakis, M. Kaczanowska, [et al.], University of the Aegean, Athens 2008, PPN 145528588, ISBN 978-960-871976-7. ISBN 978-83-601-8394-6
Adamantios Sampson, "Μesolithic Greece. Palaeoenvironment, Economy and Technology, 2010, ed. Ion.
Adamantios Sampson, Małgorzata Kaczanowska, Janusz K.Kozłowski, "Τhe prehistory of the island of Kythnos and the Mesolithic settlement at Maroulas", Polish Academy of Sciences and Arts and University of the Aegean, Kraków 2010 και ως "The prehistory of the Island of Kythnos (Cyclades, Greece) and the Mesolithic settlement at Maroulas", by Adamantios Sampson, Małgorzata Kaczanowska, Janusz K. Kozłowski ; contributions by Stefan W. Alexandrowicz, Anna Budek, Brian N. Damiata, [et al.], Polish Academy of Arts and Sciences, Kraków 2010, PPN 166149675, ISBN 978-83-7676-037-7, ISBN 83-7676-037-8
Adamantios Sampson, "Τhe Cyclops Cave on the island of Youra", Greece. Mesolithic and Neolithic networks in the Northern Aegean Basin (ed.), vol 2, INSTAP Monograph Series. 2011 και ως Adamantios Sampson, "The Cave of the Cyclops Volume II, Bone tool industries, dietary ressources and the paleoenvironment, and archaeometrical studies", Mesolithic and Neolithic networks in the northern Aegean, Greece, edited by Adamantios Sampson, contributions by Yannis Bassiakos, Androniki Drivaliari, Yorgos Facorellis [et al.], INSTAP Academic Press , Philadelphia (Pa.) 2011, PPN 152948856, ISBN 978-1-931534-59-8,
Adamantios Sampson, "Wadi Hamarash. A new MPPNB site in Jordan”, Annual of the Department of Antiquities of Jordan 54, 73-84, 2011,
Adamantios Sampson, "The excavation of 2010 at the Wadi Hamarash-Suweif (Ghawr as-Safi)”, Annual of the Department of Antiquities of Jordan 54, 85-94, 2011,
Adamantios Sampson, "The Cave of the Cyclops”, vol. II. INSTAP Monograph Series, Philadelphia 2011,
Adamantios Sampson, M. Kaczanowska, J. K. Kozlowski, "Mesolithic occupations and environments on the island of Ikaria", Aegean, Greece, Folia Quaternaria, Monograph 80, Krakow 2012,
Adamantios Sampson, "The 2011 excavations at Wadi Hamarash 1 and 4”, as-Safi,Jordan, ADAJ 55, 73-83, 2012,
Adamantios Sampson, "Excavations at Wadi Hamarash 1 and 4”, in D.R. Keller,B. A. Porter, C. A. Turtle, Archaeology in Jordan 2010 and 2011 seasons, American Journal of Archaeology, vol 116,723-725, 2012,
Adamantios Sampson, "Wadi Hamarash 1. An early PPNB settlement at Wadi al-Hasa", Jordan, Univ. of the Aegean, Laboratory of Environmental Archaeology, Rhodes 2013 και ως Adamantios Sampson, "Wadi Hamarash 1: An early PPNB settlement at Wadi Al-Hasa, Jordan", University of the Aegean, Laboratory of Environmental Archaeology , Rhodes 2013, PPN 170744884, ISBN 978-960-87197-8-1,

Αναφορές, σημειώσεις
Στα αγγλικά

Adamantios Sampson, "Wadi Hamarash 1. An early PPNB site in Jordan",
Adamantios Sampson, "The Mesolithic in the Aegean",
Adamantios Sampson, "Sarakenos Cave in Boeotia, Greece",
Adamantios Sampson, "Late Pleistocene - early Holocene Seafaring in the Aegean",
Adamantios Sampson, "New evidence from the early productive stages in the Aegean (9th-7th mil. BC)",
Adamantios Sampson, "Symbolism and rituals at Sarakenos Cave, Boeotia",
Pelly Fotiadi & Adamantios Sampson, "Early Cycladic II-III Finds from Rivari, Melos",