Το κρασί στον ελληνικό κόσµο: Από τις απαρχές στον Όµηρο

Αττική ερυθρόμορφη τριφυλλόστομη οινοχόη (χους) του αγγειογράφου Μύσωνα με απεικόνιση Διονύσου και Σατύρου.Πιθανόν από την Όλυνθο, 490-480 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης).

«ἐν δὲ πίθοι οἴνοιο παλαιοῦ ἡδυπότοιοἕστασαν, ἄκρητον θεῖον ποτὸν ἐντὸς ἔχοντες»

Όμηρος,Οδύσσει αβ, 340-341

Ευαγγελία Στεφανή

Ο οίνος, το κρασί, το μέθυ, το θείο αυτό ποτό, που συντροφεύει τους Έλληνες στη χαρά και τη θλίψη, στη συντροφιά και τη μοναξιά, έχει παμπάλαιες ρίζες στον τόπο μας. Η άμπελος, ως άγριο είδος (Vitissylvestris), είναι αυτοφυής στην Ελλάδα και σε μια ευρύτερη περιοχή, που περιλαμβάνει τις μεσογειακές χώρες, τα Βαλκάνια, τη Μαύρη Θάλασσα, καθώς και τη Μ.Ασία μέχρι τον Καύκασο 1.

 Η άγρια άμπελος είναι παρούσα στον ελληνικό χώρο από την Παλαιολιθική εποχή, σύμφωνα με τα δεδομένα των παλυνολογικών ερευνών, καθώς έχει εντοπιστεί σε




διαγράμματα από τα τενάγη των Φιλίππων, στην περιοχή της Δράμας, σε ζώνες που χρονολογούνται ανάμεσα στα 13.000 έως 10.000 χρόνια πριν από σήμερα. Τα διαγράμματα παρουσιάζουν σημαντική αύξηση της γύρης του φυτού περίπου 3.500 χρόνια πριν από σήμερα. Το γεγονός αυτό έχει συνδεθεί από τους ερευνητές με την έναρξη καλλιέργειας της αμπέλου από τον άνθρωπο 2.

 Στην πραγματικότητα η μέχρι σήμερα έρευνα έδειξε ότι είναι πολύ δύσκολο να αναγνωριστούν με ασφάλεια τα διακριτικά χαρακτηριστικά της ήμερης αμπέλου από την άγρια3 καθώς και να προσδιοριστεί με ακρίβεια η εποχή κατά την οποία η άμπελος εξημερώθηκε και άρχισε να καλλιεργείται συστηματικά 4 Το πιο πιθανό είναι ότι η εμφάνιση της ήμερης αμπέλου ( Vitis vinifera ) και η έναρξη της αμπελοκαλλιέργειας έγινε σταδιακά και σε διάφορες περιοχές της ευρύτερης μεσογειακής λεκάνης 5, ενώ είναι πιθανό για κάποια περίοδο να συνυπήρχαν το άγριο και το ήμερο είδος.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα από τον οικισμό των Σιταγρών στην ανατολική Μακεδονία: στα πρώιμα στρώματα κατοίκησης βρέθηκαν απανθρακωμένα γίγαρτα (κουκούτσια), που προ-έρχονται από άγρια αμπέλια. Κατά τη φάση IV, πριν την έναρξη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, και στη φάση V, τα κουκούτσια των σταφυλιών έχουν πλέον χαρακτηριστικά του ήμερου είδους 6. Έτσι, μέσω των διαδοχικών στρωμάτων αυτού του οικισμού μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την εξέλιξη από το άγριο φυτό στο εξημερωμένο.

Τα σταφύλια πριν αποτελέσουν την πρώτη ύλη για την παρασκευή του κρασιού, καταναλώνονταν ως νωπά ή αποξηραμένα φρούτα. Κατάλοιπα αυτής της κατανάλωσης αποτελούν τα απανθρακωμένα γίγαρτα, που βρίσκονται σε διάφορες αρχαιολογικές θέσεις και τα οποία εντοπίζονται και ταυτίζονται χάρη στις αρχαιοβοτανολογικές έρευνες 7.

 Το ερώτημα πότε έγινε για πρώτη φορά η οινοποίηση του σταφυλιού είναι επίσης δύσκολο να απαντηθεί. Μέχρι σήμερα οι πρωιμότερες ενδείξεις, από την ευρύτερη μεσογειακή λεκάνη, για σύνθλιψη σταφυλιών με σκοπό να εξαχθεί ο χυμός τους, προέρχονται από τον οικισμό του Ντικιλί Τας, κοντά στους Φιλίππους, στην ανατολική Μακεδονία.

Ντικιλί Τας

Σε ένα νεολιθικό σπίτι που καταστράφηκε από φωτιά κατά το βʹ μισό της 5ης χιλιετίας βρέθηκε μεγάλη συγκέντρωση από απανθρακωμένα στέμφυλα, δηλαδή κουκούτσια που διατηρούσαν και τη φλούδα του καρπού, γεγονός που δηλώνει ότι είχε γίνει έκθλιψή τους, για να εξαχθεί ο χυμός 8. Χωρίς να γνωρίζουμε εάν ακολούθησε η απαραίτητη ζύμωση για να γίνει ο χυμός των σταφυλιών κρασί, θα λέγαμε ότι από αυτόν τον νεολιθικό οικισμό της Μακεδονίας προέρχονται τα παλαιότερα στοιχεία για την οινοποίηση του σταφυλιού. Κατά την εποχή του Χαλκού (3 η-2 η χιλιετία π.Χ.)πληθαίνουν τα στοιχεία, που υποδεικνύουν ότι γίνεται πλέον συστηματικά σε πολλούς οικισμούς του Αιγαίου, η οινοποίηση των καρπών της αμπέλου.

 Το πιο γνωστό παράδειγμα προέρχεται από τον πρωτομινωικό ΙΙ οικισμό της Μύρτου 9 (2900-2200 π.Χ.) στην Κρήτη, όπου βρέθηκαν πήλινοι ληνοί, κύπελλο με γίγαρτα και πίθος με προχοή ο οποίος περιείχε γίγαρτα, μίσχους και φλοιούς κουκουτσιών. Σε αυτή την περίπτωση τα αρχαιολογικά δεδομένα είναι ιδιαίτερα εύγλωττα, καθώς αποκαλύπτουν την ίδια τη διαδικασία παραγωγής κρασιού στον οικισμό κατά τις πρώιμες φάσεις της εποχής του Χαλκού. -ΔΕΣ- ΜΙΝΩΙΚΟ ΚΕΛΑΡΙ

Και τις επόμενες φάσεις της εποχής του Χαλκού, η Κρήτη είναι η περιοχή από την οποία προέρχονται τα περισσότερα στοιχεία για τη μορφή και τη λειτουργία προϊστορικών σταφυλοπιεστηρίων: στην έπαυλη του Βαθυπέτρου, στο Φουρνί Αρχανών, στον Κομμό Ηρακλείου, σε σπίτια της Ζάκρου, και σε πολλές ακόμη θέσεις, ήρθαν στο   φως μόνιμες και οργανωμένες εγκαταστάσεις για την παραγωγή κρασιού. Έτσι, τα αρχαιολογικά δεδομένα μας επιτρέπουν πλέον να μιλούμε με ασφάλεια για την εκτεταμένη αμπελοκαλλιέργεια και τη συστηματική οινοποίηση στη μινωική Κρήτη 10.

Πατητήρι κρασιού στο Βαθύπετρο- Κρήτη

 Πέρα από αυτό, οι αρχαιομετρικές έρευνες μας έχουν δώσει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη χρήση βοτάνων και ρητινών για τον αρωματισμό του κρασιού 11 , γεγονός που αποκαλύπτει την ιδιαίτερη σχέση των ανθρώπων με το κρασί ήδη σε τόσο πρώιμες περιόδους, και μάλιστα την ανάπτυξη εκλεπτυσμένων οινικών γεύσεων. 

Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι η ρετσίνα, το παραδοσιακό αυτό ελληνικό ποτό, είχε ήδη «ανακαλυφθεί» και καταναλωνόταν από την εποχή του Χαλκού 12 και σε όλη τη διάρκεια της ελληνικής αρχαιότητας 13 . 
Ας σημειώσουμε εξάλλου ότι η αναγνώριση του ιδεογράμματος του κρασιού στη Γραμμική Α και στην κρητική ιερογλυφική γραφή και βέβαια στα κείμενα της Γραμμικής Β 14 που έχουν βρεθεί στην Κνωσό και στα μυκηναϊκά ανάκτορα της Ηπειρωτικής Ελλάδας, δεν αφήνουν αμφιβολία για την εμπορική σπουδαιότητα του κρασιού 15 στις ανακτορικές κοινωνίες της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο και σε όλη την ανατολική Μεσόγειο.

Ακόμη πιο σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι το όνομα του Διονύσου αναφέρεται ως θεωνύμιο σε κείμενα της Γραμμικής Β, όπως άλλωστε και τα ονόματα και άλλων θεών της κλασικής Ελλάδας 16 .

Ιδεόγραμμα του οίνου Γραμμική Β

Ωστόσο, το κρασί στις αιγαιακές κοινωνίες της Χαλκοκρατίας δεν αποτελεί απλώς ένα προϊόν που παράγεται, αποθηκεύεται, καταναλώνεται και έχει οικονομική αξία αλλά ένα προϊόν με κοινωνική και πολιτισμική σημασία. Σύγχρονες μελέτες τόσο της εικονογραφίας 17 όσο και συγκεκριμένων ομάδων αντικειμένων, και κυρίως αγγείων 18, τα οποία φαίνεται ότι σχετίζονταν άμεσα με την κατανάλωση του κρασιού, έδειξαν ότι το κρασί διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο σε τελετουργίες θρησκευτικού και κοσμικού χαρακτήρα 19 .

 Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση για τον χαρακτήρα και τις κοινωνικές χρήσεις αυτών τελετουργιών 20, η οποία όμως ξεφεύγει από το πλαίσιο του παρόντος κειμένου. Αξίζει ωστόσο να σταθούμε στην κεντρική θέση που, όπως φαίνεται, κατείχε η κατανάλωση κρασιού σε τελετές σημαντικές για τη συνοχή των προϊστορικών κοινωνιών, είτε το σκεύος του πότου ήταν ένα χρυσό κύπελλο είτε ένα πήλινο αγγείο (εικ. 1).

 

Εικ.1 Τροχήλατη μυκηναϊκή κύλικα με ψηλό πόδι και γραπτό μοτίβο βλαστών που απολήγουν σε σπείρες. Καστανάς Θεσσαλονίκης. ΎστερηΕποχή Χαλκού (Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, KA 79733).

 Ίσως δεν θα απείχαμε πολύ από την πραγματικότητα, εάν λέγαμε ότι οι τελετές αυτές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού αποτελούν τις απαρχές του ελληνικού συμποσίου. Ο ίδιος ο κρατήρας, το πιο χαρακτηριστικό αγγείο του συμποσίου των ιστορικών χρόνων, στο οποίο γινόταν η κράσις του οίνου, δηλαδή η ανάμειξή του με νερό, αναφέρεται σε πινακίδα της Γραμμικής Β, στοιχείο που μας επιτρέπει να σκεφτούμε ότι η συνήθεια ανάμιξης του κρασιού με νερό υπήρχε ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή 21.

Πέρα από τις παραπάνω κοινωνικές σημασίες που έχουν αποδοθεί στο κρασί, η άποψη που συμπυκνώνει με τον πιο ουσιαστικό ίσως τρόπο τον ρόλο που έπαιξε η αμπελοκαλλιέργεια και το κρασί στη διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού ήδη από τις πρωιμότατες φάσεις του, διατυπώθηκε από τον C. Renfrew 22.

Σύμφωνα με αυτή την άποψη η εξημέρωση του αμπελιού και της ελιάς κατέστησε δυνατή την εκμετάλλευση ολόκληρου του μικροπεριβάλλοντος των οικισμών. Δηλαδή έγινε δυνατό μαζί με τα δημητριακά και τα όσπρια να καλλιεργούνται λοφοπλαγιές με αμπέλια και ελιές και μάλιστα να συλλέγονται προϊόντα που μπορούσαν να διατηρηθούν. Ως συνέπεια προέκυψε η εμφάνιση ενός συστήματος αναδιανομής εντός των οικισμών, γεγονός που ευνόησε την εμφάνιση τοπικών αρχηγών.

Εξελίξεις που επίσης ευνοήθηκαν από τους παραπάνω μετασχηματισμούς ήταν η ανάπτυξη της εξειδίκευσης και των μεθόδων αποθήκευσης. Με απλά λόγια η αμπελοκαλλιέργεια είχε καθοριστικό ρόλο στο σημαντικότερο ίσως φαινόμενο της εποχής του Χαλκού, αυτό της ανάδυσης των ελίτ. Κατά τη διάρκεια της επόμενης περιόδου του ελληνικού πολιτισμού, τη γεωμετρική Εποχή (1050-700π.Χ.), το κρασί συνεχίζει την παρουσία του ως βασικό είδος διατροφής και ως προϊόν με εξέχουσα κοινωνική σημασία.

 Οι πληροφορίες που αντλούμε προέρχονται από τα έργα του Ησιόδου και τα Ομηρικά έπη αλλά και από τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία αποκαλύπτουν πτυχές της ελληνικής κοινωνίας αυτής της ιδιαίτερα κρίσιμης για τη διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού περιόδου, με την κεντρική θέση του αμπελιού και του κρασιού σε πολλές από αυτές. Ο Ησίοδος στα Έργα και Ημέραι του, αφήνει ανάγλυφα να αναδυθεί η εικόνα ενός αγροτικού κόσμου με βαθιές θρησκευτικές πίστεις και ηθικές αξίες, ενός κόσμου που τον κυβερνά η δικαιοσύνη 23 . Είναι η εποχή όπου ανιχνεύονται οι απαρχές του συστήματος της εντατικής γεωργίας, η οποία εξασφαλίζει την αυτάρκεια καθώς στηρίζεται στην ποικιλία καλλιεργειών και όχι στις μονοκαλλιέργειες 24

 Σε αυτό το πλαίσιο ευνοείται η καλλιέργεια του αμπελιού δεδομένου ότι τα αμπέλια χρειάζονται δουλειά όταν δεν χρειάζονται τα δημητριακά και οι ελιές. Στον Ησίοδο, λοιπόν, δίνονται οδηγίες για το πώς ο αγρότης θα καταφέρει να έχει το πιο ωραίο κρασί 25 , γεγονός που αποδεικνύει ότι οι αμπελοκαλλιεργητές της εποχής είχαν κατακτήσει την απαραίτητη γι’ αυτό γνώση μέσα από την εμπειρία. Υπάρχει όμως και μία ακόμα πιο σημαντική, κατά τη γνώμη μας, αναφορά που μιλάει για την ευφρόσυνη διάθεση που προκαλεί η κατανάλωση του κρασιού αλλά και το συσχετίζει άμεσα με τον Διόνυσο, ως “ δώρο δικό του που δίνει τη χαρά”26 .

Κρατήρας του Δερβενίου -Σκηνή μέθης του Διονύσου και Μαινάδων

Στα ομηρικά έπη, τα οποία αποτελούν ίσως το καλύτερο μέσον για να αντιληφθούμε κάποιες από τις αξίες της εποχής, το κρασί δεν αποτελεί απλώς μαζί με το λάδι και το ψωμί τα βασικά είδη διατροφής 27 στον πόλεμο και στην ειρήνη αλλά εμπλέκεται σε πάμπολλες στιγμές της ζωής 28 . Δεν είναι μόνο οι ειρηνικές σκηνές, όπως αυτή των στίχων, που αναφέρονται στην αρχή του κειμένου μας με την περιγραφή των πλούσιων αποθηκών στο παλάτι του Οδυσσέα, όπου τα πιθάρια με το γλυκό κρασί ήταν ακουμπισμένα στον τοίχο 29 . Ή οι θαυμάσιες εικόνες που μας μεταφέρει η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα30 με τους αγρότες να ξεκουράζονται με μια κούπα κρασί για να συνεχίσουν το όργωμα31 . Είναι το κρασί, το μυστικό “όπλο” των Αχαιών, με το οποίο καταφέρνουν να καταβάλουν τον Πολύφημο32. Είναι οι πολεμιστές, Δαναοί και Τρώες, που ξεδιψούν πίνοντας πάντα κρασί αναμεμιγμένο με νερό, ενώ με κρασί πλένουν και τους νεκρούς τους 33 και κάνουν σπονδές στους θεούς. Μάλιστα το γεγονός ότι πουθενά ο Όμηρος δεν αναφέρει την πόση σκέτου νερού έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι το κρασί αναμιγνυόταν με νερό, έτσι ώστε να μπορούν να πίνουν άφοβα νερό χωρίς το φόβο δυσεντεριών, λόγω των αντισηπτικών και φαρμακευτικών ιδιοτήτων του οίνου 34 .

 Είναι ακόμη η μεταφορά του κρασιού, που το παρακολουθούμε να ταξιδεύει με καράβια από τη Λήμνο στην Τροία 35. Αυτή η εικόνα, που μας δίνεται από τον Όμηρο, αποτελεί την αρχαιότερη γραπτή αναφορά στη μεταφορά του κρασιού δια θαλάσσης και προσφέρει την αφορμή να σταθούμε σε ένα ακόμα σημείο αναφορικά με τη σπουδαιότητα του κρασιού στην αρχαιοελληνική κοινωνία: το γεγονός ότι το κρασί ήταν ένα προϊόν το οποίο όσο πάλιωνε όχι μόνο δεν χαλούσε αλλά βελτιωνόταν γευστικά και μπορούσε εύκολα να μεταφερθεί μέσα στους αμφορείς ήταν οι κύριες αιτίες της εμπορικής αξίας του και της μεγάλης ανάπτυξης της διακίνησής του ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. και στις μετέπειτα περιόδους36.

 Ο Όμηρος επίσης μας έχει χαρίσει μερικούς από τους ωραιότερους χαρακτηρισμούς του κρασιού, όπως μελιηδής (γλυκός σαν μέλι) και μελίφρων (που γλυκαίνει τον νου), πράμνειος και βίβλινος , όροι που πιθανώς αναφέρονται στην προέλευση του κρασιού από συγκεκριμένους τόπους 37 .Στον Όμηρο εξάλλου συναντούμε τις πρώτες περιγραφές των ανδρικών συμποσίων38. Αν και οι όροι “συμπόσιον” ή “πότος” δεν χρησιμοποιούνται από τον ποιητή, φαίνεται ότι έχει ήδη συγκροτηθεί η εικόνα για τις περιστάσεις τέλεσης ενός συμποσίου και για τις συνήθειές του, τη σπονδή, την πρόποση και το αντιχαιρέτισμα 39.

Σε ό,τι αφορά τον ρόλο του κρασιού στις κοινωνίες των γεωμετρικών χρόνων θα σταθούμε σε ένα ακόμα στοιχείο που συνδέει τα ευρήματα της αρχαιολογίας με τις πληροφορίες της επικής ποίησης και την γεωμετρική εποχή με το μυκηναϊκό της παρελθόν. Τα συμποσιακά αγγεία φαίνεται ότι διαμορφώθηκαν μέσα από μια μακριά παράδοση και εξέλιξη, η οποία ξεκινάει από τη μυκηναϊκή εποχή και φθάνει μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια. Ένας σκύφος του 8 ου αι. π.Χ., ροδιακού εργαστηρίου, που βρέθηκε στις Πιθηκούσσες, την αποικία των Χαλκιδέων στη νήσο Ίσχια φέρει την εξής επιγραφή:

Από το ποτήρι του Νέστορα αλήθεια!, πίνει κανείς όμορφα. Όποιος όμως πιεί από αυτό το ποτήρι, αμέσως θα τον πιάσει ο πόθος για την καλλιστέφανη Αφροδίτη 40.

Το ποτήρι του Νέστορα το «δέπας περικαλλές», που αναφέρει ο Όμηρος 41 ταυτίζεται με τα χρυσά κύπελλα που βρίσκονται στις ανασκαφές των μυκηναϊκών κέντρων και αποτελούσαν πολυτελή σκεύη πόσης (εικ.2).

Εικ 2 Χρυσή κύλικα. Έχει ονομαστεί συμβατικά «κύπελλο του Νέστορος». Μυκήνες, Ταφικός Κύκλος Α-16 αι π.Χ.

 Η επιγραφή του σκύφου μας ξαφνιάζει, γιατί το ποτήρι του Νέστορα αναφέρεται σαν κάτι πολύ γνωστό 42 και το γεγονός είναι αξιοθαύμαστο όχι μόνο γιατί δείχνει ότι η ομηρική επική παράδοση έχει εμποτίσει όλο τον ελληνικό κόσμο από την ανατολή ως τη δύση 43 αλλά και ότι η μνήμη των Μυκηναίων προγόνων και των συμβόλων τους είναι ζωντανή αρκετούς αιώνες μετά.

Στη γεωμετρική κεραμική υπάρχει μια μεγάλη σειρά αγγείων πότου 44 και από τον ύστερο 7 ο αι. π.Χ. παρατηρείται μία επανάσταση στην αττική κεραμική με την εμφάνιση όλο και περισσότερων αγγείων αυτής της κατηγορίας 45 . Το γεγονός αυτό προφανώς συσχετίζεται με την αυξανόμενη κατανάλωση του κρασιού στο πλαίσιο συμποσίων αλλά και λατρευτικών και ταφικών τελετουργιών 46.

  

Εικ. 3. Το «αγγείο των πολεμιστών». Μυκηναίοι οπλίτες κινούνται σε φάλαγγα, φεύγοντας ίσως για τη μάχη, από οικία των Μυκηνών.Γύρω στο 1200 π.Χ. (πηγή Ανδρόνικος κ.ά. 1974).

Η μεγάλη ζήτηση, όπως είναι αναμενόμενο, είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγής και την εντατικοποίηση της εμπορικής διακίνησης του προϊόντος. Εάν σκεφτούμε ότι αυτή είναι η εποχή κατά την οποία οι Έλληνες κατακλύζουν τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου ιδρύοντας αποικίες, μπορούμε να φανταστούμε ελληνικά καράβια να πλέουν σε μεγάλους και μικρότερους πλόες μεταφέροντας ανάμεσα στα άλλα και το πολύτιμο δώρο του Διονύσου. Μάλιστα έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η εξαγωγή κρασιού και σταφυλιών θα ήταν μια σημαντική πηγή πλούτου για τους πρώτους αποίκους 47 .

Στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, από την «αρχαϊκή» μέχρι και την «ελληνιστική» εποχή, η κοινωνική και οικονομική σημασία του κρασιού στις ελληνικές κοινωνίες όχι μόνο θα εδραιωθεί αλλά και θα αυξάνεται συνεχώς.

Η αμπελοκαλλιέργεια 48 θα επεκταθεί, καράβια με αμφορείς που περιέχουν κρασί θα ταξιδεύουν 49 σε όλη τη Μεσόγειο και πλέον ο οίνος θα γίνει προϊόν με ονομασία προέλευσης: τα κρασιά της Θράκης με διασημότερα αυτά της Ισμάρου και της Μαρώνειας, το γλυκόπιοτο Θασίτικο και το Χιώτικο, το πρώτο μαύρο κρασί, ταξιδεύουν μέσα σε αμφορείς που με σφραγίδες αποδεικνύουν ότι πράγματι μεταφέρουν το ξεχωριστό  προϊόν κάθε τόπου.

Αυτές τις περιόδους το συμπόσιο, έχοντας όπως δείχνει και το όνομά του, στο επίκεντρό του το κοινό ποτό, θα γίνει ένας από τους πιο σημαντικούς θεσμούς των Ελλήνων, με εξέχουσες κοινωνικές και πολιτισμικές σημασιοδοτήσεις 50 .Η ίδια η ελληνική μυθολογία αποκαλύπτει με τον πιο εύγλωττο τρόπο το πόσο βαθιά ριζωμένη ήταν στην ελληνική σκέψη η σημασία του αμπελιού και του πολυτιμότερου προϊόντος του, του κρασιού, που δεν μπορούσε παρά να είναι ένα θεϊκό δώρο: το ζευγάρωμα του Διονύσου με την Αριάδνη συμβολίζει διασταυρώσεις θρησκειών, ενώ τα παιδιά τους (Ευανθής, Στάφυλος, Οινοπίων) σηματοδοτούν τη διάδοση της αμπελουργίας, που με τη σειρά της γεννά τη διονυσιακή λατρεία 51 .

Αττική μελανόμορφη κύλικα, 540-535 π.Χ. Αποδίδεται στον αγγειογράφο Εξηκία.Εικονίζεται ο Διόνυσος σε πλοίο, που το κατάρτι του μετατρέπεται σε κλήμα.Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen. (πηγή Τιβέριος 1996)

Ο Οινοπίων, θεωρούνταν μυθικός βασιλιάς και οικιστής της Χίου, ενός από τους πιο διάσημους για το κρασί του τόπους. Αυτός δίδαξε κατά παράδοση στους Χιώτες την καλλιέργεια της αμπέλου και την παρασκευή του μέλανος οίνου52. Μία μεγάλη ακόμα σειρά τόπων, ηρώων και μυθικών προσώπων, όπως ο βασιλιάς της Αιτωλίας Οινέας 53 και ο ιερέας του Διονύσου Οίναρος 54 και πολλοί ακόμα, μας οδηγούν πίσω ξανά στις απαρχές της οινοποίησης του σταφυλιού και μας ταξιδεύουν «ἐπὶ οἴνοπα πόντον» (εικ. 4) 55 , μέσα στην κρασογάλανη θάλασσα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Σε αυτό το ταξίδι είναι ακόμη και σήμερα γοητευτικό να αναζητούμε την πατρίδα του Διονύσου σε κάποια από τις ακτές του Αιγαίου και –γιατί όχι;–,στην ανατολική Μακεδονία ή τη Θράκη.

ΤΕΛΟΣ

Από την μελέτη της Ευαγγελίας Στεφανή :Το δώρο του Διονύσου  - Μυθολογία του κρασιού στην κεντρική Ιταλία (Molise)και τη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία) -ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Βαλαμώτη 2009, 91-92.2. Bottema 198

2. Bottema & Woldring 1990.

3. Mangafa & Kotsakis 1996. Βαλαμώτη 1998.

4. Αναλυτικά για το θέμα και τη σύνοψη των σχετικών μελετών βλ.Βαλαμώτη 2009, 93-98. Επίσης Βαλαμώτη 1998. Καραλή & Μαυρίδης1998.

5. Zohary 1995.

6. Renfrew 2006, 469 και αναλυτικά Renfrew 2003, κυρίως 12-15.

7. Βαλαμώτη 2009, 93-97.

8. Valamoti et al. 2007.

9. Warren 1972, 75, 82-84, 120-121, 138-139. Παγωμένου 2002, 50.

10. Συγκεντρωμένα τα σχετικά αρχαιολογικά δεδομένα σε Παγω-μένου 2002, κυρίως 50-52. Επίσης βλ. Κόπακα 2002. Hansen 2002. Hal-lager 2002.

11. Minoans and Mycenaeans: Flavours, 142-188. Μερούσης 2010,261

12. Minoans and Mycenaeans: Flavours , 187-188.

13. Lambrou-Phillipson & Phllipson 2002.

14. Palmer 1994. Palmer 2002. Olivier 2002. Bennet 2002.

15. Για την ανακτορική αποθήκευση και αναδιανομή βλ. Renfrew 2006 484-492.

 Minoans and Mycenaeans: Flavours, 150- 158.

16. Duev 2008.

17. Κόπακα 2002.

18. Για τα μινωικά αγγεία βλ. Πλάτων 2002. Hallager 2002. Για ομάδες μυκηναϊκής κεραμικής και σκευών που  σχετίζονται με την πόση βλ.Wright 2004β. Για τη μυκηναϊκή κεραμική της Μακεδονίας και τους πιθανούς συσχετισμούς της με τις εθιμοτυπίες οινοποσίας βλ. Ανδρέου2003, κυρίως 196-200. Andreou & Psaraki 2007.

19. Renfrew 2006, κυρίως 784. Πλάτων 2002. Κόπακα 2002, 38-41,όπου σημειώνεται η σύνδεση του κρασιού με γυναικείες τελετουργίεςκαι διατυπώνεται η ενδιαφέρουσα άποψη ότι ο μεταγενέστερος μυθι-κός γυναικείος θίασος του Διονύσου μεταφέρει μνήμες από παλαιότερες πρακτικές.

20. Για την κοινωνική σημασία της οινοποσίας στην Κρήτη και τονμυκηναϊκό κόσμο βλ. Hamilakis 1999. Wright 1995. Wright 2004α. Ειδικότερα για τα εορταστικά γεύματα και την κατανάλωση ποτών στηΜακεδονία της ΥΕΧ βλ. Ανδρέου 2003. Για θεωρητικές προσεγγίσειςτου ζητήματος των κοινωνικών διαστάσεων της κατανάλωσης αλκο-ολούχων ποτών βλ. Sherratt 1995 και συμβολές σε: Douglas 1987. Wi-essner & Schiefenhoevel 1996.

21. Dalby 2001, 82. Αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα του γνωστού «κρατήρα των οπλιτών» από τις Μυκήνες, σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. 1426) με παράσταση οπλιτών που φεύγουν για τον πόλεμο έχοντας ο καθένας δεμένο στο ακόντιό του έναν ασκό με κρασί(εικ. 3).

22. Renfrew 2006, 773-797.

23. Osborne 2000, 218-224. Κυρτάτας & Ράγκος 2010, 32-36.

24. Isager & Skydsgaard 1992, 19 κ.εξ. Osborne 2000, 108-112.

25. Dalby 2001, 159-160. Isager & Skydsgaard 1992, 26.

26.Κι όταν ο Ορίων και ο Σείριος μεσουρανήσουνκι η ροδοδάχτυλη Ηώς δει τον Αρκτούρο,τότε, Πέρση, να κόψεις και να κουβαλήσεις όλα τα τσαμπιά.Βάλτα στον ήλιο δέκα μέρες και δέκα νύχτες,Κι ύστερα βάλτα πέντε μερόνυχτα στον ίσκιο,και την έκτη μέρα να αντλήσεις πια τα δώρατου Διονύσου που δίνει τη χαρά.(Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 609-614, μετάφρ. Σ. Σκαρτσή)

27. Γενικά για τη διατροφή των αρχαίων Ελλήνων βλ. Blanck 2004,144 κ.εξ.

28. Αναλυτικά για το κρασί και την οινοποσία στον ομηρικό κόσμοβλ. Papakonstantinou 2009.

29.Και στου γονιού ο Τηλέμαχος το θάλαμο κατέβητον αψηλό και διάπλατο, πόχε σωρούς χρυσάφικαι χάλκωμα, και σεντουκιές  φορέματα και μύρα, και που γλυκόπιοτο παλιό κρασί πολλά πιθάρια στεκόντουσαν ολόγεμα με αγνό πιοτό και θείο, στον τοίχο αράδα κολλητά, ίσως κι ερθή μιά μέρα πάλε ο Δυσσέας στον τόπο του, τα πάθια του σαν πάψουν. ( Οδύσσεια β, 337-343, μετάφρ. Αργύρη Εφταλιώτη).

30. Schadewalt 1985, 183-206.

31.Και κάθε που γυρίζαν κι έφταναν στου χωραφιού την άκρα,τους ζύγωνε ένας και τους έδινε κρασί γλυκό μια κούπα, στο χέρι καθενός· και γύριζαν στους όργους πίσω εκείνοι,και στου βαθιού να φτάσουν βιάζουνταν του χωραφιού την άκρα.(Ιλιάδα Σ, 544-547, μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι.Θ. Κακριδή)

32.Τότες εγώ τον Κύκλωπα σιμώνω και του κρένω,μ’ ένα καρδάρι ολόγεμο μαύρο κρασί στα χέρια· «Νά, πάρε, πιες, ώ Κύκλωπα, που τρως ανθρώπου κρέας, να δής πιοτό που φύλαγα κρυμμένο στο καράβι…»(Οδύσσειαι, 345-348, μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη)

33. Alexiou 2002, 72, 91.

34. Κουράκου-Δραγώνα 2006, 12-13.

35.Ο γήλιος έπεσε και τέλεψαν οι Αργίτες τη δουλειά τους’ καί στα καλύβια βόδια εσφάζανε, και πήραν και δειπνούσανκι είχαν κρασί απ’ τη Λήµνο, που’φεραν πολλά καράβια εκείθε (Ιλιάδα Η, 465-467, μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι.Θ. Κακριδή)36. Για τη σπουδαιότητα της δυνατότητας μεταφοράς των προϊό-ντων για  την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας βλ. Osborne 2000,113-114

37. Κουράκου-Δραγώνα ( ...η γνωστή ελληνόφωνη «επιστήμονας»  2006, 15. Dalby 2001, 158-159.

38. Dalby 2001, 171. Κυρτάτας & Ράγκος 2010, 51.

39. Μήττα 2010, 53-54.

40. Schadewalt 1985, 253-256.

41. Για παράδειγμα Ιλιάδα Λ, 632-637.

42. Schadewalt 1985, 253-256. Osborne 2000, 183-185.

43. Ridgway 1997, όπου με βάση την ομοιότητα μπρούντζινων αγγείων του 9 ου αι. π.Χ, από το Λευκαντί και μεταλλικών επίσης αγγείωναπό τις Τυρρηνικές ακτές και με συνδετικό κρίκο τον σκύφο που ανα-φέρουμε στο κείμενο, προτείνεται ότι ειδικού χαρακτήρα “ηρωικές” πόσεις εισήχθησαν στους Ετρούσκους ευγενείς από τους Ευβοείς των ελληνικών αποικιών και κυρίως των Πιθηκουσσών

44. Coldstream 1977, 26, 214 κ.εξ.

45. Osborne 2000, 332.

46. Coldstream 1977, 349-350, 406.

47. Coldstream 1977, 226, 368.

48. Ειδικότερα για τη Μακεδονία βλ. Αδάμ-Βελένη 1998, Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1998. Αλλαμανή-Σουρή 1998. Πουλάκη-Παντερμαλή 2003, 150-151 όπου και γενική βιβλιογραφία και συμβολές στο Πίκουλας 2004. Αδάμ-Βελένη στον παρόντα τόμο.

49. Grace 1961. Μαραγκού 1992. Dalby 2001, 158 κ. εξ. Αδάμ-Βελένη 2003, 142

50. Bergquist 1990 και συμβολές στο Slater 1991.

51.Ελληνική Μυθολογία, τόμος 3, 279, 280, 304-306

52. Μερούσης 2002, 33-36, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

53.Ελληνική Μυθολογία, τόμος 3, 153.

54.Ελληνική Μυθολογία, τόμος 3, 279.

55.Οδύσσεια β, 421.

ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αδάμ-Βελένη 1998:Π. Αδάμ-Βελένη, Αμπέλια και κρασί στις Πέτρες Φλωρίνης. Οι μαρτυρίες μιας ελληνιστι-κής πόλης, στο: Αμπελοοινική ιστορία, 50-59.

Αδάμ-Βελένη 2003:Π. Αδάμ-Βελένη, Οικονομία και εμπόριο στη Μακεδονία, στο: Αρχαίες Αγροικίες, 141-145.

Αλλαμανή-Σουρή 1998:Β. Αλλαμανή-Σουρή, Στοιχεία διονυσιακής λατρείας και ενδείξεις αμπελοκαλλιέργειας στην Ημαθία, στο: Αμπελοοινική ιστορία,84-94. Αμπελοοινική ιστορία: Αμπελοοινική ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης, Εʹτριήμερο εργασίας, Νάουσα, 17-19 Σεπτεμβρίου 1993,ΠΤΙ ΕΤΒΑ, Αθήνα 1998.

Ανδρέου 2003:Σ. Ανδρέου, Η μυκηναϊκή κεραμική και οι κοινωνίες της κεντρικής Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, στο: H Περιφέρεια του Μυκηναϊκού Κόσμου(ΒʹΔιεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, Λαμία 26-30 Σεπτεμβρίου 1999), Αθήνα 2003, 191-210.

Ανδρόνικος κ.ά. 1974:Μ. Ανδρόνικος, Μ. Χατζηδάκης, Β.Καραγιώργης, Τα Ελληνικά Μουσεία,Αθήνα.

 Αρχαίες Αγροικίες: Αρχαίες Αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους. Κεντρική Μακεδονία (Κατάλογος της έκθεσης),Αθήνα 2003.

Βαλαμώτη 1998:Σ. Μ. Βαλαμώτη, Η εκμετάλλευση της αμπέλου στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης κατά την Νεολιθική και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, στο: Αμπελοοινική ιστορία, 137-149.

Βαλαμώτη 2009:Σ. Μ. Βαλαμώτη, Η Αρχαιοβοτανική Έρευνα της Διατροφής στην Προϊστορική Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 2009.

Ελληνική Μυθολογία: Ι. Θ. Κακριδής (γενική εποπτεία),Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα 1986.

Καλτσάς 2007:Ν. Καλτσάς, Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο(Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση), Αθήνα2007.

Καραλή & Μαυρίδης 1998:Λ. Καραλή & Φ. Μαυρίδης, Η πρώτη εμφάνιση της αμπέλου. Προβληματισμοί και προτάσεις για την ένταξη της αμπέλου και των προϊόντων της στη Νεολιθική και την Πρωτο-Χαλκή πε-ρίοδο της Βόρειας Ελλάδας, στο: Αμπελοοινική ιστορία, 150-157.

Κόπακα 2002:Κ. Κόπακα, ‘Οίνος παλαιός’ και άνθρωποι:Σκηνές από την καθημερινότητα της μινωικής οινο-παραγωγής, στο:Οίνος παλαιός ηδύποτος, 25-40.

Κουράκου-Δραγώνα 2006:Σ. Κουράκου-Δραγώνα, Ο πολιτισμός του οίνου στις αρχαιοελληνικές κοινωνίες, στο: Ε. Γραμματικοπούλου (επιμ.),Οίνος: πολιτισμόςκαι κοινωνία, Αθήνα 2006, 9-37.

Κυρτάτας & Ράγκος 2010:Δ. Ι. Κυρτάτας & Σ. Ι. Ράγκος, Η ελληνική αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 2010.

Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1998:Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Η καλλιέργεια του αμπελιού και στοιχεία της λατρείας του Διονύσου στην Πέλλα, στο: Αμπελοοινική ιστορία, 60-67.

Μαραγκού 1992:Α. Μαραγκού, Το εμπόριο του κρασιού στην αρχαιότητα, στο:

Ιστορία του ελληνικού κρασιού (Βʹ τριήμερο εργασίας, Σαντορίνη, 7-9 Σεπτεμ- βρίου 1990),Αθήνα 1992, 93-96.

Μερούσης 2002:Ν. Μερούσης, Χίος. Φυσικό περιβάλλον και κατοίκηση από τη νεολιθική εποχή μέχρι το τέλος της αρχαιότητας, Χίος 2002.

Μερούσης 2010:Ν. Μερούσης, Οι χρήσεις των ρητινών στο προϊστορικό Αιγαίο, στο: Ν. Μερούσης, Ευ. Στεφανή & Μ. Νικολαΐδου (επιμ.),ΙΡΙΣ. Μελέτες στη μνήμη της καθηγήτριας Αγ. Πιλάλη-Παπαστερίου,Θεσσαλονίκη 2010, 257-275.

Μήττα 2010:Δ. Μήττα, Πότος και συμπόσιο στο πλαίσιο του διονυσιασμού, στο: Χ. Γκατζόλης (επιμ.),Ο πολιτισμός στο τραπέζι, Θεσσαλονίκη 2010, 53-68.

Οίνος παλαιός ηδύποτος:Αικ. Κ. Μυλοποταμιτάκη (επιμ.),Οίνος παλαιός ηδύποτος. Το κρητικό κρασί από ταπροϊστορικά ως τα νεότερα χρόνιa (Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου, Κούναβοι Ηρακλεί-ου 24-26 Απριλίου 1998),Ηράκλειο 2002.

Παγωμένου 2002:Ε. Παγωμένου, Αρχαιολογικές ενδείξειςγια την παραγωγή κρασιού κατά την Εποχή του Χαλ-κού στην Κρήτη, στο:Οίνος παλαιός ηδύποτος, 49-54.

Πίκουλας 2004:Γ. Α. Πίκουλας (επιμ.),Οίνον ιστορώ ΙΙΙ. Τ’ αμπελανθίσματα, Αθήνα 2004.

Πλάτων 2002:Λ. Πλάτων, Τα μινωικά αγγεία και το κρασί, στο: Οίνος παλαιός ηδύποτος, 5-23.

Πουλάκη-Παντερμαλή 2003:Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, Αμπελουργία-Οινοποιία, στο: Αρχαίες Αγροικίες,150-151.

Tιβέριος 1996:Μ. Τιβέριος, Αρχαία Αγγεία, Αθήνα 1996.

Andreou & Psaraki 2007:. Andreou & K. Psaraki, ra-dition and Innovation in the Bronze Age Pottery o the Tessaloniki oumba. Food and drink consump-tion and ‘tableware’ ceramics, in: Η. odorova, M.Steanovich & G. Ivanov (eds),e Struma/StrymonRiver Valley in Prehistory (Proceedings of the Inter-national Symposium ‘Strymon Praehistoricus’, Kjus-tendil-Blagoevgrad (Bulgaria) and Serres-Amphipolis(Greece), 27.09-01.10.2004, Ιn the Steps of James Har-vey Gaul 2), Düsseldor 2007, 397-420.Il vIno nEl mondo grEco: dallE orIgInI a omEro

Bergquist 1990:B. Bergquist, Sympotic Space: A Func-tional Aspect o Greek Dining-Rooms, in: O. Mur-ray (ed),

Sympotica. A Symposium on the Symposion,Oxord 1990.

Blanck 2004:Η. Blanck,Εισαγωγή στην ιδιωτική ζωή τωναρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, Αθήνα 2004.

Bottema 1982:S. Bottema, Palynological Investigations inGreece with Special Reerence to Pollen as an Indica-tor o Human Activities,Palaeohistoria24, 257-289.

Bottema & Woldring 1990:S. Bottema & H. Woldring,Anthropogenic Indicators in the Pollen Record o theEastern Mediterranean, in: S. Bottema, G. Entjes-Nie-borg & W. van Zeist (eds), Man’s Role in the Shaping of the Eastern Mediterranean Landscape, Rotterdam1990, 231-264.

Coldstream 1977:J. N. Coldstream,Geometric Greece,London 1997.

Dalby 2001:A. Dalby, Σειρήνεια δείπνα. Ιστορία της δια-τροφής και της γαστρονομίας στην Ελλάδα(μετάφρ.Ε. Πατρικίου), Ηράκλειο 2001.

Douglas 1987:M. Douglas (ed),Constructive Drinking:Perspectives on Drink from Anthropology , Cambridge1977.

Duev 2008:R. Duev, Zeus and Dionysos in the light o Lin-ear B Records, in: A. Sacconi, M. Del Freo, L. Godart,M. Negri (eds),Colloquium Romanum. Atti del XII Colloquio Internazionale di Micenologia, Roma 20-25Febbraio 2006 («Pasiphae» I),Pisa-Roma, 223-230.

Grace 1961:V. P. Grace, Amphoras and the Αncient WineTrade,Princeton 1961.

Hallager 2002:E. Hallager, Wine and pithoi: Writtenand archaeological evidence, στο:Οίνος παλαιόςηδύποτος, 61-67.

Hamilakis 1999:Y. Hamilakis, Food echnologies/ech-nologies o the Body: Te Social Context o Wineand Oil Production and Consumption in Bronze AgeCrete,World Archaeology 31 (1), 38-54.

Hansen 2002:J. Hansen, Botanical Evidence or Wine inPrehistoric Crete, στο:Οίνος παλαιός ηδύποτος, 55-59.

Isager & Skydsgaard 1992:S. Isager & J. E. Skydsgaard, Ancient Greek Agriculture. An Introduction,London-New York 1992.

Lambrou-Phillipson & Phllipson 2002:C. Lambrou-Phillipson & J. Phllipson, Te use o resins in ancientwines, στο:Οίνος παλαιός ηδύποτος, 69-74.

Mangafa & Kotsakis 1996:Μ. Mangaa & Κ. Kotsakis, Anew method or the identication o wild and culti- vated charred grape seeds, Journal of Archaeological Science23, 409-418.

McGovern, Fleming & Katz 1995:

P. McGovern, S. Flem-ing & S. Katz (eds),e Origins and Ancient History of Wine. Food and Nutrition in History and Anthro- pology,London 1995.

 Minoans and Mycenaeans: Flavours:Minoans and Myce-naeans. Flavours of their Time (Εxhibition Catalogue, Athens, 13 July 2002 - 5 January 2003),Athens 2003.

Osborne 2000:R. Osborne,Η Γένεση της Ελλάδας, 1200-479 π.Χ.,Αθήνα 2000.

Papakonstantinou 2009:Z. Papakonstantinou, Wine andWine Drinking in the Homeric World,L’Antiquité classique78 ,1-24.

Renfrew 2003:C. Renfrew, Grains, Seeds, and Fruits romPrehistoric Sitagroi, in: E. S. Elster & C. Renfrew

Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northeast Greece,1968-1970,

Volume 2: e Final Report , Los Angeles2003, 1-28.

Renfrew 2006:C. Renfrew,Η ανάδυση του πολιτισμού.Οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3η χιλιετία, Αθήνα2006.

Ridgway 1997:D. Ridgway, Nestor’s Cup and the Etruscans,Oxford Journal of Archaeology 16 (3), 325-344.

Schadewalt 1985:W. Schadewalt, Από τον κόσμο και το έργοτου Ομήρου,Β΄τόμος: Ομηρικές σκηνές, Αθήνα 1985.

Sherratt 1995:Α. Sherratt, Alkohol and Its Alternatives:Symbol and Substance in Pre-Industrial Cultures, in:J. Goodman, P. Lovejoy & A. Sherrat (eds),Consum-ing Habits: Drugs in History and Anthropology,Lon-don 1995, 11-46.

Slater 1991:W. J. Slater (ed),Dining in a Classical Context ,Michigan 1991.

Valamoti et al. 2007:S. M Valamoti, Ch. Koukouli-Chry-santhaki, D. Malamidou & M. Mangaa, Grape-press-ings rom northern Greece: the earliest wine in theAegean?,

 Antiquity 81.311, 54-61.

Warren 1972:P. Warren,

 Myrtos: An Early Bronze Age Set-tlement in CreteI (BSASuppl. Vol. 7), London 1972.

Wiessner & Schiefenhoevel 1996:P. Wiessner & W.Schieenhoevel (eds),Food and the Status Quest: AnInterdisciplinary Perspective, Oxord 1996.

Wright 1995:J. Wright, Empty Cups and Empty Jugs: TeSocial Role o Wine in Minoan and Mycenaean Socie-ties, in: McGovern, Fleming & Katz 1995, 287-309.

Wright 2004a:J. C. Wright (ed),e Mycenaean Feast (Hesperia73.2), Princeton 2004.

Wright 2004b:J. C. Wright, Mycenaean Drinking Servic-es and Standards o Etiquette, in: P. Halstead & J. C.Barrett (eds),

Food, Cuisine and Society in PrehistoricGreece(Sheeld Studies in Aegean Archaeology 5),Oxord 2004, 90-104.

Zohary 1995:D. Zohary, Te Domestication o the Grape- vine Vitis Viniera L. in the Near East, in: McGovern,Fleming & Katz 1995, 23-30