Ο Έλληνας ιστορικός Πλούταρχος αναφέρει πως οι Αθηναίοι γιόρταζαν τρεις Άροτοι ιεροί, δηλαδή ετήσια ιερά και συμβολικά οργώματα της γης. Το πρώτο γινόταν στο Σκίρον, το δεύτερο στο Ράριο πεδίο έξω από την Ελευσίνα και το τρίτο κοντά στα τείχη των Αθηνών, σε μια τοποθεσία γνωστή ως Βουζύγιον (βουζύγιος άροτος). Το πρώτο όργωμα γινόταν τον τελευταίο μήνα του αττικού ημερολογίου, που ονομαζόταν Σκιροφοριών και αντιστοιχεί στα τέλη Μαΐου-τέλη Ιουνίου του Γρηγοριανού ημερολογίου.
Καθώς το αγροτικό έτος έφτανε στο τέλος του, οι αγρότες ήταν απασχολημένοι με το κόψιμο και το αλώνισμα των σιτηρών ή το όργωμα των χωραφιών για να θάψουν τα κοτσάνια που είχαν απομείνει μετά τη συλλογή των δημητριακών. Καθώς ετοίμαζαν τη γη για να δεχτεί τους νέους σπόρους όταν θα έρχονταν τα πρωτοβρόχια το φθινόπωρο, οι Αθηναίοι γιόρταζαν το τέλος του έτους με μια γιορτή που σημαδεύεται από την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης και των καθιερωμένων σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα.
Τα Σκίρα ή Σκιροφόρια εορτάζονταν τη 12η μέρα του μήνα. Η λέξη «σκίρα» σημαίνει «λευκός πηλός (ή χώμα)», αλλά η σχέση μεταξύ της λέξης και των εκδηλώσεων του θρησκευτικού εορτασμού είναι ασαφής. Η γιορτή τελούνταν προς τιμήν της Δήμητρας, της Περσεφόνης, της Αθηνάς Σκιράδος και του Φυταλμίου Ποσειδώνα. Την ημέρα της γιορτής, η ιέρεια της Αθηνάς και οι ιερείς του Ποσειδώνα και του Ήλιου πορεύονταν από την Ακρόπολη στο Σκίρον, κοντά στην Ιερά Οδό. Σύμφωνα με μια μυθολογική παράδοση που διέσωσε ο Παυσανίας, ο τοπικός ήρωας Φύταλος καλωσόρισε τη Δήμητρα στο σπίτι του στο Σκίρον και έλαβε ως ανταμοιβή και ένδειξη της θεϊκής ευγνωμοσύνης το πρώτο δέντρο συκιάς.
Η ιέρεια της Αθηνάς και οι ιερείς βάδιζαν κάτω από ένα τελετουργικό ύφασμα ή σκίαστρο που ονομαζόταν «σκιάδειο» και αποσκοπούσε στη συμβολική προστασία των χωραφιών και της πόλης από τους καλοκαιρινούς καύσωνες. Το σκιάδειο θα εξασφάλιζε και τη γονιμότητα της γης τους επόμενους μήνες. Επιπλέον, η πομπή μετέφερε τα «σκίρα», ιερά αντικείμενα που πιθανώς αποτελούνταν από ψωμάκια σε σχήμα φιδιών και φαλλών, κουκουνάρια και κλαδιά πεύκου και άλλα μαγικά σύμβολα.
Ένα άλλο αντικείμενο με ισχυρό συμβολισμό που συμμετείχε στην πομπή ήταν το περίφημο «Διός κώδιον», το δέρμα ενός μαύρου κριαριού που είχε θυσιαστεί στον πατέρα θεών και ανθρώπων ως μέσο κατευνασμού των θεών και απαλλαγής των θνητών από το μίασμα που τους βαραίνει. Η μεταφορά του δέρματος ήταν ευθύνη των μελών του ευγενούς γένους των Ετεοβουτάδων, από τους οποίους προέρχονταν επίσης η αρχιέρεια της Αθηνάς και ο ιερέας του Ποσειδώνα. Ως εκ τούτου, η συμμετοχή τους στην πομπή ήταν έκφραση σεβασμού και φιλοφρόνησης προς τη θεά Δήμητρα. Παράλληλα, η παρουσία του ιερέα του Ποσειδώνα συνδέεται με τον ρόλο του ως προπάτορα των Ευμολπίδων, του σημαντικότερου γένους της Ελευσίνας.
Άνδρες και γυναίκες συμμετείχαν στον εορτασμό με διαφορετικό τρόπο. Η νηστεία ήταν κοινή αλλά για τους άνδρες τα Σκίρα ήταν μέρα γενικής χαλάρωσης και εξαιρετική ευκαιρία να περάσουν χρόνο με τους φίλους τους παίζοντας με τα ζάρια. Για τις γυναίκες, όμως, ο εορτασμός ήταν μία ιδιαίτερη περίοδος. Η γιορτή τους επέτρεπε να εγκαταλείψουν τους γυναικωνίτες και να συγκεντρωθούν σύμφωνα με τα προγονικά έθιμα σε ιερά όπου έστηναν σκηνές, θυσίαζαν στους θεούς και απείχαν από σεξουαλικές πράξεις. Ο Αθηναίος ιστορικός και ατθιδογράφος του τρίτου προχριστιανικού αιώνα Φιλόχορος μας πληροφορεί ότι οι γυναίκες έτρωγαν σκόρδο για να «μην μυρίζουν άρωμα» και να απέχουν από το σεξ.
Σε μια μέρα ανατροπής των συνηθισμένων δομών και τρόπων οργάνωσης της οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, ο γάμος και η τάξη του οίκου καταργούνταν. Ο μοναδικός χαρακτήρας των Σκιροφορίων δεν άφησε ανεπηρέαστο τον κωμικό ποιητή Αριστοφάνη, ο οποίος χρησιμοποιεί τη μέρα των Σκιροφορίων ως το χρονικό πλαίσιο για την εξέλιξη της υπόθεσης στις Εκκλησιάζουσες, την περίφημη κωμωδία όπου οι γυναίκες αποφασίζουν να σχηματίσουν συνέλευση και να ανατρέψουν την ανδρική κυριαρχία.
Έρευνα και συγγραφή
MENTOR
Βιβλιογραφία
Burkert, Walter. Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth, Berkeley: University of California Press, 1983.
Cole, Susan Guettel. Landscapes, Gender, and Ritual Space: The Ancient Greek Experience, Berkeley: University of California Press, 2004.
Ogden, Daniel (ed.). A Companion to Greek Religion, Chichester: John Wiley & Sons, 2010.
Simon, Erika. Festivals of Attica: An Archaeological Commentary, Madison: Univ of Wisconsin Press, 2002.
Εικόνες
1η εικόνα: Γυναίκα και οπλίτης με φιάλη (λεπτομέρεια) (περ. 440-430 π.Χ.) / Ζωγράφος του Κλεοφώντος / Staatliche Antikensammlungen / Commons Wikipedia
2η εικόνα: Χιώτικο μελανόμορφο αγγείο με παράσταση ταύρου (560-550 π.Χ.) / Βρετανικό Μουσείο
3η εικόνα: Ιέρεια της Αθηνάς (480 - 440 π.Χ.) / Ζωγράφος του Bowdoin / Βρετανικό Μουσείο
4η εικόνα: Τρεις όρθιες γυναίκες (περ. 430 π.Χ.) / Στιλ Ζωγράφου του Κλεοφώντος / Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αθήνα / Commons Wikipedia
