Ο ρόλος της θρησκείας στην οικογένεια του Αθηναίου πολίτη των κλασικών χρόνων

Ο ρόλος της θρησκείας στην οικογένεια του Αθηναίου πολίτη των κλασικών χρόνων

Τίποτα δε θα μπορούσε να αμφισβητήσει το γεγονός ότι η θρησκεία και κατ’ επέκταση οι διάφορες θεότητες που λατρεύονταν, είχαν ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή των Αθηναίων πολιτών των κλασικών χρόνων.

Εδώ θα γίνει αναφορά στη θρησκεία που κυριαρχούσε κατά τα κλασικά χρόνια στην Αθήνα αλλά και στις θεότητες που λατρεύονταν από τους Αθηναίους πολίτες, επίσης θα σχολιαστεί ο ρόλος που έπαιζαν οι θεότητες στα μέλη των αθηναϊκών οικογενειών και το πώς συμμετείχαν αυτά στη λατρεία των θεοτήτων αλλά και στις υπόλοιπες θρησκευτικές δραστηριότητες.

Μιλώντας για κλασική Αθήνα κατ’αρχήν να πούμε ότι αναφερόμαστε στην Αθήνα των τελών του 5^ουαιώνα με 4^ο αιώνα π.Χ., περίοδος κατά την οποία η Αθήνα γνωρίζει ιδιαίτερη ακμή.

Οι πολίτες της κλασικής Αθήνας, πέρα από οικονομικά, νομικά, πολιτικά και στρατιωτικά προνόμια, ως ελεύθεροι πολίτες είχαν και θρησκευτικά. Σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής ήταν θυσίες και τελετές προς τιμήν του θεού – προστάτη της πόλης (κάθε πόλη είχε πολιούχο θεότητα), στις οποίες όφειλαν να συμμετέχουν οι πολίτες, όπως όφειλαν να συμμετέχουν και στην πολιτική ζωή. Κάθε μελλοντικός πολίτης έδινε όρκο, σύμφωνα με τον οποίο έπρεπε να συμμετέχει όχι μόνο στα

πολιτικά αλλά και στα θρησκευτικά δρώμενα.1

Εύρημα- βωμός Φρατρίου Διός στην οδό Αθηνάς Αθήναι

Ο ιδιαίτερος ρόλος που έπαιζαν ορισμένες θεότητες του άστεως, της φρατρίας και του οίκου στη ζωή των μελών της αθηναϊκής οικογένειας.

Ο ρόλος που έπαιζαν ορισμένες θεότητες του άστεως, της φρατρίας και του οίκου στη ζωή των μελών της αθηναϊκής οικογένειας.

Με τον όρο φρατρία ουσιαστικά εννοούμε τη συνάθροιση συγγενικών γενών και έχει τις ρίζες της στην αρχαϊκή εποχή. Τα μέλη των γενών που αποτελούν μια φρατρία ονομάζονται γενήτες και συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς εξ αίματος. Ήδη από τον 8ο αιώνα οι φρατρίες αποτελούν ουσιαστικά τον πυρήνα της κοινωνικής ζωής της πόλης και είχαν πολύ σημαντικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με τη

ζωή του ελεύθερου πολίτη (γάμο, γέννηση παιδιών, μύηση εφήβων στην πολιτική ζωή, υιοθεσία, κηδεία κτλ.).

Αρχικά και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, η φρατρία λειτούργησε σαν ένα θρησκευτικό σωματείο, με δικό της ιερό, θεότητες, αρχηγό, ακίνητη περιουσία. Μέσα στα πλαίσια της φατρίας επιτελούνταν σημαντικές διαδικασίες σημαντικές για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Ο επικεφαλής του νοικοκυριού επέβλεπε τη λατρεία των διάφορων θεοτήτων σε συγκεκριμένες ημέρες όπου παρευρίσκονταν όλα τα μέλη του νοικοκυριού.

Μεταξύ αυτών οι κυριότερες οι οποίες συνδέονταν μάλιστα με τη λατρεία συγκεκριμένων θεοτήτων ήταν:

Εορτασμός των Απατουρίων: Μία από τις βασικές τελετές ήταν αυτή που πλέον είναι γνωστή με τον όρο ληξιαρχική πράξη γέννησης και πρόκειται για την εγγραφή των νεογέννητων παιδιών στη φρατρία. Πρόκειται για γιορτή κατά την οποία οι φρατρίες λάτρευαν το Φράτριο Δία και τη Φρατρία Αθηνά και συμμετείχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες. Με τον τρόπο αυτό γινόταν η πιστοποίηση της νόμιμης καταγωγής τους, γεγονός που ήταν απαραίτητο, ώστε να γίνει η είσοδος των παιδιών των Αθηναίων πολιτών στο σώμα των πολιτών. 2

Οι εγγραφές των παιδιών, ανεξαρτήτως φύλου στην φρατρία, γινόταν με μία τελετή την ημέρα του εορτασμού των Απατουρίων, κατά την οποία λάτρευαν το Φράτριο Δία και τη Φρατρία Αθηνά. Όλες οι φρατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια .3

Ο γάμος ή έκδοση: πρόκειται για την επίσημη παράδοση της νύφης από τον πατέρα της στον γαμπρό, με τη συνοδεία προίκας. Η έκδοση διαρκούσε τρεις μέρες και ξεκινούσε με χωριστές νηστείες και εξαγνιστικά λουτρά της νύφης και του γαμπρού και κορυφωνόταν με την τελετουργική μεταφορά της νύφης μετά το πατρικό της γεύμα από το πατρικό της σπίτι στην κατοικία του γαμπρού όπου ζούσε με τους γονείς του. Από νομικής απόψεως, το σημαντικότερο ήταν η αποδοχή και ένταξη της νύφης στη φρατρία του γαμπρού. Η παρουσίαση της νύφης στη φρατρία του γαμπρού εντασσόταν στην εορτή των Απατουρίων (φθινόπωρο), καθώς η γιορτή αυτή σχετιζόταν με τη φρατρία και στόχευε στην εγγραφή νέων μελών. Αυτό γινόταν με θυσία που προσέφερε ο γαμπρός η οποία λεγόταν γαμηλία, κατά την οποία αναγνωριζόταν η νύφη ως θυγατέρα Αθηναίου πολίτη. Η αποδοχή ήταν απαραίτητη γιατί μόνο έτσι θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα αρσενικά παιδιά του ζεύγους Αθηναίοι πολίτες. 4

Οι θεότητες που εμπλέκονταν στην τελετουργία του γάμου και θεωρούνταν απαραίτητες για την καλή τύχη του ζευγαριού ήταν:

Ο Υμέναιος , ο θεός του γάμου

Ο Υμέναιος - ο θεός του γάμου. Κατά τη μεταφορά της νύφης στο σπίτι του γαμπρού από τον ίδιο το γαμπρό και τον παράνυφο, οι συγγενείς και οι φίλοι που τους συνόδευαν τραγουδούσαν προς τιμήν του θεού Υμέναιου κρατώντας αναμμένους δαυλούς. Πρόκειται για τη στιγμή, κατά την οποία η νύφη δεχόταν τη μεγαλύτερη συναισθηματική φόρτιση εφόσον εγκατέλειπε για πάντα το πατρικό της σπίτι.5

Ο Διάς και η Ήρα: Οι γάμοι συνήθως γίνοντας το χειμερινό μήνα Γαμηλιώνα, μήνας κατά τον οποίο εορταζόταν ο ιερός γάμος του Δία και της Ήρας, επανάληψη του οποίου ήταν κάθε φορά ο ανθρώπινος γάμος.

Οι θεότητες που ενεπλέκονταν με τη διαδικασία του τοκετού και τις οποίες επικαλούνταν οι Αθηναϊκές οικογένειες ήταν:

Η Ειλείθυια: η θεότητα του τοκετού. Το όνομά της ουσιαστικά σημαίνει ελεύθερη από βάρος και παραπέμπει στο ρόλο της ως μαίας.

Η Άρτεμις Λοχία: προστάτιδα θεά όχι μόνο της παρθένου αλλά και της μητέρας.6

Άλλες θεότητες που εμπλέκονταν στη λατρεία της οικογένειας ήταν:

Η Δήμητρα η Θεσμοφόρος: Η γιορτή αυτή ήταν μία τελετουργία γονιμότητας προς τιμή της Δήμητρας. Στη διάρκεια της γιορτής προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου, γιορτή στην οποία επιτρεπόταν να λαμβάνουν μέρος μόνο οι νόμιμες σύζυγοι Αθηναίων πολιτών, ορίζονταν ως «πρόεδροι της γιορτής» κάποιες από τις γυναίκες των καλύτερων οικογενειών της πόλης. Οι γυναίκες αυτές με τρόπο επίσημο ασκούσαν τις εξουσίες τους για τρεις ημέρες, όσο διαρκούσε και η γιορτή των Θεσμοφοριών.

Πατρώος Απόλλων: Λατρευόταν από το σύνολο των φρατριών και η απόδοση λατρείας σε αυτόν αποτελούσε προϋπόθεση για την ανάληψη του αξιώματος του άρχοντα. Το ίδιο ίσχυε και για τον Ερκείο Δία 7.

Για τη συμμετοχή των μελών της οικογένειας του Αθηναίου πολίτη στην αστική ή οικιακή λατρεία αυτών των θεοτήτων καθώς και σε άλλες θρησκευτικές δραστηριότητες που σχετίζονταν με την οικογένεια.

Η συμμετοχή των μελών της οικογένειας του Αθηναίου πολίτη στην αστική ή οικιακή λατρεία των θεοτήτων καθώς και σε άλλες θρησκευτικές δραστηριότητες που σχετίζονταν με την οικογένεια.

Οι γυναίκες αποτελούσαν έναν ιδιαίτερο και σημαντικό παράγοντα της ιδιωτικής θρησκευτικής λατρείας. Η γυναίκα ήταν αυτή που προσέφερε καθημερινά λατρεία στην Εστία, τη θεά που προστάτευε την οικιακή εστία.

Στα Θεσμοφόρια οι παντρεμένες Αθηναίες οργάνωναν τη δική τους γιορτή και περνούσαν τρεις μέρες στο ιερό της Δήμητρας που βρισκόταν στην κορυφή του λόφου κοντά στην Πνύκα.
Όλες οι δημόσιες δραστηριότητες στην αγορά αναστέλλονταν για να εκτυλιχθεί ανενόχλητα το δρώμενο 8.

Οι νέες κοπέλες πριν από το γάμο τους και στη συνέχεια ως παντρεμένες συμμετείχαν ενεργά στην επίσημη θρησκευτική ζωή.

Κάποιες λατρείες όπως της Άρτεμης στη Βραυρώνα και της Δήμητρας στην Ελευσίνα ήταν κατ’ εξαίρεση ανοικτές μόνο στις παντρεμένες, αλλά άλλες όπως η πομπή των Παναθηναίων ήταν ανοικτές προς όλες τις νέες κοπέλες, οι οποίες ήταν παρούσες στις γιορτές προς τιμήν του Διονύσου, χωρίς να προσβάλλεται η σεμνότητά τους.

Στην Αθήνα της κλασικής εποχής η διονυσιακή θρησκεία , όπως τα Λήναια, 9 ήταν ενταγμένη στη θρησκεία της πόλης, αλλά παρέμενε στοιχείο ανατροπής της κοινωνικής τάξης. Στους αντίποδες της γιορτής προς τιμής της Δήμητρας Θεσμοφόρου τοποθετούνται τα Αδώνεια. Ενώ στα θεσμοφόρια επιτρεπόταν η συμμετοχή μόνο στις παντρεμένες συζύγους, στα Αδώνεια ανακατεύονταν άνδρες και γυναίκες, πολίτες και ξένοι, ενώ η παρουσία εταιρών προέτρεπε στην πιο αχαλίνωτη ακολασία 10.

Εορτασμός των Απατουρίων: Η αποδοχή των παιδιών από τη φρατρία ήταν κάτι σαν ληξιαρχική πράξη γέννησης και σηματοδοτούσε την πρόσβαση στην πολιτική κοινότητα. Κατά την Τρίτη μέρα της ετήσιας γιορτής, δηλώνονταν τα παιδιά που είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από πολίτες γονείς κατά τη διάρκεια του έτους. Κατά τη διάρκεια της τελετής, ο πατέρας του εκάστοτε παιδιού ορκιζόταν ότι αυτό γεννήθηκε από νόμιμο γάμο με Αθηναία, ενώ τα παιδιά που είχαν γεννηθεί από ξένη μητέρα ή ήταν νόθα δεν αναγνωρίζονταν ούτε υιοθετούνταν .11

Ο γάμος ή έκδοση: Σύμφωνα με τον Πολυδεύκη η ιεροτελεστία του γάμου ξεκινούσε με τη θυσία προτέλεια ή προγάμια, την οποία τελούσαν χωριστά νύφες και γαμπροί. Οι κοπέλες αφιέρωναν βόστρυχο από τα μαλλιά τους ή κάποιες φορές τα παιδικά μουσικά όργανά τους ή τα παιχνίδια τους στην Άρτεμη και στις Μοίρες, πράξη σύμφωνα με την οποία πέθαινε συμβολικά η ύπαρξή τους ως παρθένων. 12

Η μεταφορά της νύφης στο σπίτι του γαμπρού: ο γαμπρός με τον παράνυφο μετέφεραν τη νύφη στο σπίτι του πρώτου. Συνοδεύονταν από συγγενείς και φίλους οι οποίοι τραγουδούσαν προς τιμήν του θεού του γάμου Υμέναιου, κρατώντας αναμμένους δαυλούς. Ακολούθως, οι γονείς του γαμπρού οδηγούσαν τη νύφη στην εστία, όπου την έθεταν υπό την προστασία των θεών του νέου της σπιτιού και έραιναν το ζεύγος με καρύδι και ξερά φρούτα (σύμβολο γονιμότητας και πλούτου). Μετά, ένας παις αμφιθαλής τους προσέφερε καλάθι με ψωμί. Η νύφη έτρωγε κυδώνι ή μήλο το οποίο την ένωνε με το σύζυγό της κάτω από τη νέα της στέγη. Η σκηνή κορυφωνόταν με μια τελετουργική χειρονομία, αποκαλύπτοντας το πρόσωπό της στο γαμπρό ως ένδειξη από την πλευρά της αποδοχής του γάμου. Ο γάμος ολοκληρωνόταν από τη στιγμή που η νύφη έμπαινε στο σπίτι του γαμπρού για να συγκατοικήσουν. 13

Ο τοκετός: Όταν ο τοκετός είχε αίσιο τέλος, η μητέρα επισκεπτόταν αργότερα με το μωρό το πλησιέστερο ιερό της Αρτέμιδος, της Ειλειθυίας ή και της Δήμητρας Κουροτρόφου για να το θέσει υπό την προστασία της. Αφιέρωνε στο ναό τα ρούχα που φορούσε κατά τη διάρκεια του τοκετού, έφερνε δίσκο με αναίμακτες προσφορές και θυσίαζε στο βωμό ένα ζώο.14

Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση των παιδιών από τη φρατρία:

Μείον: λειτουργική θυσία που πρόσφερε ο πατέρας του παιδιού την επόμενη της χρονιάς της γέννησής του, κατά την τρίτη μέρα της γιορτής των Απατουρίων για την είσοδο των μικρών αγοριών στην φρατρία.

Κούρειον: θυσία ζώου, που συνόδευε την τελετουργική κουρά των μαλλιών του αγοριού, που συμβόλιζε τη μετάβασή του από την παιδική ηλικία στην εφηβεία. Γινόταν και πάλι κατά την τρίτη μέρα της γιορτής των Απατουρίων. Ο πατέρας ορκιζόταν ότι το παιδί ήταν γεννημένο από μητέρα που είχε παντρευτεί νόμιμα. Σε περίπτωση που τα μέλη της φρατρίας δεν συμφωνούσαν με τη νομιμότητα του αγοριού, απομάκρυναν το ζώο από το βωμό, αλλιώς έπαιρναν μερίδα από το θυσιασμένο ζώο, την οποία τους μοίραζε το παιδί. Ακολούθως, ο έφηβος παρουσιαζόταν στο δήμο, στον οποίο ανήκε ο πατέρας τους,για να εγγραφεί ως Αθηναίος πολίτης.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, λοιπόν, συμπεραίνουμε ότι η θρησκεία με τους πολίτες αλλά και με τις καθημερινές τους δραστηριότητες ήταν απόλυτα συνυφασμένη. Στην περίπτωση του γάμου, για παράδειγμα, βλέπουμε ότι οι γάμοι διεξάγονταν την ίδια χρονική στιγμή, κατά την οποία είχε διεξαχθεί ο γάμος του Δία και της Ήρας. Επίσης, υπήρχαν θεότητες ως προστάτιδες, όπως για παράδειγμα, σε περίπτωση τοκετού, για την προστασία της μητέρας αλλά και του νεογέννητου, προστάτιδα της πόλεως, προστάτης του γάμου κτλ. Τέλος, χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια θρησκευτικού εορτασμού, είχε συνδεθεί και ένα πολύ σημαντικό πολιτικό γεγονός, η είσοδος νέων μελών στην κοινωνία (φρατρίες).

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1 Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου και Α. Πετροπούλου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 47

2 Ό.π., σ. 53

3 Ό.π., σ. 48

4 Ό.π., σσ. 296-297

5 Ό.π., σ. 300

6 Ό.π., σ. 306

7 Os. Murray, S. Price, Η αρχαία ελληνική πόλις, από τον Όμηρο ως την εποχή του μεγάλου Αλεξάνδρου,

εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 383

8 El. Fantham, H. P. Foley, N. B. Kampen, S. B. Pomeroy, H. Al. Shapiro, Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2004, σ. 121

9 Ό.π., σ. 123

10 Cl. Mosse, Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002, σσ. 171-172

11 Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου και Α. Πετροπούλου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 48 12 Ό.π., σσ. 296-297

13 Ό.π., σσ. 299-301

14 Ό.π., σ. 306

15 Ό.π., σσ. 313-314

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου και Α. Πετροπούλου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα 2000

2. Os. Murray, S. Price, Η αρχαία ελληνική πόλις, από τον Όμηρο ως την εποχή του μεγάλου Αλεξάνδρου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007

3. El. Fantham, H. P. Foley, N. B. Kampen, S. B. Pomeroy, H. Al. Shapiro, Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2004

4. Cl. Mosse, Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002

ΕΠΙΣΗΣ ΔΕΙΤΕ