ΘΗΒΑΪΚΟΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ

ΚΑΔΜΟΣ - ΑΡΜΟΝΙΑ-ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ-ΛΑΒΔΑΚΟΣ-ΛΑΙΟΣ-ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ

ω φως τελευταίον σε προσβλέψαιμι νυν,

όστις πέφασμαι φυς τ' αφ' ων ου χρην, ξυν οις τ'

ου χρην ομιλών, ους τε μ' ουκ έδει κτανών.

(στ. 1183-1185)

Στην τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος ως μία από τις αιτίες της πτώσης του ο ίδιος ο ήρωας αναφέρει την καταγωγή του (στ. 1184), ότι «γεννήθηκε από αυτούς που δεν έπρεπε» (φύς τ' ἀφ' ὧν οὐ χρῆν).[1]
Με το γενεαλογικό δέντρο των Λαβδακιδών παρακολουθούμε την ιστορία της Θήβας, από την ίδρυσή της από τον Κάδμο μέχρι την πολιορκία της από τους Επτά από το Άργος και την άλωσή της από τους Επιγόνους. Ο τόπος είναι συνυφασμένος με τη λατρεία του Διόνυσου αλλά και την απάρνησή της, τη γέννηση του Ηρακλή από τον Δία και την Αλκμήνη και τη νίκη του ήρωα επί του λέοντος του Κιθαιρώνα.

Ο πρώτος της γενιάς, ο Κάδμος, εγγονός του Ποσειδώνα, (Σ.ΑΡΧ.- θεότητα που συναντάται μόνο στους Έλληνες από την πρωτομυκηναϊκή εποχή ) ξεκινώντας από την πατρίδα του Φοινίκη… [(;) (Σ.Αρχ ΔΕΣ ΕΔΩ ΠΑΡΕΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)]….διατρέχει την Ελλάδα αναζητώντας την αδελφή του Ευρώπη που άρπαξε ο Δίας. Εγκαθίσταται στη Βοιωτία και την ονομάζει από την αγελάδα (βοῦς) που ακολούθησε καθ' υπόδειξη του Δία, μέχρις ότου αυτή καθίσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο, όπου και ίδρυσε τη Θήβα και την ακρόπολή της Καδμεία. Μετατρέπεται μαζί με τη γυναίκα του Αρμονία σε φίδι, γιατί φίδι, προστατευόμενο του Άρη, ήταν το θεριό που σκότωσε στην Αρεία πηγή. Τα φίδια όμως θεωρούνται και χθόνιες θεότητες που συνδέουν τον κόσμο των ζωντανών με των νεκρών κάτω από τη γη. Μετά τον θάνατό τους ο Δίας τους στέλνει στα Ηλύσια πεδία, προφανώς γιατί η αμαρτία του Κάδμου, ο φόνος του φιδιού του Άρη, ήταν αναπόφευκτη, με την έννοια ότι, αν δεν τη διέπραττε, δεν θα μπορούσε να εκπληρώσει τη βούληση του άλλου θεού που τον καθοδηγούσε, του Δία - οι άνθρωποι μοιάζουν παγιδευμένοι στα όρια των αρμοδιοτήτων των διαφόρων θεών.

Πολύδωρος και Λάβδακος αρνούνται τη λατρεία του Διόνυσου και πεθαίνουν όπως ο Πενθέας. Ο Λάιος εισήγαγε την παιδεραστία αρπάζοντας τον Χρύσιππο, ο Οιδίποδας σκότωσε σε άμυνα τον πατέρα του Λάιο, χωρίς να γνωρίζει ότι είναι πατέρας του, παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη, χωρίς να γνωρίζει ότι είναι μητέρα του, και, σύμφωνα με τον Σοφοκλή, απέκτησε μαζί της τέσσερα παιδιά (Αντιγόνη, Ισμήνη, Ετεοκλής, Πολυνείκης).
Με την αποκάλυψη της αλήθειας, η Ιοκάστη αυτοκτονεί (απαγχονίζεται, όπως ταιριάζει στις αρχόντισσες), Ετεοκλής και Πολυνείκης συγκρούστηκαν μεταξύ τους για την εξουσία, η Αντιγόνη δεν δέχτηκε να υπακούσει στην εντολή του θείου της, αδελφού της μητέρας της, Κρέοντα να μην ταφεί ο Πολυνείκης που είχε επιτεθεί στην πόλη του, υφίσταται την τιμωρία για την παράβαση του νόμου που είχε εκδώσει ο Κρέων, εγκλείεται σε υπόγεια φυλακή, αυτοκτονεί όπως η μητέρα της, ενώ στον θάνατό την ακολουθεί και ο αρραβωνιαστικός της και γιος του Κρέοντα Αίμονας που αυτοκτονεί με ξίφος, όπως συνήθιζαν οι άνδρες.
Στον θάνατό του θα τον ακολουθήσει η μητέρα του και σύζυγος του Κρέοντα Ευρυδίκη, που αυτοκτονεί με ξίφος, αντίθετα με τις συνήθειες.

Στο γενεαλογικό δέντρο του Κάδμου, που ήλθε από τη Φοινίκη, … [(;)-(Σ.Αρχ ΔΕΣ ΕΔΩ ΠΑΡΕΝΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)] διαπιστώνουμε ότι απόγονοί του συνάπτουν γάμο με απογόνους των Σπαρτών, που προήλθαν από τη σπορά των δοντιών του δράκου, από τη γενιά του Άρη, που φυλούσε τη μοναδική πηγή της περιοχής, την Πηγή του Άρη.

Με τέχνασμα του Κάδμου αυτοί τα αυτόχθονα δημιουργήματα της γης των Θηβών αλληλοσκοτώθηκαν εκτός από πέντε. Από αυτούς, ο Εχίονας παντρεύτηκε την Αγαύη, κόρη του Κάδμου, η εγγονή του Χθόνιου και κόρη του Νυκτέα, Νυκτηίς παντρεύτηκε τον Πολύδωρο. Γηγενείς και επήλυδες αναμειγνύονται. Ίσως με τον τρόπο αυτό επιδιωκόταν η αναγνώριση εξωγενών και τοπικών στοιχείων αλλά και η ενσωμάτωση/αφομοίωση παλαιότερων και νεότερων θρησκευτικών στοιχείων που είχαν πλέον την ευλογία της επίσημης και κυρίαρχης ιδεολογίας.

Οι γυναίκες της γενιάς του Κάδμου εμπλέκονται στον κύκλο της διονυσιακής λατρείας, είτε ως μητέρες, φυσικές (Σεμέλη) και θετές (Ινώ), είτε ως αδελφές τους (Αγαύη, Αυτονόη) που αρνούνται τη θεότητα του Διόνυσου. Όλες τους γεννούν αρσενικά παιδιά που όμως χάνονται σχεδόν όλα από τους γονείς τους. Η γενιά συνεχίζει μόνο από το ζεύγος Νυκτηίς - Πολύδωρος, ενώ αξιοπερίεργο είναι ότι δεν σώζεται το όνομα της συζύγου του Λάβδακου. Να υποθέσουμε αιμομικτικές σχέσεις με τη μητέρα του Νυκτηίδα; (Το όνομά της προδίδει ότι ανήκει στις πρωταρχικές θεότητες.) Αν δεχθούμε την υπόθεση αυτή, τότε ό,τι γίνεται με το τρίγωνο Νυκτηίς - Πολύδωρος - Λάβδακος επαναλαμβάνεται με το τρίγωνο Ιοκάστη - Λάιος - Οιδίπους. Το θηλυκό μοιάζει να αποτελεί στοιχείο αντιπαλότητας, ενώ η απουσία πληροφοριών για την οικογένεια του Λάιου δημιουργεί απορίες, όπως επίσης και η συγγένεια των ονομάτων Λάβδακος-Λάιος. Το γένος των Λαβδακιδών με αυτόν τον τρόπο αφανίστηκε.

Οι μύθοι γύρω από τα πρόσωπα της βοιωτικής αριστοκρατίας:

1. δείχνουν τον αγώνα για τη συσσωμάτωση παλαιότερων γηγενών στοιχείων και οικογενειών (Σπαρτοί) με νεότερα επείσακτα (Κάδμος)·

2. αποκαλύπτουν σχέσεις της Βοιωτίας με την Πελοπόννησο γενικά, και την Πίσα ειδικότερα, τόσο μέσα από αρπαγές γυναικών και ανδρών, συγγενών μεταξύ τους, από τον ένα στον άλλον τόπο αλλά και γάμους όσο και μέσα από πολέμους για την ανάκτηση του αρπαγμένου και τη διεκδίκηση της εξουσίας·

3. αποκαλύπτουν διαδικασίες μύησης, εκπαίδευσης δηλαδή στη στρατιωτική τέχνη από συγγενείς σε άλλους τόπους (ο νέος πρέπει να απομακρυνθεί από τον τόπο και την οικογένειά του), σε εποχές που η στρατιωτική εκπαίδευση δεν ήταν υπόθεση του κράτους (ο Λάβδακος αρπάζει τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και τον φέρνει στη Θήβα ή τον πηγαίνει στη Νεμέα, στη ΒΑ Πελοπόννησο, να πάρει μέρος στους αγώνες, ενώ ο γιος του Λάιος, διωγμένος από τη Θήβα, ανατρέφεται στο παλάτι του Πέλοπα).

1 Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978). Βλ. και http://www.nt-archive.gr/viewsounds.aspx?playID=670&soundFile=0216-01-01. Βλ. και http://boeotia.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=12921&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2

Η απαγωγή της Ευρώπης.-Τοιχογραφία από την Οικία του Ιάσονα στην Πομπηία, 1ος αι. π.Χ. Νάπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης, 111475
ΚΑΔΜΟΣ - ΑΡΜΟΝΙΑ

Η αρπαγή της Ευρώπης. Ερυθρόμορφη αττική υδρία, περίπου 380-360 π.Χ. Βρέθηκε στην Κυρηναϊκή. Ο Δίας παρουσιάζεται μεταμορφωμένος σε άσπρο ταύρο μόνο που δε μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη, αφού η Ευρώπη βρίσκεται πίσω από τον ταύρο και φαίνεται σαν να πετάει. Η θάλασσα αποδίδεται με τα κύματα στο κάτω μέρος και τα δελφίνια. Δύο άσπροι έρωτες πετούν μπροστά και πίσω από ζεύγος. Προπορεύεται ένας νέος που κοιτά προς τα πίσω που μπορεί να είναι ο Ερμής. Η σύνθεση ολοκληρώνεται με δύο ανδρικές μορφές αριστερά και δεξιά. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1863,0114.1/E231 © Trustees of the British Museum

Οι μύθοι παραδίδουν τις μετακινήσεις του Κάδμου σε πολλές περιοχές της Μεσογείου, προκειμένου να βρει την αδελφή του Ευρώπη την οποία είχε αρπάξει ο Δίας. Από την Τύρο της Φοινίκης στη Θράκη και τη Σαμοθράκη μαζί με τη μητέρα του Τηλέφασσα, από τη Φωκίδα στη Βοιωτία, μετά στην Ιλλυρία και στα Ηλύσια πεδία μαζί με τη γυναίκα του Αρμονία.

Ο Κάδμος αντιμετωπίζει το δράκο της πηγής. Ερυθρόμορφη κατωιταλική από την Μεγάλη Ελλάδα υδρία καλπίς του ζωγράφου του Άσπρου Προσώπου, περίπου 345-335 π.Χ. Στο πάνω μέρος της σύνθεσης αναπαριστάνεται ένα οίκημα με ανοιχτές θύρες και αέτωμα. Ίσως να είναι ένα ηρώο ή ένας ναός. Δεξιά και αριστερά κάθονται δύο γυναίκες. Αυτή στα αριστερά κρατάει μία φιάλη. Η δεύτερη στα δεξιά κοιτάζει προς τα κάτω. Στο κέντρο του κάτω μέρους είναι κουλουρασμένο ένα φίδι το οποίο προστατεύει μια πηγή, γύρω από την οποία ξεπροβάλλουν λουλούδια. Από αριστερά πλησιάζει ο Κάδμος, κρατώντας με το αριστερό του χέρι έναν οξυπύθμενο αμφορέα κι ένα δόρυ, ενώ με το δεξί είναι έτοιμος να εκσφενδονίσει μια πέτρα προς το δράκο της πηγής, ταυτόχρονα με το σύντροφό του που πλησιάζει από τα δεξιά που ετοιμάζεται να τρυπήσει με το δόρυ. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 69.1142

Καταγωγή

Πατέρας του ήταν ο Αγήνορας της Τύρου και μητέρα του η Τηλέφασσα (ή Αργιόπη). Τα αδέλφια του έγιναν οι επώνυμοι ήρωες διαφόρων περιοχών -ο Κίλικας της Κιλικίας, ο Φοίνικας της Φοινίκης, ο Θάσος της Θάσου, ενώ από την αδελφή τους Ευρώπη ονομάστηκε η ήπειρος.

Και επειδή ο Κάδμος ήταν ιδρυτής των Θηβών, μεταγενέστερη βοιωτική παράδοση τον κατέστησε γέννημα θρέμμα της γης, εντόπιο, γιο του αυτόχθονα Θηβαίου ήρωα Ώγυγου. Ο Κάδμος δεν ήταν πλέον ο ξένος ιδρυτής της πόλης τους.

Η αρπαγή της Ευρώπης. Ερυθρόμορφος λουκανικός αμφορέας του τύπου των Παναθηναϊκών, περίπου 400-390 π.Χ. Αποδίδεται στο Ζωγράφο του Πολύχωρου. Η Ευρώπη κάθεται στην πλάτη του ταύρου-Δία κρατώντας τον από το κέρατο με το δεξί της χέρι. Φοράει αραχνοΰφαντο κεντημένο χιτώνα και παρόμοιο ιμάτιο που το παίρνει ο αέρας προς τα πίσω. Από πίσω ακολουθεί ο Έρωτας, φέροντας ταινία. Ψάρια, αστακοί και σουπιές υποδηλώνουν τη θάλασσα. Στο δεξιό μέρος στέκεται μια ανδρική μορφή. Ίσως να είναι ο Αγήνορας, ο πατέρας της Ευρώπης ή ακόμη και κάποιος από τα αδέρφια της όπως ο Φοίνικας, ο Κίλικας ή ο Θάσος. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1846,0925.2/F184 © Trustees of the British Museum

Η αρπαγή της Ευρώπης. Μετόπη από το ναό της Ήρας στο Σελινούντα της Σικελίας, 6ος αι. π.Χ. Παλέρμο, Regional Archaeological Museum

Αιτία των περιπλανήσεων
Μετά την απαγωγή της αδελφής τους Ευρώπης από τον Δία, ο πατέρας τους Αγήνορας ζήτησε από τα αρσενικά παιδιά του να τη βρουν και να τη φέρουν πίσω. Τους ακολούθησε η μητέρα τους Τηλέφασσα. Οι αδελφοί του Κάδμου εγκατέλειψαν την προσπάθεια ανεύρεσης της κόρης και εγκαταστάθηκαν σε περιοχές ως οικιστές και επώνυμοι ήρωες. Ο Κάδμος και η Τηλέφασσα έγιναν ευνοϊκά δεκτοί από τους Θρακιώτες. Εκεί, στη Σαμοθράκη, τελέστηκε και ο γάμος του με την Αρμονία.

Ο Δίας, μεταμορφωμένος ως ταύρος, μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη. Μελανόμορφη αττική λήκυθος, περίπου 500-480 π.Χ. Βρέθηκε στο Γέλα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1863,0728.430/B644 © Trustees of the British Museum

Ίδρυση των Θηβών

Μετά τον θάνατο της Τηλέφασσας ο Κάδμος ζήτησε χρησμό από το μαντείο των Δελφών για το τι έπρεπε να κάνει. Το μαντείο ζήτησε να εγκαταλείψει την αναζήτηση της Ευρώπης και να ιδρύσει πόλη. Με ποιον τρόπο όμως; Μυθολογική νομιμοποίηση και κύρος προσέδιδε η ίδρυση πόλεων με τη βοήθεια φυσικών στοιχείων, κυρίως ζώων ή πολεμώντας τα. Αγελάδες, κοράκια, σκυλιά, γλάροι, αετοί, αλεπούδες, αρουραίοι, φώκιες οδηγούν τους ιδρυτές αποικιών. Ο Κάδμος ακολούθησε μιαν αγελάδα, εξουδετέρωσε τον δράκο που φυλούσε την πηγή στη Βοιωτία και προκάλεσε τη γέννηση γηγενών κατοίκων στη Θήβα.

Ο Δίας, μεταμορφωμένος ως ταύρος, μεταφέρει στην πλάτη του την Ευρώπη.-Ερυθρόμορφος αττικός αμφορέας τύπου Νόλα του Ζωγράφου της Φιάλης, περίπου 440 π.Χ. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1856,1226.48/E334 © Trustees of the British Museum

Ο Κάδμος κτίζει τη Θήβα.-Χαλκογραφία του Master of the Story of Cadmus, περίπου 1542–47. Πλήθος ανδρών συμμετέχουν στην ανέγερση των τειχών της πόλης που ίδρυσε ο Κάδμος, της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 66.747.111

α) Ο Κάδμος, διασχίζοντας τη Φωκίδα, είδε στα κοπάδια του Πελάγοντα, γιου του Αμφιδάμαντα, μια αγελάδα που ξεχώριζε, και στα δυο πλευρά της υπήρχε ένας άσπρος δίσκος που έμοιαζε με ολόγιομο φεγγάρι. Και θυμίζουμε ότι και στις θυσίες τα ζώα που επιλέγονταν να προσφερθούν στους θεούς ήταν αυτά που ξεχώριζαν, είτε γιατί ήταν νεογέννητα είτε γιατί ξεχώριζαν για κάποιον άλλον λόγο, ένα σημάδι ξεχωριστό στο δέρμα, όμορφο μαλλί κτλ., ποτέ δεν θυσιαζόταν το ασθενικό ή το μεγάλης ηλικίας και «άχρηστο» ζώο. Κυνήγησε το ζώο και εκεί που αυτό κουρασμένο έκατσε, ο Κάδμος ίδρυσε την πόλη των Θηβών και την ακρόπολή της Καδμεία, ενώ την περιοχή την ονόμασε Βοιωτία από την αγελάδα (βοῦς).

Ο Κάδμος και ο δράκος. Ερυθρόμορφος αττικός καλυκωτός κρατήρας του ζωγράφου Spreckles, περίπου 450 π.Χ. Στο κέντρο της σύνθεσης ο Κάδμος, κρατώντας μια υδρία, κατευθύνεται προς μια πηγή, αναζητώντας νερό για να θυσιάσει στην Αθηνά, που εικονίζεται στα αριστερά. Εκεί ξεπροβάλλει ένας δράκος, που φυλάει την πηγή, και που είναι γιος του Άρη και εικονίζεται στα δεξιά. Η νέα που εμφανίζεται μαζί με το δράκο μπορεί να είναι η Νύμφη της πηγής ή η προσωποποίηση της Θήβας. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 07.286.66

Ο Κάδμος αντιμετωπίζει το δράκο που φυλάει την πηγή απ' όπου πήγε να πάρει νερό για τη θυσία προς την Αθηνά. Λακωνική, αρχαϊκή κύλικα του ζωγράφου Rider, περίπου 550-540 π.Χ. Βρέθηκε στην Ετρουρία. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή είναι ο Απόλλωνας που σκοτώνει τον Πύθωνα. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, E 669

β) Το ζώο έπρεπε να θυσιαστεί. Για τη θυσία χρειαζόταν νερό για τον καθαρμό του ζώου και των συμμετεχόντων στη θυσία. Όμως το νερό της μοναδικής πηγής της περιοχής, που ονομαζόταν Πηγή του Άρη, το φυλούσε ένας δράκος από τη γενιά του Άρη, εξού και το όνομα της πηγής. Ο Κάδμος σκότωσε τον δράκοντα, που είχε στο μεταξύ εξοντώσει όλους τους απεσταλμένους του, και καθ' υπόδειξη της Αθηνάς, προς τιμή της οποίας θα θυσίαζε την αγελάδα, ) έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία προέκυψαν σπαρμένοι άνδρες, οι Σπαρτοί. Αυτά τα αυτόχθονα δημιουργήματα της γης των Θηβών ήταν απειλητικά. Όμως, και σε αυτή την περίπτωση απέναντι στη βία ορθώθηκε η ευφυΐα του Κάδμου. Έριξε πέτρες ανάμεσά τους κι εκείνοι, μη γνωρίζοντας τον υπαίτιο, αλληλοκατηγορήθηκαν και τελικά αλληλοσκοτώθηκαν εκτός από πέντε. Το γένος των Καδμείων, και των Λαβδακιδών μεταγενέστερα, προήλθαν από τους γάμους Σπαρτών ή απογόνων των Σπαρτών με απογόνους του Κάδμου· για παράδειγμα, η κόρη του Κάδμου Αγαύη παντρεύτηκε τον Σπαρτό Εχίονα, η εγγονή του Σπαρτού Χθόνιου Νυκτηίς τον Καδμείο Πολύδωρο.

γ) Ο Κάδμος έπρεπε να καθαρθεί για τον φόνο που είχε διαπράξει, και μάλιστα φόνο του απογόνου ενός θεού. Σε αυτόν τον θεό υπηρέτησε ως δούλος για οκτώ χρόνια και μετά ανέλαβε τη βασιλεία στη Θήβα έχοντας την εύνοια της Αθηνάς αλλά και του Δία που του έδωσε γυναίκα την κόρη του Άρη και της Αφροδίτης (θηβαϊκή παράδοση), ή του Δία και της Ηλεκτρυώνης/Ηλέκτρας, κόρης του Άτλαντα (παράδοση της Σαμοθράκης).

Γάμος του Κάδμου με την Αρμονία. Μελανόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου του Διόσφου, αρχές 5ου αι. π.Χ. Αφού ο Κάδμος σκότωσε το φίδι που φύλαγε την Αρεία πηγή, ο Άρης πάντρεψε τον Κάδμο με την κόρη του Αρμονία. Στο αγγείο ο Κάδμος και η Αρμονία πάνω στο άρμα που ως υποζύγια έχει ένα λιοντάρι κι έναν ταύρο. Ο Απόλλων κιθαρωδός που ακολουθεί πεζή αναγγέλει τη γαμήλια πομπή. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, ca 1691

Γάμος - Απόγονοι

Κάδμῳ δ᾽ Ἁρμονίη, θυγάτηρ χρυσέης Ἀφροδιτης,

Ἰνὼ καὶ Σεμέλην καὶ Ἀγαυὴν καλλιπάρῃον

Αὐτονόην θ᾽, ἣν γῆμεν Ἀρισταῖος βαθυχαίτης,

γείνατο καὶ Πολύδωρον ἐυστεφάνῳ ἐνὶ Θήβῃ.

(Ησ., Θεογ. 975-978)

Τόσο στη θηβαϊκή παράδοση, που θέλει την Αρμονία κόρη του Άρη και της Αφροδίτης, όσο και στην παράδοση της Σαμοθράκης που τη θέλει κόρη του Δία και της Ηλεκτρυώνης/Ηλέκτρας, ο γάμος του Κάδμου και της Αρμονίας, στην ακρόπολη των Θηβών Καδμεία ή τη Σαμοθράκη, είναι ο πρώτος στον οποίο παρευρέθηκαν θεοί και άνθρωποι.

Στον γάμο αυτό [του Κάδμου και της Αρμονίας] παρακάθισαν για πρώτη φορά σε γαμήλιο γεύμα οι θεοί, και η Δήμητρα, που ερωτεύτηκε τον Ιασίονα, του χάρισε τον καρπό του σιταριού, ο Ερμής τη λύρα, η Αθηνά το περίφημο περιδέραιο και πέπλο και αυλούς και η Ηλέκτρα τα μυστήρια της λεγόμενης μεγάλης μητέρας των θεών που τελούνται με κύμβαλα[2] και τύμπανα και ό,τι άλλο ταιριάζει στις οργιαστικές τελετές . και ο Απόλλωνας έπαιξε κιθάρα και οι Μούσες τον αυλό και οι άλλοι θεοί με λέξεις ευοίωνες[3] συνεργούσαν για την ευγονία αυτού του γάμου. (Διόδ. Σ., 5.49.1)

Και όλοι οι θεοί άφησαν τον ουρανό και ευλόγησαν τον γάμο στην Καδμεία τρώγοντας και πίνοντας. Και ο Κάδμος της χάρισε πέπλο και περιδέραιο που το 'χε φτιάξει ο Ήφαιστος -κάποιοι λένε ότι ο Ήφαιστος το έδωσε στον Κάδμο, ο Φερεκύδης πάλι υποστηρίζει πως ήταν η Ευρώπη που κι αυτή το είχε πάρει από τον Δία. (Απολλόδωρος, 3.25-26)

Από τον γάμο προέκυψαν ένας γιος, ο Πολύδωρος, και τέσσερις κόρες, η Αγαύη, η Ινώ/Λευκοθέα, η Σεμέλη, η Αυτονόη, που συνδέθηκαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με τη λατρεία του Διόνυσου.

Στην Ιλλυρία - Θάνατος και αθανασία

Ο Κάδμος μεταμορφώνεται σε φίδι. Χαρακτικό του Paolini, Giacomo γύρω στα τέλη του 16ου αι. Πρόκειται για μια σειρά με γκροτέσκα σχέδια του αλφάβητου. Εδώ εικονίζεται το γράμμα C, το οποίο παριστάνεται με ένα θηλυκό φτερωτό πλάσμα. Στο βάθος ο Κάδμος μεταμορφώνεται σε φίδι. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1862,0712.544 © Trustees of the British Museum

Κάδμος και Αρμονία άφησαν τον θρόνο στον εγγονό τους Πενθέα και μετοίκησαν στην Ιλλυρία. Σύμφωνα με χρησμό οι Εγχελείς ή Εγχέλιοι θα μπορούσαν να νικήσουν τους Ιλλυριούς που τους είχαν επιτεθεί αν είχαν οδηγούς τον Κάδμο και την Αρμονία. Ο Κάδμος βασίλεψε στην Ιλλυρία, εκεί απέκτησε ένα γιο, τον Ιλλυριό και εκεί έδειχναν τον τάφο τους. Ωστόσο, με τον θάνατό τους το ζευγάρι απέκτησε την αθανασία. Μεταμορφωμένοι σε φίδια οδηγήθηκαν από τον Δία στα Ηλύσια Πεδία.

Θήβα - Σαμοθράκη

Η σύνδεση της Θήβας, ήδη από την ίδρυσή της, με το πανελλήνια σεβαστό ιερό της Σαμοθράκης, ενίσχυε την πολιτική της θέση.

1. Ο Κάδμος λέγεται ότι μυήθηκε στα μυστήρια των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης, όπως και πολλά άλλα πρόσωπα του μύθου και της ιστορίας, και ότι εκεί τελέστηκαν οι γάμοι του με την Αρμονία.

2. Η Αρμονία, για να τιμήσει τη μητέρα της Ηλεκτρυώνη ή Ηλέκτρα, ονόμασε τις πύλες της Θήβας «Ηλεκτρίδες».

3. Σαμοθράκη, Θήβα, Λήμνος, Θεσσαλονίκη αναφέρονται ως τα κύρια λατρευτικά κέντρα των Καβείρων, που στη Σαμοθράκη είναι γνωστοί ως Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης, την Ίμβρο σε όχι τόσο σημαντικό ρόλο, και πιθανό πέμπτο κέντρο τον Άθω. Στη Θήβα, όπου υπήρχε Καβείριο, μόλις λίγα χιλιόμετρα από την πόλη των Θηβών, ο χαρακτήρας της λατρείας τους ήταν διονυσιακός και σε σχέση με την κορυφαία θεά Δήμητρα Καβειραία.

Η οργή των Καβείρων ήταν αδυσώπητη στους ανθρώπους, όπως αποδείχθηκε σε μερικές περιπτώσεις. Κάποιοι πολίτες στη Ναύπακτο τόλμησαν να τελέσουν τα μυστήρια, τα ίδια ακριβώς που τελούνταν στη Θήβα, γρήγορα όμως τιμωρήθηκαν. Όσοι πάλι από τον στρατό του Ξέρξη, που έμειναν στη Βοιωτία μαζί με τον Μαρδόνιο, μπήκαν στο ιερό των Καβείρων, ίσως με την ελπίδα να βρουν κανένα θησαυρό, κυρίως όμως, πιστεύω, για να δείξουν την περιφρόνησή τους προς το θείο. Όλοι όμως αυτοί παραφρόνησαν αμέσως και χάθηκαν άλλοι στη θάλασσα και άλλοι πέφτοντας από τα βράχια. Όταν πάλι ο Αλέξανδρος, μετά τη νίκη του, έβαλε φωτιά στην πόλη της Θήβας και σε όλη τη χώρα, μερικοί Μακεδόνες μπήκαν στο ιερό των Καβείρων, επειδή βρίσκονταν σε εχθρική περιοχή, και σκοτώθηκαν από κεραυνούς και αστραπές που έπεσαν από τον ουρανό. Έτσι λοιπόν αυτό το ιερό ήταν ανέκαθεν άγιο. (Παυσανίας, 9, 25-26)

2 Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.

3 Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.

ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ

Μόνος γιος του Κάδμου και της Αρμονίας, με τέσσερις αδελφές εμπλεκόμενες στη λατρεία του Διόνυσου, διαδέχθηκε τον Κάδμο στον θρόνο της Θήβας, όταν ο πατέρας του άφησε το βασίλειό του για να εγκατασταθεί στην Ήπειρο, στους Ιλλυριούς «Κάδμου δὲ ἐς Ἰλλυριοὺς καὶ Ἰλλυριῶν ἐς τοὺς καλουμένους Ἐγχελέας μετοικήσαντος Πολύδωρος ὁ Κάδμου τὴν ἀρχὴν ἔσχε» (Παυσανίας 9.5.3-9.5.4). Άλλη εκδοχή θέλει τον Κάδμο να παραδίδει το βασίλειο στον εγγονό του Πενθέα και ο γιος του να τον ακολουθεί στην Ιλλυρία. Ή ο Πενθέας να εκδιώκει τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου και να αναλαμβάνει την εξουσία. Παντρεύτηκε τη Νυκτηίδα, κόρη του Νυκτέα από τη γενιά των Σπαρτών και απέκτησε ένα γιο, τον Λάβδακο, γενάρχη της δυναστείας των Λαβδακιδών, της τελευταίας των Θηβών.

ΛΑΒΔΑΚΟΣ

Καταγωγή από την ένωση δύο ισχυρών γενών της Θήβας, των Σπαρτών και του Κάδμου

Εγγονός του Κάδμου από την πλευρά του πατέρα του Πολύδωρου, και εγγονός και δισέγγονος, αντίστοιχα, των Σπαρτών Νυκτέα και Χθόνιου. Στον Λάβδακο συνενώνονται δύο γένη που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των μυθικών γενεαλογιών της Βοιωτίας και με την παραμονή του στην εξουσία υπερισχύει το κλαδί που προέρχεται από τον έπηλυ Κάδμο. Διότι, όντας ενός έτους όταν πέθανε ο πατέρας του, την κηδεμονία του ανέλαβε αρχικά ο παππούς Νυκτέας και στη συνέχεια ο αδελφός του Λύκος.

Επεισόδια της ζωής, γάμος, απόγονοι, θάνατος

Ο Λάβδακος ενεπλάκη σε πόλεμο για συνοριακές διαφορές με τον Πανδίονα, βασιλιά της Αττικής, σε βοήθεια του οποίου συνέτρεξε ο Τηρέας της Θράκης.

Γάμος - απόγονοι

Άγνωστο παραμένει το όνομα της γυναίκας με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Λάιο, κάτι που δημιουργεί την υποψία για αιμομικτική σχέση με τη μητέρα του Νυκτηίδα -ό,τι δηλαδή συνέβη και με τον εγγονό του Οιδίποδα που νυμφεύθηκε τη μητέρα του Ιοκάστη.

Θάνατος

Σύμφωνα μόνο με τον Απολλόδωρο (Βιβλ.3.5.5), πέθανε όπως ο Πενθέας -τον ξέσκισαν οι Βάκχες- και για την ίδια αιτία -πολέμησε κι εκείνος τη λατρεία του Διόνυσου.

ΛΑΙΟΣ

Ο Οιδίποδας και ο Λάιος. Κατωιταλικός της Μ.Ελλάδας χαλκιδικός μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό. Αποδίδεται στην Ομάδα του Μέμνονα, περίπου 520 π.Χ. Σύμφωνα με τον d'Hancarville ο επιβάτης του άρματος, το οποίο σέρνουν δύο μουλάρια, είναι ο Οιδίποδας. Η μορφή που προπορεύεται είναι ένας ακόλουθος του Λάιου, ο οποίος, φτάνοντας στο τρίστρατο και μη ξέροντας ποια κατεύθυνση να ακολουθήσει, στρέφεται προς τον Λάιο και εκφράζει την απορία του, όπως φαίνεται από τη στάση των χεριών του. Από την άλλη μεριά του άρματος έρχεται ο Οιδίποδας κρατώντας δόρυ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1772,0320.5.+, B17 © Trustees of the British Museum

Καταγωγή

Και στην περίπτωση του Λάιου, όπως και του πατέρα του Λάβδακου, συνενώνονται οι δύο μυθολογικές ρίζες της πόλης των Θηβών, των Σπαρτών, γηγενών πλασμάτων της θηβαϊκής γης, και του Κάδμου από τη Φοινίκη. Επιπλέον, οι περιπέτειες της ζωής του τον φέρνουν στην Πελοπόννησο, σε ηλικία μόλις ενός έτους σύμφωνα με τον Απολλόδωρο (3.40), και μετά ξανά στη Θήβα. Αυτή η σχέση με την Πελοπόννησο θα διατηρηθεί και στις δύο επόμενες γενιές με τον γιο του Οιδίποδα (που θα επιβιώσει στην Κόρινθο) και με τον εγγονό του Πολυνείκη (ο οποίος θα ξεκινήσει την εκστρατεία εναντίον της πατρίδας του από το Άργος και έχοντας συμμάχους Αργείους).

Κατάρες και θυμοί. Συνέπειες

Όπως συνέβη και με τον Λάβδακο, την κηδεμονία του ορφανού Λάιου και την αντιβασιλεία της πόλης των Θηβών ανέλαβε ο θείος της γιαγιάς του Νυκτηίδας, ο Λύκος, αδελφός του πατέρα της Νυκτέα. Όταν τα εγγόνια του αδελφού του Νυκτέα Ζήθος και Αμφίονας τον δολοφόνησαν, παίρνοντας εκδίκηση για τη μητέρα τους Αντιόπη, ανέλαβαν την εξουσία των Θηβών και εξόρισαν τον νόμιμο κληρονόμο Λάιο, ο οποίος κατέφυγε στον Πέλοπα, στην Πελοπόννησο. Εκεί ερωτεύτηκε τον Χρύσιππο, γιο του Πέλοπα από τη νύφη Αξιόχη και ετεροθαλή αδελφό του Ατρέα και του Θυέστη. Σε αυτόν δίδασκε την τέχνη της αρματοδρομίας, όπως ο Ποσειδώνας στον γιο του, και πατέρα του Χρύσιππου, Πέλοπα.

Η αρπαγή του Χρύσιππου.-Απουλικός κωδωνόσχημος κρατήρας του ζωγράφου του Δαρείου, περίπου 350-325 π.Χ. Οδηγώντας ένα τέθριππο άρμα ο Λάιος τρέχει έχοντας αρπάξει στην αγκαλιά του το μικρό Χρύσιππο, που κουνά με απόγνωση τα χέρια του, ζητώντας βοήθεια από τον πατέρα του. Αριστερά δύο νέοι με δόρατα, ίσως οι αδερφοί του Χρύσιππου, ο Ατρέας και ο Θυέστης. Από ψηλά εποπτεύουν ο Πάνας, ο Απόλλων, η Αθηνά και η Αφροδίτη με τον Έρωτα. Στην άκρη δεξιά θρηνεί ο παιδαγωγός τραβώντας τα μαλλιά του. Βερολίνο, Staatliche Museen, 1968,12

Τον άρπαξε από το άρμα του κατά τη συμμετοχή του στα Νέμεα και τον έφερε στη Θήβα, όπως ο Δίας έφερε τον Γανυμήδη στον Όλυμπο ως οινοχόο των θεών, δηλαδή σε ξένους τόπους. Εξάλλου, λεγόταν ότι τον Χρύσιππο τον είχε αρπάξει στην πραγματικότητα ο Δίας ή ο Θησέας. Όπως και να έχει, ο Πέλοπας καταράστηκε τον Λάιο, και επειδή δια της αράς το κακό μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, σαν ένα είδος κληρονομικότητας, εδώ ανιχνεύεται η απαρχή των δεινών και του τέλους του οίκου των Λαβδακιδών, στην κατάρα δηλαδή του Πέλοπα για τον ομοφυλοφιλικό έρωτα, τον οποίο εισήγαγε, σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, ο Λάιος, ή στον θυμό της θεάς Ήρας, καθώς τέτοιου είδους έρωτες δεν ευνοούσαν τον θεσμό της οικογένειας της οποίας ήταν προστάτης. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου η πρώτη εκδήλωση των συνεπειών της κατάρας του Πέλοπα ήταν ο φόνος του Λάιου από τον γιο του Οιδίποδα, καθώς Λάβδακος και Λάιος, πατέρας και γιος, είχαν διεκδικήσει τον νέο, τον Χρύσιππο, με κοινά αισθήματα πάθους. Σύμφωνα με τον Σοφοκλή η εκδήλωση της κατάρας έγινε ύστερα από χρησμό που πήρε ο Λάιος ότι θα τον σκοτώσει το ίδιο του το παιδί και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Στην προσπάθειά του να αποτρέψει την πραγματοποίηση του χρησμού, προέβη σε ενέργειες που οδήγησαν όχι στην αποτροπή αλλά στην πραγματοποίηση.

Η Σφίγγα κατασπαράσσει ένα νέο μετά από την αποτυχημένη απάντηση στο αίνιγμα που του έθεσε.Ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδής λήκυθος από την Αττική του Ζωγράφου του Πολίωνος, περίπου 420 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 1607

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Σφίγγα που εμφανίστηκε στη Θήβα και κατάτρωγε τους Θηβαίους ήταν συνέπεια του θυμού της Ήρας για την ομοφυλοφιλία του Λαΐου.

Εξουσία

Α-. Μετά τον χαμό των σφετεριστών της εξουσίας των Θηβών Ζήθου και Αμφίονα, οι Θηβαίοι ανακάλεσαν τον Λάιο στον θρόνο. Μαζί του έφερε και τον Χρύσιππο, τον οποίο ο Πέλοπας αργότερα πήρε πίσω ύστερα από τον νικηφόρο πόλεμο που σήκωσε εναντίον του Λαΐου.

Β-. Η Σφίγγα

«Στη διάρκεια της βασιλείας του έπεσε μεγάλη συμφορά στη Θήβα. Έστειλε δηλαδή η Ήρα τη Σφίγγα, που για μητέρα της είχε την Έχιδνα και πατέρα της τον Τυφώνα, και είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Αυτή έμαθε ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος και το έλεγε στους Θηβαίους. Και να ποιο ήταν το αίνιγμα· τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο;» (Απολλόδωρος 3.52)

Λεγόταν ότι τη Σφίγγα έστειλε η Ήρα, προστάτιδα της οικογένειας και θυμωμένη για την παιδεραστία του Λάιου που έπληττε την οικογένεια.

Ο Λάιος δεν πρόλαβε να ασχοληθεί με τη Σφίγγα. Στο μεταξύ είχε φύγει για τους Δελφούς και στον δρόμο δολοφονήθηκε. Την επίλυση του αινίγματος και την απαλλαγή της Θήβας από τη Σφίγγα θα αναλάμβανε ο διάδοχός του.

Γάμοι

Ως σύζυγοι του Λάιου ονομάζονται οι:

Α) Ιοκάστη ή Επικάστη, κόρη του Μενοικέα και αδελφή του Κρέοντα.

Β) Ευρύκλεια, κόρη του Έκφαντα και μητέρα του Οιδίποδα. Στην εκδοχή αυτή ο Οιδίποδας παντρεύεται την Ιοκάστη, δεύτερη σύζυγο του πατέρα του, μητριά του δηλαδή και όχι φυσική του μητέρα.

Γ) Ευρυγάνεια ή Ευρυάνασσα, κόρη του Λαπίθη Υπέρφαντα.

Δ) Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, εγγονού του Μίνωα και οικιστή με τη μεσολάβηση του Ηρακλή της Θάσου. Σε αυτή την εκδοχή ο βασιλικός οίκος τω Θηβών ενισχύεται λόγω του ένδοξου παρελθόντος της συζύγου με κέντρα όπως η Κρήτη και με ήρωες όπως ο Ηρακλής.

Απόγονοι

Για τον γάμο του Λάιου με την Ιοκάστη και τη γέννηση του παιδιού τους Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:

«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του.[4] Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε έναν από τους βοσκούς του, για να το εγκαταλείψει[5], αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες[6]. Και αυτός ο βοσκός άφησε, βέβαια, έκθετο το παιδί στον Κιθαιρώνα, το βρήκαν όμως οι αγελαδάρηδες του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και το έφεραν στη γυναίκα του, την Περίβοια. Και αυτή το πήρε και το φρόντισε σαν δικό της παιδί, θεράπευσε τους αστραγάλους του και το ονόμασε Οιδίποδα -του έδωσε το όνομα αυτό από το οίδημα των ποδιών του.

Όταν ο νέος αντρώθηκε, επειδή διέφερε από τους συνομηλίκους του και προκαλούσε τον φθόνο τους, αυτοί τον έβριζαν αποκαλώντας τον νόθο. Και ενώ ρωτούσε την Περίβοια για να μάθει τον λόγο, αυτό στάθηκε αδύνατο· πήγε λοιπόν στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει για τους γονείς του. Και ο θεός του απάντησε να μην επιστρέψει στην πατρίδα του· γιατί θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Μόλις τα άκουσε αυτά και επειδή πίστεψε για αληθινούς τους γονείς από τους οποίους λεγόταν ότι είχε γεννηθεί, άφησε την Κόρινθο και περνώντας με το άρμα του από τα εδάφη της Φωκίδας συνάντησε σε δρόμο στενό τον Λάιο που κι αυτός επέβαινε σε άρμα.

Η σφαγή του Λάιου. Seligmann, Kurt, plate IIΙ, 1944 Harvard Art Museums, M14974

Και καθώς ο Πολυφόντης (ήταν ο κήρυκας του Λαΐου) τον διέταξε να παραμερίσει, του σκότωσε μάλιστα και το ένα από τα δυο του άλογα, επειδή εκείνος δεν πειθάρχησε και καθυστερούσε, οργισμένος ο Οιδίποδας σκότωσε και τον Πολυφόντη και τον Λάιο και τράβηξε για τη Θήβα.[7] Τον Λάιο λοιπόν τον έθαψε ο βασιλιάς των Πλαταιών Δαμασίστρατος, ενώ τη βασιλεία ανέλαβε ο Κρέοντας, ο γιος του Μενοικέα.» (Απολλόδωρος 3.48-52)

Ο Οιδίποδας στον κήπο των παραισθήσεων. Redon, Odilon, ελαιογραφία. Ιδιωτική Συλλογή.

Θάνατος

Πηγαίνοντας για τους Δελφούς ο Λάιος, στη διασταύρωση προς Δαυλίδα και Θήβα, σκοτώθηκε από τον γιο του Οιδίποδα, μαζί και ο φίλος του Ναύβολος που τον συνόδευε. Έτσι επαληθεύθηκε ο χρησμός που ο Λάιος είχε πάρει ως πραγματοποίηση της κατάρας του Πέλοπα να μη γεννήσει παιδιά ή να σκοτωθεί από το χέρι του παιδιού του.

4 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.

5 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.

6 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.

7 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οιδίπους, Βλέπε στην συνέχεια « Ο φόνος του πατέρα» .

ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ

Οιδίποδας και Σφίγγα. Ερυθρόμορφη αττική λήκυθος. Η Σφίγγα, στηριγμένη στα πίσω πόδια, ετοιμάζεται να κατασπαράξει τον γυμνό Οιδίποδα νομίζοντας πως δεν θα απαντήσει στο αίνιγμα που του είχε θέσει. Ο Οιδίποδας, όμως, ανασηκώνει το αριστερό του χέρι σταματώντας της, καθώς ξέρει την απάντηση. Με το δεξί του χέρι, εκτεταμένο προς τα πίσω, κρατά ραβδί. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 97.374

Του Οιδίπου η μάνα πρόβαλε, η όμορφη Επικάστη,

που πήρε με ζαβό το νου, παράνομα, το γιο της,

κι εκείνος τον πατέρα του σαν σκότωσε την πήρε,

κι άξαφνα τα φανέρωσε στον κόσμο ο γιος του Κρόνου.

Με πίκρες στην πολύποθη βασίλεψε τη Θήβα

και κυβερνούσε από θεών κατάρα τους Θηβαίους.

Κι εκείνη στον αγύριστο κατέβηκε τον Άδη,

Αφού κρεμάστηκε ψηλά με μια θηλιά από λύπη,

απ' τη σκεπή του πύργου της κι άφησε πίσω εκείνου πάθη,

όσα φέρνουν άπειρα της μάνας οι κατάρες.

(Οδύσσεια λ 271-285, μετ. Ζ. Σιδέρης)

Καταγωγή

Το γενεαλογικό δέντρο του Οιδίποδα από την πλευρά του πατέρα του είναι σαφές.

Ανήκει στο γένος του Κάδμου, πατέρας του ήταν ο Λάιος, παππούς του ο Λάβδακος, προπάππος ο Πολύδωρος. Από την πλευρά της προγιαγιάς του Νυκτηίδας συνδέεται με το γένος των Σπαρτών, των αυτοχθόνων κατοίκων της Θήβας, που προήλθαν από τη σπορά των δοντιών του δράκου που φυλούσε την πηγή της περιοχής και τον οποίο σκότωσε ο Κάδμος. Τόσο ο πατέρας του όσο και ο παππούς του βρέθηκαν ως ανήλικοι στην κηδεμονία του Λύκου, μέχρι να ενηλικιωθούν και να πάρουν την εξουσία που τους ανήκε κληρονομικά.

Οιδίποδας και Σφίγγα. Αττικός κάνθαρος 440-430 π.Χ. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Η Σφίγγα κάθεται πάνω σε βράχο. Μπροστά της ο Οιδίποδας, φορώντας χλαμύδα και με δύο δόρατα στο δεξί του χέρι, απαντά στο αίνιγμα. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1867,0508.1132 / E156 © Trustees of the British Museum

Ασαφής παραμένει η ταυτότητα της μητέρας του:

Α) Ιοκάστη ή Επικάστη, όπως τη γνωρίζουμε από την επική παράδοση. Άλλες παραδόσεις τη συνδέουν με τους Σπαρτούς και τη θεωρούν κόρη του Μενοικέα, εγγονού του Πενθέα και αδελφή του Κρέοντα. Θεωρείται είτε μητέρα και σύζυγος του Οιδίποδα είτε δεύτερη σύζυγος του Λαΐου, δηλαδή μητριά του Οιδίποδα που γίνεται και σύζυγός του.

Β) Ευρύκλεια, κόρη του Έκφαντα, πρώτη σύζυγος του Λαΐου.

Γ) Ευρυγάνεια ή Ευρυάνασσα, κόρη του Λαπίθη Υπέρφαντα.

Δ) Αστυμέδουσα, κόρη του Σθένελου, εγγονού του Μίνωα και οικιστή με τη μεσολάβηση του Ηρακλή της Θάσου. Σε αυτή την εκδοχή ο βασιλικός οίκος τω Θηβών ενισχύεται λόγω του ένδοξου παρελθόντος της συζύγου με κέντρα όπως η Κρήτη και με ήρωες όπως ο Ηρακλής.

Ο Οιδίποδας και η Σφίγγα.-Αττική ερυθρόμορφη στάμνος με καπάκι του Ζωγράφου του Μενέλου, περίπου 440 π.Χ. Στο κέντρο της σύνθεσης η Σφίγγα πάνω σε δωρικό κίονα είναι στραμμένη προς τα δεξιά εκεί όπου βρίσκεται ο Οιδίποδας. Αριστερά εικονίζεται ο Ερμής. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, G 417

Κατάρα

Σύμφωνα με μια εκδοχή ο Οιδίποδας υφίσταται τις συνέπειες από την κατάρα του Πέλοπα στον πατέρα του Λάιο για τον ομοφυλοφιλικό έρωτά του προς τον Χρύσιππο. Πρώτη εκδήλωση της κατάρας ο κοινός έρωτας των δύο ανδρών για τον Χρύσιππο και η αντιπαλότητά τους που οδήγησε στον φόνο του πατέρα Λάβδακου από τον γιο του Οιδίποδα. Ή ο χρησμός που πήρε ο Λάβδακος ότι θα τον σκοτώσει ο γιος του, κάτι που τον οδήγησε στην απόφασή του να μην αποκτήσει παιδιά και, από τη στιγμή που απέκτησε, να το αφήσει έκθετο στο βουνό και να το σκοτώσει ένας δούλος του ή να το εναποθέσει σε λάρνακα μέσα στη θάλασσα.

Ο Φόρβας φροντίζει τον μικρό Οιδίποδα. Αγαλμα του Antoine-Denis Chaudet, αποτελειωμένο από τους Cartellier και Dupaty μετά το 1810. Ο βοσκός Φόρβας ήταν εκείνος που είτε του έδωσαν τον νεογέννητο Οιδίποδα είτε τον βρήκε εκτεθειμένο και τον φρόντισε μέχρι να τον παραδώσει στον βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβο. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, N. 15538

Γέννηση, παιδικά και νεανικά χρόνια

Για τη γέννηση του Οιδίποδα ο Απολλόδωρος παραδίδει τα εξής:

«[Ο Λάιος] παντρεύτηκε την κόρη του Μενοικέα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν Ιοκάστη, άλλοι πάλι Επικάστη, και ενώ πήρε χρησμό από τον θεό να μην κάνει παιδιά με τη γυναίκα του (γιατί το παιδί που θα γεννιόταν θα γινόταν πατροκτόνος), αυτός πιωμένος κοιμήθηκε με τη γυναίκα του.[8]

Η ιστορία του Οιδίποδα. Κάλυμμα σαρκοφάγου, 3ος αι. μ.Χ. Στο αριστερό μέρος ο Λάιος συνοδευόμενος από ένα δούλο προσφέρει θυσία μπροστά στο άγαλμα του Απόλλωνα, ζητώντας χρησμό για το πώς θα τα καταφέρει να αποκτήσει παιδί. Στο δεξιό μέρος, πάλι ο Λάιος κάθεται σκεφτικός ανάμεσα σε δύο δέντρα, καθώς αναλογίζεται τις συφμορές που θα προκύψουν από τη γέννηση του Οιδίποδα παρά την εντολή του θεού να μην αποκτήσει παιδί. Ρώμη, Musei Vaticani, 10408 (1ο τμήμα)

Η ιστορία του Οιδίποδα. Κάλυμμα σαρκοφάγου, 3ος αι. μ.Χ., Ρώμη, Musei Vaticani, 10408 (2ο τμήμα) Στο αριστερό μέρος ο βοσκός δείχνει μεταμελημένος που εγκαταλείπει το μικρό Οιδίποδα μετά από εντολή του Λάιου. Στο δεξιό μέρος ο Οιδίποδας, τώρα που έχει μεγαλώσει σαν γιος του βασιλιά Πόλυβου, αποφασίζει να φύγει, παρόλο που ο βοσκός προσπαθεί να τον αποτρέψει.

Και το παιδί που γεννήθηκε το έδωσε σε έναν από τους βοσκούς του, για να το εγκαταλείψει[9], αφού πρώτα του τρύπησε τους αστραγάλους με περόνες[10]. Και αυτός ο βοσκός άφησε, βέβαια, έκθετο το παιδί στον Κιθαιρώνα, το βρήκαν όμως οι αγελαδάρηδες του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου και το έφεραν στη γυναίκα του, την Περίβοια. Και αυτή το πήρε και το φρόντισε σαν δικό της παιδί, θεράπευσε τους αστραγάλους του και το ονόμασε Οιδίποδα -του έδωσε το όνομα αυτό από το οίδημα των ποδιών του. Όταν ο νέος αντρώθηκε, επειδή διέφερε από τους συνομηλίκους του και προκαλούσε τον φθόνο τους, αυτοί τον έβριζαν αποκαλώντας τον νόθο. Και ενώ ρωτούσε την Περίβοια για να μάθει τον λόγο, αυτό στάθηκε αδύνατο· πήγε λοιπόν στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει για τους γονείς του. Και ο θεός του απάντησε να μην επιστρέψει στην πατρίδα του· γιατί θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του.» (Απολλόδωρος 3.48-50) .

Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα. νΑττική ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδής λήκυθος του Ζωγράφου του Μειδία, περίπου 420-400 π.Χ. Βρέθηκε στην Κύπρο. Η σύνθεση αναπτύσσεται περιμετρικά του αγγείου. Στο κέντρο ο Οιδίποδας, μπροστά από έναν ιωνικό κίονα, είναι έτοιμος να χτυπήσει με το δόρυ του τη Σφίγγα, το κεφάλι της οποίας πατά με το ένα του πόδι. Πάνω από τη Σφίγγα ο Απόλλων καθιστός κρατάει ένα μεγάλο κλαδί δάφνης και παρακολουθεί τη σκηνή. Στα δεξιά του Οιδίποδα βρίσκεται η Αθηνά με την ασπίδα της και το δόρυ. Πίσω από την Αθηνά διακρίνεται ο Αινείας. Πίσω από τον Απόλλωνα ο Κάστορας (όρθιος) και ο Πολυδεύκης (καθιστός). Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1887,0801.46 / E696 © Trustees of the British Museum

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το παιδί το έβαλαν μέσα σε καλάθι και το έριξαν στη θάλασσα, στη βόρεια ακτή της Πελοποννήσου. Ή μέσα σε δοχείο, κάτι που θυμίζει τον τρόπο ταφής των βρεφών (εγχυτρισμός ή πιθοταφή και το εξέθεσαν χειμωνιάτικα, οπότε Κορίνθιοι βοσκοί το βρήκαν και το παρέδωσαν στον Πόλυβο. Και στην περίπτωση του Οιδίποδα βλέπουμε επαναλαμβανόμενο το στοιχείο της μεσογειακής παράδοσης ο γιος που μένει έκθετο βρέφος. Δίας, Διόνυσος, Ποσειδώνας είναι έκθετα βρέφη, όπως και Περσέας, ο Ίωνας, η Αταλάντη (ιδιότυπο κορίτσι), ο Ζήθος, ο Αμφίονας, ο Ρώμος και ο Ρωμύλος· εγκαταλειμμένα, επιβιώνουν μέσα στις δυνάμεις της φύσης και από αυτές, προικισμένα με δυνάμεις που οι θνητοί των οικογενειών δεν κατέχουν.

Οιδίποδας και Σφίγγα. Τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ., από την Οικία του Αγίου Μάρκου, Σταβίες. Σε βράχο πάνω από μια σπηλιά βρίσκεται η Σφίγγα. Μπροστά της στέκεται ο Οιδίποδας απαντώντας στο περίφημο αίνιγμά της. Στο βάθος διακρίνονται διάφορα οικοδομήματα της Θήβας. Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 62450

Ο φόνος του πατέρα
«Μόλις τα άκουσε αυτά και επειδή πίστεψε για αληθινούς τους γονείς από τους οποίους λεγόταν ότι είχε γεννηθεί, άφησε την Κόρινθο και περνώντας με το άρμα του από τα εδάφη της Φωκίδας συνάντησε σε δρόμο στενό τον Λάιο που κι αυτός επέβαινε σε άρμα. Και καθώς ο Πολυφόντης (ήταν ο κήρυκας του Λαΐου) τον διέταξε να παραμερίσει, του σκότωσε μάλιστα και το ένα από τα δυο του άλογα, επειδή εκείνος δεν πειθάρχησε και καθυστερούσε, οργισμένος ο Οιδίποδας σκότωσε και τον Πολυφόντη και τον Λάιο και τράβηξε για τη Θήβα.»[11](Απολλόδωρος 3.50-52) .

Σύμφωνα με τον Σοφοκλή, ο Οιδίποδας σκότωσε όλη τη συνοδεία του Λαΐου, συνολικά τέσσερις -πέντε πίστευε ο ίδιος. Ο ένας ξέφυγε και χρόνια μετά ως αυτόπτης μάρτυρας του φόνου θα υποδείξει τον Οιδίποδα ως τον δράστη του φόνου του Λάιου. Τους φόνους αυτούς διέπραξε ο Οιδίποδας σε άμυνα -πρώτος τον χτύπησε ο Λάιος για να περάσει εκείνος τον στενό δρόμο- και σε κατάσταση μανίας, σύγχυσης της λογικής, μια και τους διέπραξε, αφού πήρε τον χρησμό από το μαντείο των Δελφών, ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του (στ. 787-813).

Ο γενειοφόρος Οιδίποδας, φορώντας μακρύ άσπρο χιτώνα και ιμάτιο, στέκεται μπροστά στη Σφίγγα. Μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό από τις Κλαζομενές, περίπου 540-530 π.Χ. Βρέθηκε στο Tell Dafana στο Δέλτα του Νείλου. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1888,0208.101, B122 © Trustees of the British Museum

Στην προσπάθειά του να σκεφτεί λογικά με ποιον τρόπο θα μπορούσε να αποφύγει την πραγματοποίηση του χρησμού, δηλαδή να ελέγξει τη μοίρα του, λησμονεί το επεισόδιο του γλεντιού, όπου κάποιος σε κατάσταση μέθης του αποκάλυψε ότι είναι παιδί «υιθετημένο», και τις αμφιβολίες για την ταυτότητά του που τον οδήγησαν στο μαντείο (στ. 779-786), και αποφασίζει να αλλάξει πορεία (στ. 794-797). Αντί για την Κόρινθο, όπου υποτίθεται ότι ζούσαν οι γονείς του και όπου υπήρχε περίπτωση να πραγματοποιήσει τα εγκλήματα για τα οποία τον προειδοποίησε το μαντείο, πορεύεται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Με αυτή του την ενέργεια, αντί να ελέγξει τη μοίρα του, πηγαίνει να τη συναντήσει, σχεδόν την προκαλεί.

Σφίγγα των Ναξίων 580-570 π.Χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο φόνος της Σφίγγας

Κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας, με πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού, γεννήθηκε μετά τη νίκη των Ολυμπίων επί των Γιγάντων και περισσότερο από τον θυμό της Γης που είδε τα παιδιά της, τους Γίγαντες, να σκοτώνονται. Είναι δηλαδή χθόνια θεότητα που η Ήρα στέλνει σαν τιμωρία στον Λάιο για την παιδεραστία του και η οποία πλήττει τον θεσμό της οικογένειας που αυτή προστατεύει.

Η Σφίγγα στο κιονόκρανο δωρικού κίονα με τον Οιδίποδα καθισμένο σε δίφρο οκλαδίας καθώς απαντά στο αίνιγμα. Μελανόμορφος αττικός αμφορέας τύπου Β, περίπου 550-500 π.Χ. Luzern, Market, Ars Antiqua: XXXX24052

Μπροστά στην πόλη και πάνω σε βράχο η Σφίγγα διατύπωνε το εξής ερώτημα: Ποιο πλάσμα περπατά στην αρχή στα τέσσερα, μετά στα δύο και τέλος στα τρία (τί ἐστιν ὃ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται; Απολλόδωρος, 3.53.2-3.53.3). Λέγεται ότι διατύπωνε και ένα δεύτερο ερώτημα: «Υπάρχουν δύο αδελφές που η μία γεννά την άλλη και η δεύτερη με τη σειρά της είναι γέννημα της πρώτης».

Οιδίποδας και Σφίγγα.Αττικός ερυθρόμορφος αμφορέας με λαιμό. Βρέθηκε στη Νόλα της Ιταλίας. Αποδίδεται στο ζωγράφο του Λονδίνου Ε342, περίπου 450-430 π.Χ. Στη μία πλευρά του αγγείου πάνω σε κίονα εικονίζεται η Σφίγγα καθισμένη. Στην άλλη πλευρά του αγγείου ένας νέος, ο Οιδίποδας, είναι στραμμένος προς τη Σφίγγα, έχοντας ελαφρά ανασηκωμένο το δεξί του χέρι. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1836,0224.120 / E325 © Trustees of the British Museum

Στο πρώτο ερώτημα, ο τραυματισμένος στα πόδια Οιδίποδας απαντά σωστά ότι το πλάσμα είναι ο άνθρωπος, οι δυνάμεις του οποίου φθίνουν με την πάροδο του χρόνου και ζητά στήριξη σε μια βακτρία, ένα μπαστούνι. (Βλ. και παρακάτω, «Ο γάμος με τη μητέρα»)

Στη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμά της με την εξυπνάδα του, ενώ στην αγγειογραφία την καταβαραθρώνει με το δόρυ, ανταποκρινόμενος περισσότερο στα χαρακτηριστικά του ήρωα. Άλλοτε πάλι η Σφίγγα αυτοκτονεί.

Ο γάμος με τη μητέρα

«Στη διάρκεια της βασιλείας του [Λάιου] […] έπεσε μεγάλη συμφορά στη Θήβα. Έστειλε δηλαδή η Ήρα τη Σφίγγα [επειδή είχε θυμώσει Ήρας για την παιδεραστία του Λαΐου], που για μητέρα της είχε την Έχιδνα και πατέρα της τον Τυφώνα, και είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Αυτή έμαθε ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος και το έλεγε στους Θηβαίους. Και να ποιο ήταν το αίνιγμα· τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο; Υπήρχε χρησμός στους Θηβαίους ότι τότε μόνο θα απαλλαγούν από τη Σφίγγα, όταν θα λύσουν το αίνιγμα, γι' αυτό και συναθροίζονταν πολλές φορές και προσπαθούσαν να καταλάβουν τι εννοεί το αίνιγμα. και όσο δεν το εύρισκαν εκείνη άρπαζε έναν και τον έτρωγε. Και επειδή χάθηκαν πολλοί, και τελευταίος και ο Αίμονας, ο γιος του Κρέοντα, έβγαλε διακήρυξη ο Κρέοντας, όποιος λύσει το αίνιγμα θα του δώσει τον θρόνο και τη γυναίκα του Λάιου για σύζυγο. Μόλις το άκουσε ο Οιδίποδας, έλυσε το αίνιγμα απαντώντας στο αίνιγμα που έλεγε η Σφίγγα ότι είναι ο άνθρωπος· γιατί όταν είναι μωρό είναι τετράποδο, καθώς προχωράει με τα τέσσερα, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή του γίνεται δίποδο, κι όταν γεράσει αποκτά κι ένα τρίτο πόδι, το μπαστούνι. Η Σφίγγα λοιπόν έπεσε από την ακρόπολη, και ο Οιδίποδας ανέλαβε την εξουσία και παντρεύτηκε χωρίς να το ξέρει τη μητέρα του και απέκτησε παιδιά από αυτήν, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δυο κόρες, την Ισμήνη και την Αντιγόνη. Μερικοί λένε ότι τα παιδιά του τα έκανε η Ευρυγάνεια, η κόρη του Υπέρφαντα.» (Απολλόδωρος 3.52-55)

Οιδίποδας-αγγελιαφόρος.Τμήμα ερυθρόμορφου σικελικού κρατήρα που αποδίδεται στον Ζωγράφο του Capodarso, περίπου 350-325 π.Χ. Βρέθηκε στη Νεκρόπολη του "Κήπου της Ισπανίας". Η εικονογράφηση του αγγείου αποδίδει τη σκηνική παρουσίαση του έργου του Σοφοκλή "Οιδίπους Τύραννος". Ο Οιδίποδας απορεί πιάνοντας τη γενειάδα του καθώς ακούει τον αγγελιαφόρο να του ανακοινώνει το θάνατο του Πόλυβου. Δεξιά η Ιοκάστη και χαμηλά η Αντιγόνη με την Ισμήνη.

Σύμφωνα με μιαν άλλην εκδοχή η Ευρυγάνεια ήταν η φυσική του μητέρα και η Ιοκάστη δεύτερη σύζυγος του Λαΐου, οπότε ο Οιδίποδας παντρεύτηκε τη μητριά του, κάτι ήταν επιτρεπτό και νόμιμο. Για παράδειγμα, ο Τηλέμαχος παντρεύτηκε την Κίρκη, ερωμένη/σύζυγο του πατέρα του, με μια έννοια μητριά του, και ο Τηλέγονος, γιος του Οδυσσέα και της Κίρκης πήρε την Πηνελόπη ως σύζυγό του, αφού πρώτα σκότωσε τον πατέρα του, με την οποία απέκτησαν ένα γιο, τον Ιταλό. (Αυτή η ιστορία αναφέρεται στην «Τηλεγονία», ένα πανάρχαιο έπος-συνέχεια της Οδύσσειας το οποίο σώζεται μόνο σε περίληψη και αποδίδεται στον κυρηναίο επικό ποιητή του 6ου αι. π.Χ. Ευγάμμονα). Η εξουσία και η περιουσία παραμένουν εντός της οικογένειας.

Ο Οιδίποδας εκλιπαρεί τους Θεούς. Gagneraux, Bénigne, Λάδι σε μουσαμά, 1784. Στο κέντρο της σύνθεσης απεικονίζεται καθισμένος ο Οιδίποδας να τον έχουν αγκαλιάσει οι δύο του κόρες, η Ισμήνη και η Αντιγόνη κι ο ένας του γιος. Μπροστά δεξιά ο Κρέοντας με άγριο ύφος τον διώχνει από τη Θήβα. Στοκχόλμη, Εθνικό Μουσείο

Τύφλωση του Οιδίποδα - Εξουσία - Θάνατος

Για την τύφλωση και τον θάνατο του Οιδίποδα υπάρχουν διάφορες παραλλαγές. Λεγόταν ότι ο Οιδίποδας τυφλώθηκε από τους υπηρέτες του Λάιου για τον φόνο του βασιλιά τους, χωρίς να ξέρουν ότι ήταν παιδί του. Τυφλός συνέχισε να βασιλεύει, ενώ, όταν αποκαλύφθηκε η αλήθεια και τα παιδιά του μεγάλωσαν, τον έκλεισαν στο παλάτι για να μην θυμάται ο κόσμος, βλέποντάς τον, τα ανομήματά του. Πέθανε από γηρατειά ξεστομίζοντας κατάρες για τους γιους του ή κατά άλλους στον πόλεμο με τους Μινύες, οπότε τάφηκε με μεγαλοπρέπεια στη Θήβα, όπου και τιμώνταν.

Σύμφωνα με τη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίπδας αυτοτυφλώθηκε όταν έμαθε ότι η σύζυγός του και μητέρα των παιδιών του Ιοκάστη ήταν η φυσική του μητέρα. Σύμφωνα με χρησμό εξορίστηκε από τη Θήβα και ο Κρέων, αδελφός της μητέρας του, ο θείος του δηλαδή, ανέλαβε την κηδεμονία των παιδιών του. Ο Απολλόδωρος συνοψίζει τις διάφορες παραδόσεις και περιλαμβάνει την εκδοχή του Σοφοκλή που θέλει τον Οιδίποδα να έρχεται στην Αθήνα ως ικέτης και να πεθαίνει εκεί:

Ο Οιδίποδας αποχαιρετά την Ιοκάστη. Cabanel, Alexandre, 1843, Ελαιογραφία (μελέτη). Έξω από το ανάκτορο ο Οιδίποδας, μπροστά σε πλήθος κόσμου, αποχαιρετά τη σύζυγό του και μητέρα των παιδιών του Ιοκάστη, αφού πρώτα έχει αυτοτυφλωθεί. Η Αντιγόνη πέφτει λιπόθυμη προς τα πίσω, εκεί όπου βρίσκεται η αδερφή της Ισμήνη που την προφυλάσσει. Musée Duplessis - Carpentras

«Κι όταν αργότερα φανερώθηκαν τα κρυφά μυστικά, η Ιοκάστη κρεμάστηκε και ο Οιδίποδας αυτοτυφλώθηκε και εξορίστηκε από τη Θήβα ρίχνοντας βαριές κατάρες στα παιδιά του που ενώ τον έβλεπαν να τον διώχνουν από την πόλη, δεν τον υπεραμύνθηκαν. Και φτάνοντας μαζί με την Αντιγόνη στον Κολωνό της Αττικής, όπου βρίσκεται το τέμενος των Ευμενίδων, προσέπεσε ικέτης και έγινε δεκτός από τον Θησέα· ύστερα από λίγο πέθανε.» (Απολλόδωρος 3. 56)

Προς τιμή του εκπεπτωκότος αρχηγού του βασιλικού οίκου των Θηβών, αντίπαλης πόλης των Αθηνών στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Θησέας ίδρυσε λατρεία τιμώντας τον ως χθόνιο ήρωα κοντά στο τέμενος των Ευμενίδων που είχαν προϋπάρξει και αυτές ως Ερινύες χθόνιες, σκοτεινές και επικίνδυνες δυνάμεις. Η αποδοχή της λατρείας τους τις μετέτρεψε σε αγαθοποιούς δυνάμεις του τόπου.

Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη εγκαταλείπουν τη Θήβα. Koch, Joseph, 1797. Ο τυφλός Οιδίποδας περπατάει δίπλα στην Αντιγόνη, κρατώντας με το δεξί του χέρι ένα μπαστούνι, ενώ το αριστερό του χέρι το κρατάει η Αντιγόνη καθοδηγώντας τον. Τρεις Θηβαίοι τους παρακολουθούν καθώς απομακρύνονται, ενώ μόλις έχουν προσπεράσει ανθρώπους που ανοίγουν τάφους ή άλλους που μεταφέρουν τα πτώματα από την αρρώστια που έπληξε τη Θήβα. Το θλιβερό θέαμα είναι που κάνει την Αντιγόνη να κλείνει τα μάτια της, αν και είναι οδηγός του τυφλού πατέρα της. Βιέννη, Albertina

Με την εξορία του Οιδίποδα, η κοινότητα καθαίρεται από το μίασμα. Επομένως, ο Οιδίποδας συνιστά ένα είδος φάρμακου που σηκώνει επάνω του όλα τα ατοπήματα της ομάδας, γίνεται ο αίρων τας αμαρτίας όχι του κόσμου αλλά του τόπου του. Με την πράξη αυτή, η κοινότητα καθαίρεται και ο αποδιοπομπαίος τράγος γίνεται «κάθαρμα», θύμα δηλαδή που ιεροποιείται για τον καθαρμό που επέφερε στην πόλη. Οι Θηβαίοι γίνονται αποδέκτες της κακοποιού δράσης του, στη συνέχεια τα δωρημάτων του, θύμα ο ίδιος και ήδη θεός. Ωστόσο, την αγαθοποιό δράση του θα τη δεχτεί η Αθήνα που τον αποδέχεται.

Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη εγκαταλείπουν τη Θήβα. Jalabert, Charles, 1842, λάδι σε μουσαμά. Ο τυφλός Οιδίποδας με οδηγό την Αντιγόνη διασχίζει τη Θήβα, εγκαταλείποντάς την εξόριστος. Πλήθος κόσμου δεξιά κι αριστερά που υποφέρουν από τον λοιμό τον κοιτούν με αποτροπιασμό ή τον δαχτυλοδείχνουν ως την αιτία της συμφοράς. Το μελανό μέλλον προοιωνίζεται από το μελανό ουρανό που διαγράφεται στο φόντο. Ρουέν, Musée des Beaux-Arts de Rouen

Οι τραγωδίες του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ

Η πρώτη τραγωδία γράφεται ανάμεσα στο 429 και το 425 π.Χ., με πιο πιθανή ημερομηνία το 428 π.Χ., οπότε και παίχτηκα στα Μεγάλα Διονύσια.[12] Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Θήβα σε εποχή που ακόμη ήταν σε ισχύ η τυραννία αλλά απευθύνεται σε αθηναϊκό κοινό την εποχή της δημοκρατίας.

Ο Οιδίποδας στον Κολωνό. Seligmann, Kurt, plate VI, 1944. Harvard Art Museums, M14977

Δραματουργικές καινοτομίες/επιλογές του ποιητή

Το όνομα της συζύγου του Οιδίποδα είναι Ιοκάστη

Είναι η φυσική του μητέρα

Αποκτούν μαζί τέσσερα παιδιά

Μετά την αποκάλυψη της αλήθειας ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται και εξορίζεται.

Τα πρόσωπα της τραγωδίας

Οιδίπους

Ιερέας

Κρέων

Τειρεσίας

Ιοκάστη

Άγγελος

Θεράπων

Εξάγγελος

Χορός

Μαθαίνουν την αλήθεια για την ταυτότητα του Οιδίποδα με την εξής σειρά: Τειρεσίας (την ξέρει από την αρχή), Ιοκάστη, Θεράπων, Οιδίποδας, πολίτες.

Οι θεοί της τραγωδίας

Διόνυσος

Στην τραγωδία οι Θηβαίοι περιμένουν τον Διόνυσο να έρθει με τις Μαινάδες του σαν σημάδι ότι το κακό τελείωσε. Τραγουδούν ένα χαρούμενο τραγούδι πριν από την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας, αναρωτιούνται και ελπίζουν μήπως ο Οιδίποδας είναι γιος του Διόνυσου και μιας νύμφης από τον Ελικώνα, ή του Πάνα, του Απόλλωνα, του Ερμή (στ. 1086-1107), θεοί όλοι συνδεδεμένοι με τα κοπάδια και την αγροτική οικονομία. Δηλαδή, όχι μόνο ο Οιδίποδας θα αποδεικνυόταν ντόπιος Θηβαίος, και όχι ξένος, αλλά και με καταγωγή από θεό που είχε γεννηθεί στη Θήβα.

Απόλλων

Ο Απόλλωνας εμφανίζεται με διπλή ιδιότητα: θεός μαντικός και θεός τιμωρός.

i) Τιμωρός

Πολύ περισσότερο από τον θεό του μέτρου και της ηρεμίας θυμίζει τον Απόλλωνα που με τα βέλη του χτυπά και σκοτώνει, είτε τις Νιοβίδες είτε τον Απόλλωνα του Belvedere, μάλλον του αττικού γλύπτη Λεωχάρη, ο οποίος προφανώς θέλησε να απεικονίσει τον οργισμένο θεό της Ιλιάδας. Στην τραγωδία αποκαλείται πυρφόρος θεὸς, ο οποίος ορμά και χτυπά, σκήψας ἐλαύνει (στ. 27-28).

Θάνατος των Νιοβιδών. Καλυκωτός Κρατήρας, από το Ορβιέτο της Ετρουρίας. Ζωγράφος των Νιοβιδών, 455-450 π.Χ. Σύμφωνα με τον μύθο η Νιόβη, έχοντας επτά αγόρια και επτά κορίτσια, ειρωνεύτηκε τη Λητώ που είχε μόνο δύο, τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Η ύβρις αυτή της Νιόβης της στοίχισε το θάνατο των παιδιών της από τα παιδιά της Λητώς, κατόπιν εντολής της μητέρας τους. Στην παράσταση εικονίζονται ήδη δύο από τα παιδιά της Νιόβης να βρίσκονται πεσμένα στο έδαφος με τα βέλη των θεών να τους έχουν πάρει τη ζωή. Ένα τρίτο παιδί, λαβωμένο ήδη, τρέχει να ξεφύγει από το βέλος που ετοιμάζεται να ρίξει ο Απόλλωνας. Ανάμεσά τους εικονίζεται σχηματικά ένα δέντρο, συμβάλλοντας στην απόδοση του φυσικού περιβάλλοντος. Το τέταρτο λαβωμένο παιδί βρίσκεται πίσω από την Άρτεμη, η οποία βγάζει από τη φαρέτρα της ("γωρυτός") το επόμενο βέλος. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, G 341

ii) Χρησμωδός

Τρεις συνολικά χρησμοί δίνονται στην τραγωδία: ο πρώτος απευθύνεται στον Λάιο και αφορά στην τύχη που θα έχει από τον γιο του με την Ιοκάστη, ο δεύτερος στον Οιδίποδα, όταν ακόμη πίστευε ότι ήταν διάδοχος του θρόνου στην Κόρινθο, ο τρίτος προστάζει να διωχθεί το μίασμα από την πόλη. Στην εξέλιξη της πλοκής πρώτα μαθαίνουμε τον τρίτο (στ. 85 κ.ε.), στη συνέχεια τον πρώτο (στ. 711 κ.ε.) και στο τέλος τον δεύτερο (στ. 787 κ.ε.). Με τον τρίτο στη χρονική σειρά χρησμό, πρώτο στην τραγωδία, ο Απόλλωνας κάνει την εμφάνισή του ως θεός τιμωρός που επιτίθεται στην πόλη με λοιμό, όπως οργισμένος, και ύστερα από την ικεσία του ιερέα του Χρύση, έστειλε λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών.

Αρχή της τραγωδίας - περιγραφή του λοιμού

Ο ιερέας των Θηβών απευθύνεται στον Οιδίποδα και του περιγράφει τον λοιμό που ενέσκηψε στη Θήβα. Χάνονται φυτά, ζώα, οι γυναίκες γεννούν νεκρά παιδιά. Το χαρακτηριστικό και στις τρεις περιπτώσεις είναι η αναπάντεχη εμφάνιση του θανατικού. Τα σπαρτά καταστρέφονται λίγο πριν τα θερίσουν οι αγρότες, τα βόδια πέφτουν νεκρά την ώρα που βόσκουν στα λιβάδια και χωρίς καμιά προειδοποίηση, οι γυναίκες κυοφορούν, φτάνουν μέχρι τον τοκετό αλλά τα παιδιά που γεννούν είναι νεκρά. Το αποτέλεσμα είναι ο Άδης, ο Πλούτων, να γεμίζει (πλουτίζεται) με νεκρά σώματα όχι μόνο των παιδιών αλλά και όσων πεθαίνουν από την πείνα -ο λοιμός προκάλεσε λιμό-, ενώ η Θήβα αδειάζει (κενοῦται) από τους ανθρώπους της. Έτσι, καθώς πλήττονται όλες οι πηγές της ζωής, κινδυνεύουν όχι μόνο η οικονομία αλλά και η επιβίωση των ανθρώπων και της πολιτικής κοινότητας. Γι' αυτό και ο ιερέας προσδίδει πολιτική διάσταση στο θέμα.

Προς τι όμως αυτή η καταστροφή; Σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων, η μήνις ενός νεκρού εκδηλωνόταν με λοιμό, που σημαίνει ότι η γη δεν καρπίζει ή καρπίζει αλλά οι καρποί χαλούν, υγιή ζώα πεθαίνουν χωρίς εμφανή αιτία, γεννιούνται νεκρά παιδιά· όλα τα αντίθετα αναμένονται από τον εξευμενισμένο ήρωα που είναι πιο προσιτός από ό,τι οι θεοί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι η οργή του Λάιου που ξεσπά, πρώτου, άλλοτε, πολίτη της πόλης, γιατί έμεινε αδικαίωτος, που σημαίνει ότι ο φονιάς του δεν βρέθηκε, δεν είχε αναζητηθεί καν. Προφανώς, η αγωνία των Θηβαίων από την εμφάνιση της Σφίγγας και η λύτρωση που επήλθε με τον φόνο της έστρεψε την προσοχή των Θηβαίων στους γάμους του λυτρωτή της πόλης με τη βασίλισσα Ιοκάστη. Ωστόσο, ο ανεκδίκητος, ατιμώρητος φόνος του Λαΐου συνιστά διαταραχή του τελετουργικού τυπικού για την οποία όλοι οι πολίτες θεωρούνται ένοχοι, μολυσμένοι ηθικά, μια και κανένας δεν είχε ανακινήσει το θέμα. Οι συνέπειες θα πρέπει να καταπολεμηθούν με καθαρμό (Σοφ. Οιδ. Τ., στ. 96-98, 99, 241, 1228) που συνιστά θρησκευτική έκφραση και εκδήλωση της πολιτικής ομοψυχίας στην οποία απέβλεπε η ανάπτυξη του δικαστικού θεσμού.

Ερώτημα: Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο λοιμός που περιγράφεται από τον τραγωδό έχει ή δεν έχει σχέση έχει με τον λοιμό που ενέσκηψε στην (πολιορκημένη από τους Λακεδαιμονίους και τους συμμάχους τους) Αθήνα κατά τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου (431- 404 π.Χ.); Η επιδημία εκδηλώθηκε συνολικά τρεις φορές μεταξύ του 430 και του 426 και προκάλεσε τον θάνατο του ενός τετάρτου (ή του ενός τρίτου) του πληθυσμού της Αθήνας.

Πιθανές αιτίες της πτώσης του Οιδίποδα

α) Ύβρισε ισχυριζόμενος ότι έλυσε μόνος του το αίνιγμα της Σφίγγας και χωρίς τη βοήθεια των θεών.

β) Oλοάς διά βουλάς θεών. Αυτή η άποψη συνδέει την τραγωδία με το προοίμιο της Ιλιάδας -η καταστροφή οφείλεται στη βούληση του Δία.

γ) Είναι η μοίρα του Οιδίποδα.

δ) Ο ίδιος αναγνωρίζει τρεις αιτίες για την καταστροφή του: την καταγωγή, την αιμομειξία, τον φόνο του πατέρα:

Ἰοὺ ἰού· τὰ πάντ᾽ ἂν ἐξήκοι σαφῆ.

Ὦ φῶς, τελευταῖόν σε προσβλέψαιμι νῦν,

ὅστις πέφασμαι φύς τ᾽ ἀφ᾽ ὧν οὐ χρῆν, ξὺν οἷς τ᾽

οὐ χρῆν ὁμιλῶν, οὕς τέ μ᾽ οὐκ ἔδει κτανών.

(στ. 1182-1185)

Με τη γραμματική πτώση των πτώσεων στο τελευταίο απόσπασμα από γενική (ἀφ᾽ ὧν) σε δοτική (ξὺν οἷς) και μετά σε αιτιατική (οὕς) παρακολουθούμε τα «εγκλήματα» του Οιδίποδα, ενώ η χρονική σειρά των γεγονότων θα επέβαλε άλλη σειρά -γενική, αιτιατική, δοτική. Ο Οιδίποδας, λοιπόν, βρίσκει τις αιτίες της πτώσης του στην καταγωγή του, στους φόνους που διέπραξε (πατέρας, συνοδοί, Σφίγγα), στην αιμομιξία

Τόσο η πατροκτονία όσο και η αιμομιξία ήταν συνηθισμένα στους θεούς, ιδίως στους θεούς του βοιωτικού χώρου (Hσ.,Θεογονία 337, 371, 404). Επι0πλέον, ο Οιδίποδας για αυτόν καθαυτό τον φόνο του ανθρώπου θα ανακηρυσσόταν στα δικαστήρια αθώος, γιατί ο φόνος έγινε σε άμυνα -πρώτος επιτέθηκε ο Λάιος και οι άνθρωποί του. Ωστόσο, αν η αιμομιξία είναι επιτρεπτή στον κόσμο των θεών, ή σε παλαιότερες γενιές, αν η αιμομιξία είναι αυτή που εξασφαλίζει σε μια πρώτη φάση τη δημιουργία μιας κοινότητας, αν οι Σπαρτοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Θήβας, ήταν αυτόχθονες, γηγενείς, το ίδιο και οι Αθηναίοι (Επιτάφιος), ωστόσο η αιμομιξία, από ένα σημείο και μετά, είναι απαγορευμένη για τους ανθρώπους.

Με μελανά χρώματα την περιγράφει ο Οιδίποδας, και μας επιτρέπεται να σκεφτούμε ότι ο Σοφοκλής δράττει την ευκαιρία να θυμίσει ότι η αιμομιξία ήταν χαρακτηριστικό των οίκων, ότι με αυτήν δεν καθίστατο δυνατή η ανάμειξη των οίκων που συνιστούσε προϋπόθεση για τη δημοκρατία, για τον σχηματισμό του μεγάλου σπιτιού, όπου τα επιμέρους συμφέροντα των οίκων υποτάσσονταν στα συμφέροντα της πόλεως. Η ενδοτροπία της θηβαϊκής βασιλικής οικογένειας εμφανίζεται εν είδει στρεβλού γάμου.

Η Αντιγόνη στον τάφο του Οιδίποδα. Λουκανικός αμφορέας του τύπου των Παναθηναϊκών, αρχές 4ου αι. π.Χ. Από τα αριστερά πλησιάζει στο ταφικό μνημείο του Οιδίποδα μια νέα, προφανώς η Αντιγόνη, φέροντας προσφορές. Μια ταινία προσφέρει και ο νέος από τα δεξιά, ο Πολυνείκης ίσως ή ακόμη και ο Ετεοκλής. Πίσω του ακολουθεί μια δούλα με υδρία στο κεφάλι. Το μνημείο αποτελείται από μία στήλη πάνω σ' ένα βάθρο. Δεξιά κι αριστερά της στήλης υπάρχουν δύο αμφορείς του τύπου των Παναθηναϊκών. Στη στήλη φαίνεται η επιγραφή (συμπληρωμένη από παράλληλο παράδειγμα): Νώτῳ μἐν μολόχην τε καὶ ἀσφόδελον πολύριζον κόλπῳ δ' Οἰδίποδαν Λάιον υἱὸν ἔχω. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, CA 308

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο Οιδίποδας τύραννος είναι η τραγωδία της αμαρτίας με την έννοια του λογικού σφάλματος. Η λογική του Οιδίποδα φαίνεται να ξεγλιστρά σε κρίσιμα σημεία. Πηγαίνει στο μαντείο των Δελφών για να ρωτήσει την ταυτότητα των πραγματικών γονιών του. Το μαντείο δεν απαντά στο συγκεκριμένο ερώτημα και του ανακοινώνει ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Σε κατάσταση σύγχυσης, ξεχνά τον λόγο για τον οποίο πήγε στο μαντείο, θεωρεί δεδομένο ότι οι γονείς του είναι το βασιλικό ζεύγος της Κορίνθου και φεύγει από εκεί, προκειμένου να μην συναντήσει τη μοίρα του. Διαπράττει ακριβώς το αντίθετο. Ωστόσο, υπάρχει μια λογική σκέψη που, αν την έκαμνε ο Οιδίποδας θα μπορούσε να αποφύγει τη μοίρα του και την πραγματοποίηση του χρησμού: να μη σκοτώσει άνθρωπο μεγαλύτερο απ' αυτόν ούτε να παντρευτεί γυναίκα μεγαλύτερή του. Όμως ο νους, η λογική, αποδεικνύεται αδύναμη να συνυπολογίσει όλα τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή της. Και είναι ακριβώς αυτή η αδυναμία της λογικής (αμαρτία) που οδηγεί στην αμαρτία, με την ηθική πια σημασία της λέξης.[13]

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Οιδίπους και Φρόυντ

Η Ιοκάστη είχε μεταφέρει σε συμβολικό επίπεδο την ανησυχία του Οιδίποδα μήπως συνάψει σχέσεις με τη μητέρα του (στ. 976) :

Σὺ δ᾽ εἰς τὰ μητρὸς μὴ φοβοῦ νυμφεύματα·

πολλοὶ γὰρ ἤδη κἀν ὀνείρασιν βροτῶν

μητρὶ ξυνηυνάσθησαν·

Μη φοβάσαι γάμους με τη μητέρα σου·

πολλοί θνητοί στα όνειρά τους κοιμήθηκαν με τη μητέρα τους.

(στ. 980-983)

Αυτή τη μεταφορά αξιοποίησε ο Φρόυντ και μίλησε για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ταιριαστό για τους αστούς / μεγαλοαστούς ψυχαναλυόμενους του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα στη Βιέννη, όπου είχαν αρχίσει να συζητούν για τη σημασία του σώματος και τη διαχείρισή του στη δημιουργία τραυματικών συμπλεγμάτων στην παιδική ηλικία. Ωστόσο, είναι σαφές ότι αν εφαρμόσουμε μονοσήμαντα την προσέγγιση αυτή στην τραγωδία του Σοφοκλή, ο πλούτος των σημάνσεων περιορίζεται.

Οιδίπους Τύραννος και δομική ανάλυση

Ο C. Levi-Strauss χρησιμοποιεί τον μύθο του Οιδίποδα ως μοντέλο για μια δομική ανάλυση του μύθου[14]. «Συστέλλει» τον μύθο σε μικρότερες προτάσεις και τις οργανώνει σε ομάδες, τις οποίες ονομάζει μυθήματα -κατά το φωνήματα ή μορφήματα- και αποτελούν τους θεμέλιους λίθους και τα συστατικά στοιχεία του μύθου.

Ο Κάδμος αναζητεί την αδελφή του Ευρώπη
		Ο Κάδμος σκοτώνει τον δράκο
	Οι Σπαρτοί αλληλοεξοντώνονται.
			· Λάβδακος χωλός · Λάιος σκαιός · Οιδίποδας, πρησμένο πόδι
	Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο.
		Ο Οιδίποδας σκοτώνει τη Σφίγγα
Ο Οιδίποδας παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη.
	Ο Ετεοκλής σκοτώνει τον αδελφό του Πολυνείκη.
Η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της Πολυνείκη.

Στην πρώτη στήλη τονίζεται η συγγένεια αίματος, ενώ στη δεύτερη κυριαρχεί η υποτίμησή της. Η τρίτη στήλη επισημαίνει την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αυτόχθονη καταγωγή του, ενώ η τέταρτη, με το σωματικό ελάττωμα του καθενός, ιδίως του Λάβδακου και του Οιδίποδα που τους αναγκάζει να σέρνουν το πόδι τους στη γη, δείχνει το αντίθετο, την εξάρτηση δηλαδή από την καταγωγή. Όλες οι στήλες βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους.

Αν διαβάσουμε το σχήμα από αριστερά προς τα δεξιά, προκύπτει η χρονική σειρά των γεγονότων του μύθου. Αν διαβάσουμε την κάθε στήλη ως μια ενότητα, ως ένα μύθημα, αποκαλύπτεται το απόκρυφο νόημά του. Έτσι, ο μύθος εμφανίζεται ως ένα «λογικό μοντέλο … ικανό να υπερνικήσει μιαν αντίφαση». Αναπόφευκτα λοιπόν θα πρέπει να ταξινομήσουμε τα δεδομένα των μύθων σε καταφάσεις, αντιφάσεις και συνθέσεις.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ
8 Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.

9 Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.

10 Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.

11 Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.

12 Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.

13 Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).

14 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.

ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ
Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
της Δήμητρας Μήττα
Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
www.greek-language.gr/

ΔΕΙΤΕ ΘΗΒΑΪΚΟΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ -Β