Το Λουτρόν στην ατομική υγιεινή των Ελλήνων κατά την αρχαιότητα

Ιστορικά Στοιχεία

Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κάνοντας χρήση των πόρων της, αναζήτησε σ’αυτήν την ανακούφιση και θεραπεία για τους σωματικούς του πόνους. Από πολύ νωρίς με την εμπειρία του κατάλαβε τη σημασία ιδιαίτερα που έχει το νερό, ως φυσικός πόρος. Οι αρχέγονοι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το νερό από ένστικτο, προκειμένου να πλύνουν και να απαλύνουν τους πόνους από τις πληγές τους.
Με το νερό λοιπόν συνέδεσε ο άνθρωπος την ιδέα της ζωής, ενώ με την ξηρασία το θάνατο και την πνευματική αδράνεια. Το προσωποποίησε, έχτισε ναούς αφιερωμένους σε αυτό και προσέφερε θυσίες στο όνομά του.

Νωπογραφία ύψος 0.60 εκ. από την «οικία των νωπογραφιών»από την Κρητομυκηναϊκή  εποχή  με πίδακα ύδατος-  Κνωσός, (Evans 1930) 

Ελληνική μυθολογία

Κάθε φορά που επιχειρεί κάποιος να κάνει ένα ταξίδι στις αρχές του πολιτισμού δεν μπορεί να μη συγκινηθεί από τους υπέροχους μύθους που επινόησε ο άνθρωπος, άλλοτε για να ερμηνεύσει κι άλλοτε για να εξευμενίσει τη φύση.
Η ελληνική μυθολογία είναι πλούσια σε μνείες για το ζωογόνο ρόλο του νερού. Άλλοτε αυτό εξυμνείται ως θεότητα κι άλλοτε θεωρείται πηγή ζωής κι ενέργειας που χαρίζει δύναμη, ίαση, υγεία κι ευεξία. Πολλές από τις ιαματικές πηγές που είναι γνωστές σήμερα, συνδέθηκαν με συγκεκριμένες θεότητες.

Η θεά Άρτεμις βγαίνει από το λουτρό της  

Η θεά Άρτεμις, προστάτιδα της φύσης και του νερού λατρευόταν στη Θερμή Λέσβου και στην Κασταλία πηγή, κοντά στο μαντείο των Δελφών.  Στην πηγή των Θερμοπυλών μας ενημερώνει ο Παυσανίας  πως συνήθιζε να λούζεται ο Ηρακλής και να ανακτά τις δυνάμεις του μετά από κάθε άθλο.
«Θερμοπύλαι κληθῆναι ἐπεί ἐκεῖ ἡ Ἀθηνά θερμά λουτρά τῷ Ἡρακλεῖ ἐποίησε.» Παυσανίας

Οι θερμές πηγές στις Πύλες –Θερμοπύλες. 

Οι νύμφες, οι οποίες ήταν κόρες του Δία και ονομαζόταν Ναϊάδες και Υδριάδες, ήταν προστάτιδες των νερών. Κατοικούσαν στα γλυκά νερά και και διέθεταν μαγικές και μαντικές ικανότητες. Η θεά της νεότητας Ήβη λουζόταν στα ιαματικά νερά των Πατρών για διατήρηση της νεότητάς της, ενώ η πηγή της Υπάτης ήταν αφιερωμένη στη θεά Αφροδίτη.

Η πηγή της Υπάτης ήταν αφιερωμένη στη θεά Αφροδίτη

Οι μύθοι φανερώνουν αντιλήψεις και αναλύουν νοοτροπίες, στάσεις και συμπεριφορές. Αποτυπώνουν κοινωνικά φαινόμενα, αποκαλύπτουν ήθη κι έθιμα και αναδεικνύουν την υδρολατρεία στην αρχαία ελληνική κοινωνία.

Υδρολατρείες -Προσφορά σε πηγή .Ζωγραφική Ερυθρόμορφο κρατήρα 

Ομηρικά χρόνια

Αξιοθαύμαστη είναι η τεχνογνωσία στις υδραυλικές εγκαταστάσεις στα Μινωϊκά ανάκτορα της Κνωσού, Φαιστού και στα Μάλια. Εκεί οι αγωγοί περνούσαν από τα μαγειρεία όπου το νερό θερμαινόταν και στη συνέχεια με αγωγούς που έφθαναν έως έξω από τα δωμάτια εξασφάλιζε παροχή ζεστού νερού.

Λουτρό  στο παλάτι της Κνωσού σε αναπαράσταση από τις ανασκαφές του Έβανς Φωτιζόταν με μεγάλες λυχνίες και όπως βλέπουμε ήταν πολυτελέστατο.(Evans 1930) 

Η σημασία του νερού στη ζωή των αρχαίων, συνόδευε όλες τις εκδηλώσεις του ανθρωπίνου βίου. Αναφορές σε λουτρά και στην καθαρτήριο δύναμη του νερού μας παραδίδονται από τα χρόνια του Ομήρου.
Κάθε θρησκευτική τελετή, δέηση, μύηση, κάθαρση νεκρού, προϋποθέτει νίψη ή λούση με νερό. Ο καθαρμός με νερό είναι επιβεβλημένος σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ανθρώπινης ζωής: στη γέννηση, το γάμο, το θάνατο.

Μινωική περίοδος -Από την περιοχή Μύρτος Πύργος της Κρήτης αριστερά πήλινες σωλήνες παροχής ύδατος  και δεξιά πήλινες παροχές επίσης καθαρού ύδατος στην την Κνωσό .(Evans 1930) 

Ο Όμηρος αναφέρει ότι ο Έκτορας φοβάται να κάνει σπονδή στο Δία «με τα χέρια άνιφτα». Στα Ομηρικά έπη βρίσκουμε μαρτυρίες για ψυχρά και για θερμά λουτρά, τα οποία φαίνεται να ήταν συνήθεια τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών.

 Ένας πήλινος λουτήρας  που χρονολογείται περίπου από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα π.Χ. Πρόκειται για ένα σημαντικό τεκμήριο, καθώς αποδεικνύει την άφιξη μυκηναίων εποίκων στο νησί. Η χειροτεχνία είναι εξαιρετική και, αν και είναι αρκετά σαφής, πιθανότατα ανήκε σε ένα ευγενές σπίτι, καθώς μόνο αυτοί θα είχαν τα οικονομικά μέσα για να το κάνουν.Μουσείο Παλάιπαφου Κύπρος 

Σε ένα περιστατικό από την Ιλιάδα, ο Οδυσσέας και ο Διομήδης στην επιστροφή τους από νυχτερινή επιδρομή, αφού έκλεψαν τα άλογα του Ρήσου, μπήκαν στη θάλασσα για να απαλλαγούν από τον ιδρώτα και έλουσαν το λαιμό και τους μηρούς τους. Στη συνέχεια μπήκαν στα θερμά λουτρά για να λουστούν.

Ο λουτήρας στα αριστερά είναι επίσης κατασκευασμένος από πηλό , αλλά με μεταγενέστερο σχέδιο, στη φωτογραφία μπορείτε να δείτε  τις τρύπες  από τα μ χερούλια  όπου μπορεί να ωθηθεί  για να το μεταφέρει κάποιος. Στα δεξιά υπάρχει ένα λουτρό σκαλισμένο από τεμάχιο κιμωλίας, ο σχεδιασμός περιλαμβάνει ένα πιάτο σαπουνιού (στην αριστερή πλευρά του λουτρού). Το λουτρό κιμωλίας χρονολογείται από το 1000 π.Χ. περίπου και θα ανήκε σε μια πλούσια οικογένεια λόγω του κόστους της προμήθειας και της σκάλισής του .Μουσείο Παλάιπαφου Κύπρος

«ἡ δὲ τετάρτη ὕδωρ ἐφόρει καὶ πῦρ ἀνέκαιε πολλὸν ὑπὸ τρίποδι μεγάλῳ• ἰαίνετο δ’ ὕδωρ. αὐτὰρ ἐπεὶ δὴ ζέσσεν ὕδωρ ἐνὶ ἤνοπι χαλκῷ,ἔς ῥ’ ἀσάμινθον ἕσασα λό’ ἐκ τρίποδος μεγάλοιο, θυμῆρες κεράσασα, κατὰ κρατός τε καὶ ὤμων, ὄφρα μοι ἐκ κάματον θυμοφθόρον εἵλετο γυίων. αὐτὰρ ἐπεὶ λοῦσέν τε καὶ ἔχρισεν λίπ’ ἐλαίῳ(..)»

 (Οδ. Κ’358-364)

Παράσταση με Αργοναύτες να πίνουν φρέσκο ύδωρ 

... (η τέταρτη νερό κουβάλησε, και κάτω από τριπόδιτρανό φωτιά μεγάλη εκόρωσε. Σε λίγην

ώρα επήρε να χλιαίνει το νερό᾿ σαν έβρασε στο αστραφτερό μπακίρι,με κρύο γλυκά μου το

συγκέρασε και στο λουτρό με βάζει• κι απ᾿ το τρανό τριπόδι παίρνοντας, από

κεφάλι κι ώμους με περεχούσεν, ως που ο κάματος αφήκε το κορμί μου. Κι ως πια

με απόλουσε και με άλειψε με μυρωμένο λάδι(…) )

Θαυμάσιοι λουτήρες βρέθηκαν και στα ανάκτορα του Νέστορα στην Πύλο με σταθερό πήλινο λουτήρα διακοσμημένο εσωτερικά με γραπτή διακόσμηση και δύο πιθάρια για νερό ενσωματωμένα στο πεζούλι.

Η αίθουσα της Βασίλισσας -Λουτήρ στο Ανάκτορο του Νέστορα στην Πύλο,  13ος αιώνας π.Χ

Στην ομηρική διάλεκτο η ασάμινθος είναι ο λουτήρας ή μάκτρα της αττικής διαλέκτου.Ήδη από την ομηρική εποχή, όχι μόνο τα κρύα λουτρά, αλλά και τα θερμά θεωρούνταν σαν μια ιδιαίτερα υγιεινή και αναζωογονητική διαδικασία. 

Ο Αθήναιος αναφέρει με θαυμασμό ότι οι ήρωες του Ομήρου ήταν εξοικειωμένοι τόσο με το λουτρό, όσο και με τη χρήση των ελαίων.

Θέρμες από το Ηραίον της Σάμου

Γράφει ο Όμηρος για την Ήρα στην Ιλιάδα:

«Το ποθητό κορμί με αθάνατο νερό ξεπλένει πρώτα,

να φύγει η λέρα, διπλομάλαμα μετά με λάδι αλείφτη,

ευωδιαστό, θεϊκό, πανέμνοστο. Να το κουνούσες μόνο

στου Δία μπροστά το χαλκοκάτωφλο, το αρχοντικό παλάτι,

γη και ουρανό με μιας θα γέμιζε με τη μοσκοβολιά του.

Μ΄ αυτό το πάγκαλό της άλειψε κορμί…»

( Ιλιάδα, XVI, 170-180, μετ. Ν. Καζαντζάκη-Ι. Κακριδή)

Αρχαία Ελλάδα

 [  ΕΠΙΛΥΚΟΣ ΚΑΛΟΣ ]  Ζωγραφική επί Αττικού κύλικα 510- 500 π.Χ.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το υδροχαρές πνεύμα των Αχαιών κληρονομήθηκε και στους Έλληνες των μετέπειτα χρόνων.Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν λουτρά που χρησιμοποιούνταν για καθαριότητα και τόνωση και λουτρά για θεραπευτικούς σκοπούς.
Ο σπαρτιάτικος, πειθαρχημένος τρόπος ζωής, επέβαλε στους Λακεδαίμονες να λούζονται στα ψυχρά νερά του ποταμού Ευρώτα για σκληραγώγηση. Αντίθετα οι Αθηναίοι, ανάλογα με τις περιστάσεις, έκαναν χρήση θερμών και ψυχρών λουτρών, τα οποία και θεωρούσαν παράγοντα υγείας και πολιτισμού.

Αποχέτευση στην Πέλλα, στην αρχαία πόλη της Μακεδονίας  που φιλοξενούσε τον Φίλιππο Β ', τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Περίπου 350 π.Χ. Το προσκήνιο φαίνεται να δείχνει μια αποστράγγιση, ενδεχομένως να οδηγούσε  σε μια δεξαμενή.

Οι Μακεδόνες προτιμούσαν τα ψυχρά λουτρά, καθώς πίστευαν πως τα θερμά προκαλούσαν μαλθακότητα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν βρέθηκε μπροστά στο πολυτελέστατο λουτρό του Δαρείου διερωτήθηκε: « δύναται τις διοικῆσαι ἄνδραςἐν μέσω τοιαύτης μαλθακότητος;»

Αυτή είναι μια εικόνα από την αρχαία Ολυνθο,
Καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε το 318 π.Χ.
Τα παιδιά κοιτάζουν ένα αρχαίο λουτήρα .

Σε κατοικίες της Ολύνθου βρέθηκαν χώροι λουτρού στον ευρύτερο χώρο του οίκου: πήλινοι καθιστοί λουτήρες, λεκάνες από πηλό ή μάρμαρο.

Από αγγειογραφίες παίρνουμε χρήσιμα στοιχεία, καθώς συχνά υπάρχουν παραστάσεις με λουόμενες γυναίκες, ακόμα και άνδρες να τρίβουν το σώμα τους με τρίχινη βούρτσα. 

Επίσης πήλινα ειδώλια ανθρώπων μέσα σε λουτήρες.

Εκτός από την Όλυνθο βρέθηκαν λουτήρες και στη Θάσο.

 Στην Ερέτρια επίσης έχουμε πήλινους λουτήρες και σε οικίες και σε δημόσια κτίρια λουτρών σε 2 κυκλικές αίθουσες που προορίζονταν για θερμά λουτρά κοντά στο λιμάνι

Λουτροφόρος,Τελετουργικό αγγείο της αρχαιότητας. Έφερε στοιχεία αμφορέα ή υδρίας, αν και ξεχώριζε για τις λεπτές αναλογίες του σώματος και τον επιμήκη λαιμό του. Το χρησιμοποιούσαν είτε για το γαμήλιο λουτρό είτε ως επιτύμβιο σήμα σε τάφους ανύπαντρων, με τις επιτύμβιες Λουτροφόρων. να κατασκευάζονται και από μάρμαρο. Στο σώμα τους έφεραν παραστάσεις από την τελετή του γάμου ή του λουτρού που γινόταν την παραμονή του γάμου και ονομαζόταν λουτροφορία. Ένας νέος ή μία νέα από τους συγγενείς των μελλόνυμφων πήγαινε και έπαιρνε νερό με μία Λουτροφόρο. από την πηγή ή τον ποταμό της πόλης και το έφερνε για λουτρό. Ύστερα από αυτή την τελετή, η Λουτροφόρος. προσφερόταν ως δώρο στη νύφη.

{Τα λουτρά στην αρχαία Ελλάδα ήταν συνδεδεμένα με τις αντιλήψεις, τα ήθη κι έθιμα, τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής.}

Οι αρχαιότερες λουτρικές εγκαταστάσεις που γνωρίζουμε, λειτούργησαν στη Σύβαρη, αρχαία πόλη της Μεγάλης Ελλάδας στη Νότια Ιταλία, τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις αλλά και η διαδικασία του λουτρού στα αρχαία ονομάζεται «βαλανείον».
Βαλανεία βρίσκουμε στην Αθήνα από τον 5ο π.Χ. αιώνα, αλλά η διάδοση τους συνεχίζει να είναι μεγάλη και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Τα βαλανεία ήταν δημόσια ή ιδιωτικά και βρίσκονταν συνήθως  κοντά σε γυμνάσια.

Τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα, την προ-Ιπποκρατική περίοδο, η ιατρική τέχνη ασκούνταν στα Ασκληπιεία, τα οποία λειτουργούσαν ως χώροι λατρείας και ως θεραπευτικά κέντρα. Στα Ασκληπιεία η θεραπευτική αγωγή εφαρμοζόταν σε τρία επίπεδα: η γενική για όλους τους επισκέπτες, η προπαρασκευαστική για τη θεραπεία του ασθενούς και η ειδική για κάθε αρρώστια.  Τα τρία σημαντικότερα Ασκληπιεία ήταν της Τρίκκης (γενέτειρας του Ασκληπιού), της Επιδαύρου και της Κω.
Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου θεωρείται ότι αποτελεί το κατ’εξοχήν ιερό της υδρολατρείας και υδροθεραπείας. Το Ασκληπιείο της Κω είχε λουτήρες για την υδροθεραπεία και κρήνες με άφθονο νερό. Σημαντικό επίσης ήταν το Ασκληπιείο της Περγάμου, πατρίδας του Γαληνού.

Λουτρά αθλητών στην Νεμέα 

Ο Ιπποκράτης (460- 375 π.Χ.), ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της ιατρικής επιστήμης και της υδροθεραπείας ήταν ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά τη θεραπευτική χρήση των θερμών και ψυχρών λουτρών και την αποσυνέδεσε από τη θρησκεία. Ο ίδιος ταξινόμησε τα νερά σε τρεις κατηγορίες: νερό πόσιμο, νερό αλμυρό και νερό θαλασσινό (ύδωρ ποτόν, αλμυρόν, θάλασσα). Με τον όρο «νερό αλμυρό» εννοούσε τα ιαματικά νερά.

Ελληνικό λουτρόν στην Ολυμπία 

Στα έργα του τόνισε την επίδραση του κλίματος, των μορφολογικών συνθηκών και της διατροφής στην ανθρώπινη υγεία. Το σύνολο του έργου του Ιπποκράτη για τα νερά και το κλίμα, αποτελεί αναμφισβήτητα την πρώτη κλινική υδροθεραπεία, την οποία κληροδότησε στις μεταγενέστερες γενιές.
Οι αντιλήψεις του για το κλίμα και τις θεραπευτικές ιδιότητες των νερών και των λουτρών θα αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα συγκροτηθεί η επιστήμη της κλιματοθεραπείας και της υδροθεραπείας.

«Μέγισται μὲν οὖν εἰσιν αὗται τῆς φύσιος αἱ διαλλαγαί, ἔπειτα δὲ καὶἡ χώρη, ἐν ᾗἄν τις τρέφηται καὶ τὰὕδατα. εὑρήσεις γὰρ ἐπὶ τὸ πλῆθος τῆς χώρης τῇ φύσει ἀκολουθέοντα καὶ τὰ εἴδεα τῶν ἀνθρώπων καὶ τοὺς τρόπους.» (Ιππ. Περί αέρων, υδάτων, τόπων)

H Πειρήνη ήταν η αξιολογώτερη πηγή της Αρχαίας Κορίνθου. Στην Ελληνική μυθολογία, η νύμφη της πηγής, η Πειρήνη, ήταν κόρη του Ασωπού, του Οιβάλου ή του Ποσειδώνα Η Ωραία Ελένη κατά τη μυθολογική παράδοση λουζόταν στην ιαματική πηγή της ομώνυμης περιοχής στο νομό Κορινθίας. 

Ρωμαϊκή εποχή

Η αγάπη των Ελλήνων για τα λουτρά κληροδοτήθηκε και αναπτύχθηκε από τους Ρωμαίους και συνεχίστηκε στους Έλληνες βεβαία κατά την ρωμαϊκή εποχή . Οι Ρωμαίοι υπήρξαν πραγματικοί λάτρες των λουτρών, καθώς το λούσιμο ήταν γι’αυτούς κοινωνική υποχρέωση και οι μη λουόμενοι τιμωρούνταν.Αυτό ,μάλλον θεωρήθηκε απαραίτητο, γιατί πλέον διάφοροι βάρβαροι λαοί υπήρξαν υπό την ρωμαϊκή αιγίδα και αυτός ήταν ένας τρόπος να «εξημερωθούν»

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ ΤΟΥ  ΔΙΟΚΛΗ Ή ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΥ  ΣΤΗΝ  ΡΩΜΗ

  ΔΕΙΤΕ      :  Οι θέρμες του Διοκλή ή Διοκλητιανού

Ξακουστά ήταν τα δημόσια λουτρά τους, που καλούνταν θέρμες, και τα οποία χρησίμευαν τόσο στην προσωπική υγιεινή όσο και στην κοινωνικοποίηση. Σημαντικό ρόλο στην ανοικοδόμηση των λουτρών και στην ανάπτυξη της λουτροθεραπείας, έπαιξε η πρόοδος που συντελέστηκε στα υδραυλικά συστήματα νερού.

Λουτρά του Καρακάλλα

Τα ρωμαϊκά λουτρά, σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας ήταν τεράστια και πολυτελή και λειτουργούσαν εκτός των άλλων ως χώροι επικοινωνίας και διασκέδασης.

Θέρμες Λουτρά -Από την πόλη της Ιταλικής Ηράκλειο -  Herculaneum..

Στον υδροθεραπευτικό τομέα και όχι μόνον, γνωρίζουμε ότι πολλοί Έλληνες γιατροί ασχολήθηκαν στη Ρώμη με τα θερμά λουτρά.

Μέρος από τα Λουτρά του Καρακάλλα -Ρώμη 212-216 μ.Χ.

[Τα Λουτρά του Καρακάλλα -  Όπως όλα τα λουτρά της Αρχαίας Ρώμης, τα Λουτρά του Καρακάλλα χωρίζονται σε τρεις περιοχές κολύμβησης: το, το calidarium, το tepidarium και το frigidarium. Πρώτον, οι Ρωμαίοι θα πήγαιναν στο calidarium (θερμή πισίνα), πριν προχωρήσουν στο tepidarium (χλιαρή πισίνα) και στο frigidarium (ψυχρή πισίνα). Τέλος, θα κολυμπάν στο νατάτιο, που είναι μια υπαίθρια πισίνα.

Για να εξασφαλιστεί η υγιεινή της εγκατάστασης, οι αρχιτέκτονες των λουτρών σχεδίασαν προσεκτικά τη ροή του νερού μέσα και από τις ζεστές και κρύες λεκάνες. Τα απαραίτητα 15.000 έως 20.000 κυβικά μέτρα νερού παρέχονταν από έναν κλάδο του υδραγωγείου Aqua Marcia, ο οποίος έφερε νερό από πηγές πάνω από 90 χιλιόμετρα μακριά από τους λόφους του Subiaco. 
Το νερό θα ρέει σε μια μεγάλη δεξαμενή χωρισμένη σε 18 θαλάμους χωρητικότητας 10.000 κυβικών μέτρων. Το νερό θα ρέει τότε κάτω από τους κήπους στο κεντρικό κτίριο όπου ένα σύστημα διανομής είτε έφερε νερό στις κρύες πισίνες είτε πάνω από καύσεις ξύλου για τη χρήση ζεστών και θερμών λουτρών.

Όσον αφορά την αποστράγγιση, το πάτωμα κάθε δωματίου οδηγούσε στις αποχετεύσεις που έτρεχαν κάτω από τους σωλήνες διανομής για να κατευθύνουν το νερό προς τη δημοτική αποστράγγιση στην κοιλάδα. Ωστόσο, αυτό που δείχνει πραγματικά την αρχιτεκτονική ευρηματικότητα την εποχή εκείνη  είναι το τρίτο δίκτυο σηράγγων όπου αποθηκεύεται το ξύλο για να καύση με πενήντα καμίνους που θερμαίνουν το νερό ή τα δωμάτια.

Πάνω από την επιφάνεια υπήρχαν πολλά αριστουργήματα τέχνης και ψηφιδωτά δάπεδα, τα περισσότερα από τα οποία έχουν αφαιρεθεί και μεταφερθεί σε διάφορα μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο. 

Συμπληρώνοντας αυτά είναι το μήκους 6.300 τ. μέτρων από μάρμαρο που χρησιμοποιείται σε όλα τα λουτρά και το διάσημο γλυπτό του Ηρακλή, το οποίο ήταν ψηλό στα 10 πόδια 6 in. 

Λεπτομέρεια ψηφιδωτού από τα Λουτρά Καρακάλλα 

Ωστόσο, ο Ηρακλής δεν ήταν ο μόνος διάσημος Έλληνας ήρωας που απεικονίστηκε. μια ποικιλία αγαλμάτων που ευθυγραμμίζονται με τον κεντρικό άξονα των λουτρών έχουν αποκαλυφθεί. Ακόμα και οι συνοφρυωμένες προτομές του αυτοκράτορα Caracalla φαίνονται παντού.]

Ρωμαϊκής περιόδου στην ελληνική Σκυθόπολη ,σημερινό Ισραήλ ,τα Δημόσια Λουτρά ,εδώ ένα υπόκαυστον

Ένας από αυτούς ήταν κι ο Έλληνας φιλόσοφος και γιατρός Γαληνός.
Η μεγάλη σημασία που αποδίδει ο Γαληνός στο νερό φαίνεται στο σύγγραμα του «Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων» όπου γράφει: « ἔστω δὴ πρῶτον ἡμῖν  ὕδωρ εἰς σκέψιν προβεβλημένον, ὅτι καί κοινότατον  ἅπασιν ἀνθρώποις ἐστίν, ὑγιαίνουσίν τε καί νοσούσι, καί ἀναγκαιότατον τήν ζωήν.»Σήμερα στον ελληνικό χώρο σώζονται ρωμαϊκά λουτρά στους Φιλίππους Καβάλας, στην αρχαία Ολυμπία, στη Μυτιλήνη κ.ά.

Από τα δημόσια Λουτρά στην Πομπηία 

Μία μαρτυρία της ρωμαϊκής περιόδου στην Κατάνια αντιπροσωπεύεται από την παρουσία Terme della Rotonda, μεγάλο συγκρότημα Λουτρών  του Ι-ΙΙ αιώνα μ.Χ. που βρίσκεται στα βόρεια του εξίσου διάσημου Ρωμαϊκό Θέατρο, στο κέντρο της πόλης.

Βυζαντινή εποχή

Τα λουτρά αποτέλεσαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αστικής ζωής κατά τη βυζαντινή περίοδο. Εκτός από την κύρια λειτουργία τους ως χώροι καθαρισμού του σώματος, τα λουτρά ήταν επίσης κέντρα κοινωνικής ζωής, αλλά και τόποι συνάντησης και ψυχαγωγίας, όπου οι Βυζαντινοί περνούσαν ένα μεγάλο μέρος της ημέρας τους.
Εκεί, οι κάτοικοι των πόλεων, και ιδιαίτερα οι γυναίκες που δεν είχαν πολλές ευκαιρίες για δημόσιες εμφανίσεις, είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν το μπάνιο τους, να συναντήσουν φίλους και να ενημερωθούν για ποικίλα ζητήματα.

 Θεσσαλονίκη ,αυτά τα βυζαντινά λουτρά είναι από  τα παλαιότερα στην Ελλάδα 1-3αι. 

Τα λουτρά λειτουργούσαν όλες τις ημέρες της εβδομάδας και τα επισκέπτονταν άνθρωποι κάθε φύλου, ηλικίας και κοινωνικής τάξης. Η χρήση των ιαματικών λουτρών περιορίστηκε από τον 7ο αιώνα μ.Χ. εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού, της έλλειψης νερού και του υψηλού κόστους συντήρησής τους.
Μερικά σημαντικά ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στις ιαματικές πηγές και τα λουτρά και από τα οποία αντλούμε πληροφορίες είναι τα εξής: η αγία Ελένη επιστρέφοντας από την Ιερουσαλήμ στην Κωνσταντινούπολη σταμάτησε για λουτροθεραπεία στις ιαματικές πηγές του λιμανιού της Πυθίας στην Προποντίδα.
Κατά την παραμονή της γκρέμισε το ιερό του Ασκληπιού δίπλα στις ιαματικές πηγές και στη θέση του διέταξε να χτισθούν θολωτές θέρμες. Ο Ιουστινιανός ανακαίνισε επίσης τις εγκαταστάσεις των ιαματικών πηγών της Προύσας, οι οποίες αρχικά είχαν κατασκευαστεί από τον έπαρχο Βιθυνίας Πλίνιο το νεώτερο.

Βυζαντινά Λουτρά στην Παραμυθιά 

Το Θερμόν στο Λουτρό στην Παραμυθιά 

Τα λουτρά και η υδροθεραπεία συνέχισαν να απασχολούν τους βυζαντινούς λογίους και τα μεταβυζαντινά χρόνια. Συνοψίζοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο, και παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων πατέρων της εκκλησίας, η χρήση των λουτρών και της υδροθεραπείας είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο.
Η χρήση τους ωστόσο έπαψε με το πέρας της βυζαντινής περιόδου και η λουτροθεραπεία περιορίστηκε στα κοινά λουτρά του ισλαμικού κόσμου. Σήμερα στον ελληνικό χώρο σώζονται βυζαντινά κτίσματα λουτροθεραπείας συγκεκριμένα στη μονή Καισαριανής, στο Λαγκαδά, Τραϊανούπολη Έβρου, Θέρμων Νιγρίτας, Απολλωνία Θεσσαλονίκης, Σιδηρόκαστρο και Άγκιστρο Σερρών κ.α.

Οθωμανική εποχή

Τα τουρκικά λουτρά (χαμάμ) είναι είτε τα ίδια τα βυζαντινά λουτρά που κατέσχεσαν οι Τούρκοι είτε αντίγραφά τους, σε πολλές περιπτώσεις χτισμένα από Βυζαντινούς αρχιτέκτονες.
Το Caramanhamami, το πρώτο λουτρό που έχτισαν οι Τούρκοι στην Πόλη το 1460, με διαταγή του Μωάμεθ του Πορθητή, ήταν έργο του Έλληνα αρχιτέκτονα Χριστόδουλου.
Επικράτησε να λέγονται τουρκικά από τους πρώτους Άγγλους επισκέπτες της Κωνσταντινούπολης, οι οποίοι, βλέποντας τα παλιά βυζαντινά λουτρά που εξακολουθούσαν να λειτουργούν, έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ήταν τουρκικά.

Λουτρό  Θέρμες της οθωμανικής  εποχής κοντά στην Απολλωνία της Λ. Βόλβης -Βόρεια πλευρά 

Σε κάθε πόλη της Μακεδονίας και της Θράκης που κατελάμβαναν οι Οθωμανοί, το πρώτο έργο που κατασκεύαζαν ήταν λουτρά. Η εξέλιξη των λουτρών στην οθωμανική περίοδο αφορούσε κυρίως στη βελτίωση του συστήματος κυκλοφορίας του ζεστού νερού και του αέρα μέσα στους τοίχους με σωλήνες, για την καλύτερη θέρμανση των χώρων.

Νεότερη Ελλάδα

Από το 1480 περίπου και μετά, η επιστήμη άρχισε να εξελίσσεται με γοργά βήματα. Νέες επιστημονικές θεωρίες ήρθαν στο προσκήνιο, νέες μελέτες και πρακτικές άρχισαν να εφαρμόζονται. Μέσα στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησε να τεκμηριώνεται και ο χημισμός του νερού και εμφανίζεται η ιατρική υδρολογία.
Στους νεότερους χρόνους, το ενδιαφέρον για την καταγραφή, τη μελέτη και εκμετάλλευση των ιαματικών πηγών, ξεκίνησε από την Καποδιστριακή διακυβέρνηση. Το 1845 η βασίλισσα Αμαλία εκδήλωσε το ενδιάφερον της, καθώς μετέβαινε για λουτροθεραπεία στην Κύθνο, κι έτσι κτίσθηκε ειδικό κτίριο λουτρών με μαρμάρινους λουτήρες.
Το 1877 αρχίζει και η επανάχρηση των ιαματικών λουτρών της Αιδηψού, τα οποία είχαν καταστραφεί από τους Τούρκους το 1814 και η Ευβοϊκή λουτρόπολη γίνεται πόλος έλξης τουριστών. Το 1925 άρχισε η οργάνωση των ιαματικών πηγών Λαγκαδά που κτίσθηκαν από τον στρατιωτικό γιατρό Ιουστινιανό το 900 μ.Χ. , ενώ το 1926 άρχισε και η αξιοποίηση των ιαματικών πηγών Καμένων Βούρλων.
Από το 1931 άρχισε μια πληρέστερη έρευνα για την καταγραφή των ιαματικών πηγών της χώρας και παράλληλα εκδόθηκε ο χάρτης ιαματικών πηγών και ατμοθέρμων από την υπηρεσία ξένων και εκθέσεων.
Το 1938 η διεύθυνση ιαματικών πηγών και εκθέσεων επιμελήθηκε μιας σπουδαίας μελέτης όλων των μεταλλικών  πηγών της Ελλάδας.
Με τη μελέτη αυτή εντοπίσθηκαν νέες περιοχές με φυσικές μεταλλικές αναβλύσεις και σημειώθηκαν γνωρίσματα που μέχρι τότε ήταν άγνωστα. Από το 1925 περίπου μέχρι και το 1950 οι λουτρότοποι της χώρας γνώρισαν αναμφισβήτητα μια περίοδο ακμής.
Το 1983 ιδρύθηκε στα Καμένα Βούρλα ο Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Ιαματικών Πηγών Ελλάδας, με στόχο τη μελέτη, προστασία και αξιοποίηση των ιαματικών φυσικών πόρων.

Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα ο άνθρωπος φροντίζει την υγεία του με τη χρήση ιαματικών φυσικών πόρων. Η κυρίαρχη ιπποκρατική αντίληψη ότι η θεραπευτική αγωγή πρέπει να γίνεται σε ένα ευχάριστο και υγιεινό περιβάλλον, παραμένει διαχρονική και αναλλοίωτη στο χρόνο. Οι λουτρότοποι της Ελλάδας παρέμειναν στους αιώνες χώροι θεραπείας, ψυχαγωγίας, συναντήσεων. Σήμερα είναι επιτακτική η ανάγκη ο επισκέπτης να αξιοποιήσει και να αυξήσει τις ατομικές του ικανότητες και μέσω των ιαματικών φυσικών πόρων να καλλιεργήσει τη σωματική και ψυχική του υγεία.

Ατομική υγιεινή στην Αρχαία Ελλάδα

Οι Έλληνες γιατροί έδιναν μεγάλη σημασία στην υγιεινή, στην περιποίηση του σώματος και στις σωματικές ασκήσεις, τόσο για τους άνδρες, όσο και για τις γυναίκες, προκειμένου να διατηρήσουν την υγεία και ευεξία τους. Πόσο παράξενη μοιάζει η εικόνα του Σωκράτη να γυμνάζεται σε προχωρημένη ηλικία, για να ρίξει την κοιλιά του, που είχε ξεπεράσει το κανονικό μέγεθος…Επίσης μάθαιναν από παιδιά να πλένονται και να κολυμπούν στη θάλασσα και στα ποτάμια.

Οι γυναίκες δεν πλένονταν σε δημόσιους χώρους, παρά μόνο κατά την διάρκεια θρησκευτικών γιορτών, όπως τα Ελευσίνια μυστήρια, στο Φάληρο. Τα λουτρά είναι γνωστά στον ελλαδικό χώρο από την προϊστορική περίοδο και στους ιστορικούς χρόνους τα συναντάμε μόνο σε ανάκτορα και
κατοικίες.

Χρηστικά αντικείμενα από ένα ελληινκό λουτρό γυναικών  -Μουσείο Ηγουμενίτσας [Φωτ. ΔΑΝΑΗ- ιστότοπος: «χρυσό κουνέλι» ]

Το λουτρό ήταν ένα σεμνό δωμάτιο με πολλά αγγεία και ένα καζάνι για το νερό.
Οι επισκέπτες αλείφονταν στο σώμα με ελαιόλαδο, αναμεμιγμένο με αρωματικές ουσίες Ακριβώς όπως έκαναν και οι αθλητές των αγώνων. Έπειτα έξυναν το σώμα με την στλεγγίδα και ξεπλένονταν με νερό.

Λουτρόν σε Αθηναϊκό  γυμναστήριο σχέδιο από αγγείο του 6ου αι. π.Χ. 

Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ υπήρχαν στην Αθήνα μνημειώδεις κρήνες, όπου έρχονταν οι γυναίκες να γεμίσουν τις στάμνες τους, αλλά και να κάνουν το ντους τους, καθώς ήταν ψηλά οι κρουνοί τους.

Από τον 5ο αιώνα π. Χ όσοι ζουν στις πόλεις, μπορούν να πλένονται στα δημόσια λουτρά που διαθέτουν ζεστό νερό και πιθανόν ατμόλουτρα. 

Οι αίθουσες των λουτρών ήταν περίκεντρες και είχαν ολόγυρα, κάθετα στους τοίχους, περισσότερους χαμηλούς λουτήρες. Η ατομική καθαριότητα γίνεται με νερό που χύνουν οι λουτροχόοι, τα νεαρά αγόρια, που εργάζονται εκεί.
Υπάρχει αίθουσα για την αποκλειστική χρήση μόνο των γυναικών, όπου σύχναζαν όμως μόνο οι εταίρες, οι φτωχές Αθηναίες, και οι δούλες.

Λουόμενες σε σχέδιο από αμφορέα του 4ου αι. π.Χ. 

Στον 4ο αιώνα γνώριζαν το ατομικό λουτρό ξεκούρασης και καθαριότητος. Δημόσια  λουτρά με παροχή ζεστού νερού σε θερμαινόμενο χώρο, εμφανίζονται στους κλασικούς  χρόνους. Αργότερα, εξελίσσονται στις μεγάλες λουτρικές εγκαταστάσεις των  ρωμαϊκών χρόνων.

Στους Αθηναίους άρεσε να πλένονται το βράδυ πριν το δείπνο.  Έπλεναν τα χέρια τους σε νιπτήρες με ψηλό στήριγμα και τα πόδια τους σε  μεταλλικές λεκάνες, ρηχές, που κατέληγαν σε τρία πόδια με νύχια λιονταριού.

Ετοιμασία Ελληνίδας γυναικός για λουτρό Μουσείο Cinguantenari Βρυξέλες.

Έριχναν άραγε νερό στο πρόσωπο τους τα πρωινά; Έπλεναν τα δόντια τους; Είναι  πιθανόν, αλλά δεν υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες. Το ξέπλυμα του στόματος θα ήταν  επιθυμητό γιατί υπήρχε η συνήθεια να χρησιμοποιούν το στόμα τους σαν πορτοφόλι  για τα νομίσματά τους. Τρία ήταν τα αντικείμενα, που διέθεταν στην κλασσική εποχή  για τη σωματική υγιεινή τους. Η στλεγγίδα, ο αρύβαλλος και ο σπόγγος

Στλεγγίδες και  κύπελλο λαδιού από την ρωμαϊκή εποχή 

Ο  αρύβαλλος, που σταδιακά αντικαταστάθηκε από την λήκυθο, περιείχε αρωματικό  ελαιόλαδο με το οποίο έκαναν πολλές επαλείψεις. Κατά το πλύσιμο, βρέχονταν με  άφθονο νερό και τρίβονταν με φυσικό σφουγγάρι.

Δεν υπήρχε σαπούνι και γι αυτό καμιά φορά χρησιμοποιούσαν σκόνη από άργιλο ή  ποτάσα, παρασκευασμένη από στάχτη ξύλων και οι οποίες σύμφωνα με τον Αριστοφάνη,  ερέθιζαν τα μάτια.

Στον 3ο αι. π. Χ φαίνεται πως έφτιαχναν μια πάστα, σαν κρέμα  για να πλένουν τα χέρια. Για τη φροντίδα του σώματος έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση στο  βρόχινο νερό από τις στέρνες, για το οποίο ο Ιπποκράτης, στην πραγματεία του,  περί υδάτων και τόπων, υποστηρίζει πως έχει απολυμαντικές ιδιότητες.

Μικτό Λουτρόν Ζωγραφική σε κύλικα του 450-430 π.Χ. 

Η φροντίδα  για ατομική καθαριότητα δεν ίσχυε για όλες τις κοινωνικές τάξεις και δεν ίσχυε  ιδιαίτερα για όσους διέμεναν στην επαρχία, αλλά η παρουσία λουτήρα σε σπίτια της  Ολύνθου και της Θάσου φανερώνει ότι ακόμη και στις απόκεντρες πόλεις, δεν  παραμελούσαν την ατομική τους περιποίηση.

Σε κατοικίες της Ολύνθου βρέθηκαν χώροι λουτρού στον ευρύτερο χώρο του οίκου: πήλινοι καθιστοί λουτήρες, λεκάνες από πηλό ή μάρμαρο.Από αγγειογραφίες παίρνουμε χρήσιμα στοιχεία, καθώς συχνά υπάρχουν παραστάσεις με λουόμενες γυναίκες, ακόμα και άνδρες να τρίβουν το σώμα τους με τρίχινη βούρτσα. Επίσης πήλινα ειδώλια ανθρώπων μέσα σε λουτήρες.Εκτός από την Όλυνθο βρέθηκαν λουτήρες και στη Θάσο. Στην Ερέτρια επίσης έχουμε πήλινους λουτήρες και σε οικίες και σε δημόσια κτίρια λουτρών σε 2 κυκλικές αίθουσες που προορίζονταν για θερμά λουτρά κοντά στο λιμάνι

Οι γυναίκες πλένονταν στο σπίτι, βρέχοντας με νερό το σώμα τους ενώ κάθονταν  διπλωμένες με λυγισμένα πόδια, σε ξαπλωτούς λουτήρες, σ' ένα δωμάτιο του  γυναικωνίτη, ή μέσα σε μια γούρνα ή στο λουτρό. 

Το δωμάτιο του λουτρού έχει συνήθως ένα λουτήρα και έναν ασκό για τους καθαρμούς. Εδώ ακουμπούν και τα αναγκαία για τον καλλωπισμό αντικείμενα: σφουγγάρια, στλεγγίδες, καθρέπτες, ξυράφια, αγγεία με αρώματα, αρύβαλλους, αλάβαστρα, ληκύθους.

Λούσιμο ...

Η συχνή φοίτηση στα βαλανεία, τα λουτρά δηλ. εκτός από εκείνα που ήταν προσαρμοσμένα στα γυμνάσια, θεωρείται τρυφηλότητα στην Αρχαία Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ.

Οι Αθηναίοι κάθε απόγευμα, πριν το γεύμα, περνούσαν από τους χώρους των  γυμνασίων, για να συζητήσουν, να φιλοσοφήσουν και να περιποιηθούν το σώμα τους,  ενώ ταυτόχρονα απολάμβαναν τη ζεστασιά, ιδιαίτερα τον χειμώνα. Στην κλασική  Ελλάδα, της δημοκρατίας, της ευημερίας, του ωραίου, του λαμπρού, ταυτόχρονα με  τις πνευματικές αναζητήσεις, φρόντιζαν με την ίδια ευλάβεια και το σώμα  τους.

Βαλανείον στην Αθήνα, ένα εύρημα αθηναϊκών Λουτρών 

Ένα καλά διατηρημένο πολυτελές λουτρικό συγκρότημα με χώρους θερμών, χλιαρών και ψυχρών λουτρών, που λειτούργησε από τον 2ο μέχρι τον 7ο αιώνα μ.Χ., σε μικρή απόσταση από τη νότια πλαγιά της Ακρόπολης, έφεραν στο φως οι ανασκαφές της Γ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην περιοχή Μακρυγιάννη, στην Αθήνα.
Το συγκρότημα εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια πρόσφατης σωστικής ανασκαφής, σε οικόπεδο επί της οδού Πορίνου 7 και σε βάθος μόλις ένα μέτρο από το επίπεδο της σύγχρονης οδού.

Το ακίνητο βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, εντός του τειχισμένου τμήματος της αρχαίας πόλης, κοντά στον Ιλισό ποταμό, σε περιοχή που υπήρξε κατά την αρχαιότητα σημαντικός τόπος λατρείας, με ορισμένα πανάρχαια ιερά.

Η διατήρηση του οικοδομήματος είναι αρκετά καλή, με τους τοίχους να σώζονται στο επίπεδο των υπογείων θαλάμων σε μέγιστο σωζόμενο ύψος 1-1,3 μέτρα.
Πρόκειται για ένα σχετικά μεγάλου μεγέθους βαλανείο (balneum), που κάλυπτε έκταση 1.450 τετραγωνικών μέτρων. Τα αρχικά όριά του δεν είναι γνωστά, είναι βέβαιο, όμως, ότι συνέχιζε περαιτέρω προς τα ανατολικά, όπως μαρτυρούν πολλοί από τους τοίχους του που κατευθύνονται προς τα εκεί.

Η πιθανότερη θέση για την αναζήτηση της εισόδου του βρίσκεται στα δυτικά, σε σημείο όπου θα ήταν δυνατή η άμεση και απρόσκοπτη πρόσβαση σε αυτό, από κεντρικό δρόμο, η θέση του οποίου βρισκόταν στην πορεία σχεδόν της σημερινής οδού Μακρυγιάννη. Πρόκειται για κεντρική οδική αρτηρία που διέσχιζε το ανατολικό τμήμα της πόλης και συνέδεε τους βόρειους δήμους με τον Φαληρικό όρμο. Το νότιο όριο του λουτρού ίσως ήταν άλλη αρχαία οδός, τμήμα της οποίας εντοπίστηκε κάτω από τη σύγχρονη οδό Χατζηχρήστου.

Προσδιορίστηκαν τέσσερις τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις του λουτρού, χρονολογούμενες από τον 2ο έως τον πρώιμο 7ο αιώνα μ.Χ. Η καλύτερα σωζόμενη φάση ήταν η δεύτερη, δηλαδή από τα τέλη του 3ου αιώνα και τουλάχιστον ως τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. Κατά τη φάση αυτή το λουτρό αναπτύσσεται σε έναν ειδικά ισοπεδωμένο χώρο με τις αίθουσές του παρατακτικά διατεταγμένες πάνω σε έναν άξονα. Στα λουτρά αυτού του τύπου οι λουόμενοι έπρεπε να διατρέξουν ορισμένους χώρους για να φτάσουν στους θερμούς χώρους και κατόπιν να περάσουν από τους ίδιους πάλι χώρους για να επιστρέψουν στο αποδυτήριο.

Περιλαμβάνει μια κυκλική δεξαμενή, δύο τουλάχιστον ορθογώνιους χώρους με δεξαμενές για το ψυχρό λουτρό (frigidarium), όπου ήταν εγκατεστημένοι και οι λουτήρες για την ατομική λούση, και τέσσερις υπόκαυστους χώρους, έναν για το χλιαρό λουτρό (tepidarium) και τρεις για τα θερμά λουτρά (caldaria). Αναγνωρίστηκαν, επίσης, τέσσερις εστίες πυροδότησης (praefurnia), τρία προπνιγεία και δύο βοηθητικοί χώροι (πιθανότατα αίθουσες για μαλάξεις). Η μεγάλη ποσότητα από οστά ζώων και τα θραύσματα από μαγειρικά σκεύη που βρέθηκαν στο βόρειο προπνιγείο, παρέχουν πληροφορίες για την τοποθέτηση εκεί του μαγειρείου του λουτρού.

Η επιμελής κατασκευή του κτιρίου, καθώς και τα σπαράγματα των τοιχογραφιών και των μαρμαροπλακιδίων από τη διακόσμηση των τοίχων και των δαπέδων του, μαρτυρούν τον πολυτελή χαρακτήρα του οικοδομήματος. Από τις επιχώσεις του λουτρού, προήλθε μεγάλος αριθμός νομισμάτων, θραύσματα γυάλινων και πήλινων αγγείων από την οικοσκευή του, καθώς και τμήματα λύχνων, πιθανότατα για τη νυχτερινή λειτουργία του. Επίσης, στην περιοχή για το ψυχρό λουτρό βρέθηκαν τρεις μαρμάρινες ανδρικές κεφαλές, η μία από τις οποίες απεικονίζει τον Λύκειο ή Κιθαρωδό Απόλλωνα. Πιθανότατα οι κεφαλές προέρχονται από τον εσωτερικό διάκοσμο του λουτρού.
Όπως εξηγεί  η αρχαιολόγος της Γ’ ΕΠΚΑ, Χαρά Χαραμή, το λουτρικό συγκρότημα δεν αποκλείεται να αποτελούσε τμήμα αστικής κατοικίας. Όμως, οι εκτεταμένες διαστάσεις του, καθώς και το πλέγμα των χώρων που το περιέβαλε, επιτρέπουν την υπόθεση ότι συνιστούσε μέρος ενός μεγαλύτερου ιδιωτικού ή δημόσιου οικοδομήματος.

Κατά τους χριστιανικούς χρόνους, στον 6ο-7ο αιώνα μ.Χ., στον χώρο του ακινήτου θεμελιώνεται ένα αρκετά εκτεταμένο κτίριο, με παρόμοια λουτρική χρήση. Ωστόσο, κατά τους χριστιανικούς χρόνους τα λουτρά περιορίζουν τις λειτουργίες τους σε απλές μόνο λούσεις, πρακτική που οφείλεται στους νέους ηθικούς κώδικες που επέβαλε η χριστιανική θρησκεία.
Οι χώροι για το ψυχρό λουτρό επαναχρησιμοποιούνται με την εγκατάσταση ατομικών λουτήρων, ενώ έχουμε ενδείξεις και για τη λειτουργία τουλάχιστον δύο από τους υπόκαυστους χώρους του. Η διάρκεια χρήσης του οικοδομήματος δεν είναι γνωστή. Το κτίριο καταστρέφεται ή εγκαταλείπεται και η περιοχή των ερειπίων του χρησιμοποιείται κατά τον 11ο αιώνα ως οικιστικός χώρος, όπως μαρτυρεί η εύρεση αποθηκευτικού χώρου.  ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ 

Τα δημόσια λουτρά στο Βυζάντιο και άλλες περίεργες ιστορίες

Δημόσια λουτρά υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα και μετά στη Ρώμη. Η συνήθεια κατόπιν πέρασε και στο Βυζάντιο .

Η ατομική καθαριότητα σε παλαιότερες εποχές δεν ήταν τόσο απλή υπόθεση. Η ύδρευση και η αποχέτευση στα σπίτια ήταν ανύπαρκτη τις περισσότερες φορές και οι άνθρωποι είχαν άλλα σοβαρότερα βάσανα να αντιμετωπίσουν από το να προσέχουν σχολαστικά την ατομική υγιεινή τους. Παρ’ όλα αυτά όσοι μπορούσαν φρόντιζαν να είναι καθαροί  και αυτό εξαρτιόταν βασικά από την κοινωνική και την οικονομική τους θέση.

Στην αρχαιότητα το πρόβλημα είχε λυθεί με τα δημόσια λουτρά, ένα χώρο όπου μπορούσαν οι πολίτες να πλένονται με άνεση, εφόσον εκεί υπήρχαν όλες οι απαραίτητες εγκαταστάσεις που δεν υπήρχαν στα σπίτια τους. Οι πολύ πλούσιοι είχαν βέβαια τη δυνατότητα ενός ιδιωτικού λουτρού, αλλά οι υπόλοιποι έπρεπε να πάνε στα δημόσια λουτρά, αν ήθελαν να είναι καθαροί.

Τα λουτρά του Ζευξίππου ή θέρμες του Ζευξίππου ήταν δημόσιος χώρος της Κωνσταντινούπολης που βρισκόταν σε κοντινή απόσταση από τον Ιππόδρομο, το Αυγουσταίον και το Μεγάλο Παλάτι. Η ονομασία του χώρου οφείλεται, κατά τον Κεδρηνό, στο γεγονός πως στην ίδια θέση είχε κτιστεί ναός αφιερωμένος στο Δία, ενώ κατά τον Ευσέβιο υποστηριζόταν πως ήταν αναφορά στον ζωγράφο Ζεύξι, έργα του οποίου διακοσμούσαν τον χώρο των λουτρών.



Ένα από τα μεγαλύτερα λουτρά της βυζαντινής πόλης, οι θέρμες του Ζευξίππου είναι γνωστές για την πλούσια διακόσμησή τους, με πλήθος αγαλμάτων, μωσαϊκών και προσωπογραφιών. Μια περιγραφή του διάκοσμου παραδίδει ο ποιητής Χριστόδωρος (τέλη 5ου αι.), από την οποία προκύπτει πως υπήρχαν αναπαραστάσεις θεοτήτων, προσωπογραφίες διασήμων Ελλήνων και Ρωμαίων, καθώς και μυθολογικές μορφές κυρίως εμπνευσμένες από τον Τρωικό πόλεμο.

Υπάρχει η αντίληψη ότι οι βυζαντινοί μας πρόγονοι για λόγους θρησκευτικούς αλλά και πρακτικούς δεν συμπαθούσαν το καθαρό σώμα. Αυτό ισχύει περισσότερο για τη δυτική Ευρώπη και λιγότερο για το Βυζάντιο. Όχι πως δεν κυκλοφορούσαν ρυπαροί οι περισσότεροι, αλλά όσοι είχαν κάποια οικονομική άνεση σύχναζαν στα δημόσια λουτρά, όπου εκτός από το μπάνιο τους έκαναν και πολλά άλλα πράγματα, μερικά από αυτά μάλιστα ήταν και πονηρά.

Σε όλες σχεδόν τις πόλεις της αυτοκρατορίας υπήρχαν δημόσια λουτρά και οι συγγραφείς της εποχής συχνά αναφέρονται σε αυτά. Μερικοί φαίνεται το παράκαναν με την ατομική καθαριότητα,  γιατί βλέπουμε τους ιεράρχες να γκρινιάζουν κάθε τόσο: «συνεχώς και πολλάκις της ημέρας λούεσθαι» μουρμουρίζει ενοχλημένος ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς.  Αλλά πολλάκις της ημέρας πλένονταν και οι κληρικοί και οι μοναχοί. Ο πατριάρχης Σισίνιος Α’ , όταν ήταν επίσκοπος, πήγαινε στα δημόσια λουτρά δυο φορές την ημέρα και, όταν κάποιοι τον ρώτησαν γιατί το κάνει, απάντησε: «Επειδή δεν μπορώ να πάω τρεις φορές».

 Τον 12ο αιώνα πάντως είχε επικρατήσει μια πιο μετριοπαθής άποψη: τρεις φορές την εβδομάδα ήταν καλά, το περισσότερο ήταν δείγμα βλακείας (!). Επίσης, σύμφωνα με τη γνώμη των γιατρών, τον Ιανουάριο έπρεπε να πλένεται κανείς μέχρι τέσσερις φορές, το Μάρτιο μέχρι έξι και τον Απρίλιο μέχρι οχτώ το πολύ. Το Νοέμβριο οι γιατροί απαγόρευαν εντελώς τα λουτρά, αλλά μάλλον κανείς δεν τους έπαιρνε στα σοβαρά.

Οι μοναχοί πλένονταν κι αυτοί, αλλά έπρεπε να προσέχουν να μην κάνουν καταχρήσεις. Μια φορά κάθε τέσσερις μήνες ήταν καλά. Ή έστω μια φορά το μήνα. Ή δύο φορές το μήνα. Ή μια φορά την εβδομάδα. Κάθε μοναστήρι δηλαδή είχε τους δικούς του κανόνες. Εκτός αν ήταν άρρωστοι. Τότε μπορούσαν να πλένονται δυο φορές την εβδομάδα ή και περισσότερο, ανάλογα με το τι θα αποφάσιζαν οι γιατροί.

Γενικά το λουτρό ήταν μια κάπως πονηρή ενασχόληση, εφόσον έπρεπε κανείς να βγάλει τα ρούχα του και να μείνει γυμνός. Γι’ αυτό και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός  παινεύοντας τον Μ. Βασίλειο λέει: «Η αλουσία το εκείνου σεμνολόγημα». (Άπλυτος ο Μ. Βασίλειος; Για φαντάσου!). 

Ομοίως ο Χρυσόστομος παρότρυνε τις χήρες να απέχουν από τα βαλανεία (έτσι τα έλεγαν τα δημόσια λουτρά), διότι η λουόμενη πολεμεί την άσπιλον και καθαράν Εκκλησίαν. Και ο Άγιος Αθανάσιος συμβουλεύει μια μοναχή: « μόνον το πρόσωπόν σου νίψαι και τας χείρας και τους πόδας».  Ο Θεόδωρος Στουδίτης πιστεύει πάλι ότι η είσοδος στον παράδεισο ετοιμάζεται με εγκράτεια και αποχή από κρεοφαγία, οινοποσία και «λουτρίσματα».

Παρά τη δυσφορία των ιερωμένων ο κόσμος στο Βυζάντιο πήγαινε φαίνεται στα δημόσια λουτρά και πλενόταν, ίσως όχι τόσο από ανάγκη ατομικής υγιεινής, όσο από ανάγκη κοινωνικών σχέσεων και επαφών. Θα το δούμε αυτό καλύτερα παρακάτω.

Τα βυζαντινά λουτρά του 13αι. στην Θεσσαλονίκη 

Τα δημόσια λουτρά χτίζονταν στα κεντρικά σημεία των πόλεων. Εκτός από τον κύριο χώρο για το λουτρό υπήρχαν και πολλά πλάγια διαμερίσματα, τα «απόδυτρα», όπου οι λουόμενοι άφηναν τα ρούχα τους. Υπήρχαν  και τα «αποχωρητήρια» για τις φυσικές ανάγκες των πελατών. Το κτήριο ήταν διώροφο. Στον επάνω όροφο ανέβαιναν μετά το λουτρό για να ξεκουραστούν και να πάρουν και κανένα υπνάκο. Άλλοι έπιναν κανένα ποτό ή το έριχναν και στο φαγητό κανονικά, μια και μετά το μπάνιο ανοίγει πάντα η όρεξη. Αλλά η όρεξη άνοιγε φαίνεται και για άλλα πράγματα, διότι οι λουτράρισσες εκτός από την κανονική δουλειά τους, πρόσφεραν και ερωτικές υπηρεσίες επ’ αμοιβή. Έτσι λοιπόν μια επίσκεψη σε δημόσιο λουτρό περιελάμβανε ποικίλες απολαύσεις και ποιος ήταν τόσο κουτός ή τόσο πιστός, ώστε να συμμορφώνεται με τις υποδείξεις των Αγίων Πατέρων.

Τα μεγάλα δημόσια λουτρά ήταν διακοσμημένα με πολυτελή μάρμαρα, με ψηφιδωτά, με καθρέφτες και με αγάλματα και σε διάφορα σημεία ήταν ζωγραφισμένοι σταυροί, θρησκευτικές εικόνες αλλά και εικόνες από την ελληνική μυθολογία, τοπία, λουλούδια, πουλιά κλπ.  Κατά κανόνα δεν ήταν πολύ φωτεινά, γιατί, αν άνοιγαν τα παράθυρα που δεν είχαν τζάμια, θα έφευγε ο ζεστός αέρας. Ο φωτισμός τους γινόταν λοιπόν με καντήλια.

Οι «βυζαντινοί » σύχναζαν εκεί τις μεσημεριανές ώρες  και γι’ αυτό, σύμφωνα με τις διαταγές των Αγίων Αποστόλων, οι σεμνές γυναίκες έπρεπε να πηγαίνουν νωρίτερα, όταν τα λουτρά ήταν ακόμα άδεια. Νωρίς έπρεπε να πηγαίνουν και οι όμορφες παρθένες για να αποφεύγουν τα βλέμματα των ενοχλητικών νεαρών. Ομοίως τέτοιες ώρες σύχναζαν στα λουτρά και όσοι έπασχαν από κάποια αρρώστια πχ κήλη και δεν ήθελαν να τους βλέπουν οι άλλοι.

Τώρα προκύπτει ένα πρόβλημα με τα λουτρά τύπου μπαιν μιξτ που λένε. Πώς γίνεται να μπαινοβγαίνουν εκεί μέσα άνδρες και γυναίκες όλοι μαζί παρέα;  Μια λύση ήταν τα δίδυμα λουτρά, δηλαδή δυο ξεχωριστά λουτρά δίπλα-δίπλα σε ένα κτίσμα. Αν όμως δεν υπήρχαν δίδυμα λουτρά, τότε άλλες ώρες και μέρες πήγαιναν εκεί οι γυναίκες και άλλες οι άνδρες. Για τα μπαιν μιξτ θα μιλήσουμε και παρακάτω,

Οι πλούσιοι πήγαιναν εκεί έφιπποι μαζί με τους ακολούθους τους, οι υπόλοιποι πήγαιναν με τα πόδια κρατώντας τα «λουτρικά» τους κι όταν έμπαιναν μέσα, έκαναν το σταυρό τους. Μια αρχόντισσα πήγαινε με συνοδεία και η όλη επιχείρηση είχε κάτι το πομπώδες και μεγαλόπρεπο. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος μάς παραδίδει την περιγραφή μιας τέτοιας πομπώδους τελετής μιας βασιλικής νύφης που σήμερα φαντάζει στα μάτια μας ελαφρώς (ή και βαρέως) γελοία:

Την τρίτη μέρα μετά το γάμο έρχονταν οι αντιπρόσωποι των Πράσινων και των Βένετων, τοποθετούσαν σε τρία σημεία τα μουσικά όργανα που είχαν φέρει και στέκονταν οι μεν απέναντι στους δε.  Ακολουθούσε η πομπική παρέλαση αυτών που κρατούσαν τα λουτρικά, πετσέτες, μυροθήκες, θήκες που περιείχαν τα φορέματα του λουτρού, χρυσοϋφάντινα λέντια (υφάσματα για να καλύπτουν τα γεννητικά όργανα) και τα δοχεία, με τα οποία αντλούσαν το νερό για να λούσουν τη νεόνυμφη.  Όλα αυτά τα συνόδευαν μέχρι το λουτρό κιθαριστές, χορευτές και τραγουδιστές που τραγουδούσαν τα λεγόμενα «θυμελικά» τραγούδια. Ακολουθούσαν επίσης  και οι ύπατοι που, αφού έφταναν στα λουτρά, ξαναγύριζαν πίσω και περίμεναν τη βασιλική νύφη σε ένα σημείο της διαδρομής.

Η νύφη έβγαινε κάποια στιγμή από το βασιλικό κοιτώνα και τότε οι Πράσινοι και οι Βένετοι άρχιζαν να παίζουν τα μουσικά όργανα που είχαν κουβαλήσει και να της τραγουδούν διάφορες επευφημίες. Τη νύφη την ακολουθούσαν οι αρχόντισσες και οι πατρίκιοι και λίγο πιο κάτω την παραλάμβαναν οι ύπατοι. Τέλος πάντων έφτανε κάποια στιγμή στο λουτρό, πλενόταν και μετά  μπανιαρισμένη και καθαρή γύριζε πίσω με τη συνοδεία και τις επευφημίες όλων αυτών που αναφέραμε πιο πάνω και έμπαινε πάλι, μόνη της πια, στο νυφικό κοιτώνα δια τα περαιτέρω.

 Σε όλη την πορεία δεξιά και αριστερά της βάδιζαν δυο γυναίκες της Αυλής και από πίσω ερχόταν η «παρακαθίστρια». Μαζί και οι τρεις αυτές κρατούσαν «πορφυρούν ροδιώνα διάλιθον» ( ίσως κάποιο ύφασμα ρόδινο ή ίσως κάποιο πολύτιμο χρυσό μήλο ή ρόδι). Και όλη αυτή η φασαρία γινόταν για να πλυθεί η βασιλική νύφη. Λατρεία με τις τελετές που είχαν εκείνοι οι άνθρωποι. Αλλά τότε βλέπετε δεν είχαν τηλεόραση για να απασχολείται με άλλα show ο κόσμος.

Τα λουτρικά ήταν μέρος της προίκας της βυζαντινής, τα οποία μάλιστα μνημονεύονται συχνά στα προικοσύμφωνα. Οι παντρεμένες πάλι διαβάζουμε ότι παραπονιούνται καμιά φορά στους άνδρες τους, όταν δεν φρόντιζαν να τους αγοράσουν τα λουτρικά τους. Στα λουτρικά  περιλαμβάνονται  τα απαραίτητα σκεύη και υφάσματα για το λουτρό, δηλαδή ο κάδος, οι λεκάνες, το σαββανολουτρικόν, τα λέντια , τα προσόψια και το λουτήριον, λινό ύφασμα με το οποίο σκούπιζαν το σώμα τους. Επίσης η μυροθήκη και διάφορα μπουκαλάκια με έλαια.

Όταν λοιπόν έμπαινε ο βυζαντινός στο κτήριο και έκανε μάλιστα και το σταυρό του (όπως περίπου έκαναν πριν μερικές δεκαετίες το σταυρό τους όσοι έμπαιναν στη θάλασσα, το θυμάται κανείς αυτό;), πήγαινε στο απόδυτρον και γδυνόταν. Τα ρούχα του τα άφηνε στον «καψάριο» που ήταν υπεύθυνος για τη φύλαξή τους. Γίνονταν φαίνεται συχνά κλοπές εκεί μέσα, γι’ αυτό τον καψάριο τον περίμενε αυστηρή τιμωρία σε τέτοιες περιπτώσεις.

Μετά έμπαινε γυμνός στον κύριο χώρο του λουτρού που αποτελούνταν από τρία μέρη, το «ψυχρόν», το «χλιαροψύχριον» και το «θερμόν». (Η φράση «έμεινε στα κρύα του λουτρού» προέρχεται από εδώ, με τη σημασία του ότι κάποιος έμεινε στο «ψυχρόν» και για κάποιο λόγο δεν προχώρησε πιο μέσα για να κάνει το μπάνιο του).Το «θερμόν» ήταν ζεστός και ευχάριστος χώρος, μερικές φορές όμως ήταν και αποπνικτικός με πολλή ζέστη και πολλές αναθυμιάσεις. Εκεί ο πελάτης, πριν αρχίσει να ιδρώνει, αλειφόταν πρώτα με λάδι ή αρωματικό κρασί ή άλλες αρωματικές ουσίες για να προφυλάξει το δέρμα του και να αποφύγει τα εξανθήματα. Μερικοί αλείφονταν και με κάτι ειδικά φάρμακα για αποτρίχωση.

Αυτό με την αποτρίχωση όμως εθεωρείτο μάλλον πρόστυχη συνήθεια . Αν μάλιστα το έκαναν και μοναχοί και τους έπαιρναν είδηση, τότε έπρεπε να αρχίσουν τις μετάνοιες και έτρωγαν και έναν εβδομαδιαίο αφορισμό. Τώρα τι ακριβώς αποτρίχωναν οι άνδρες, δεν ξέρω. Πάντως η σημερινή μόδα που βάζει τους άνδρες να αποτριχώνονται για να δείχνουν πιο ωραίοι (;) είναι, όπως βλέπουμε πολύ παλιά τελικά.

Μετά τις αλοιφές άρχιζε η εφίδρωση. Τότε ένας υπάλληλος ή δούλος που υπηρετούσε στο λουτρό έπαιρνε το «τρίπτρον»  και άρχιζε να τρίβει τον πελάτη για να φύγει ο ρύπος. Το τρίπτρον ήταν από ύφασμα ή από σπάρτο (στον Πόντο το έλεγαν αλειφτήριν και (ει)λήφη. Η λέξη έχει διασωθεί μέχρι τις μέρες μας). Μετά τον σαπούνιζαν με πολλή σαπουνάδα και τον ξέπλεναν με άφθονο νερό.

Ο Χρυσόστομος  θεωρούσε ευπρεπές πάντως να πλένεται ο καθένας μόνος του. Δίκιο είχε, αν αναλογιστούμε τι παρενέργειες μπορεί να προκληθούν, όταν κάθεται κανείς γυμνός μέσα στο ζεστό νερό και κάποιος άλλος  τον πασπατεύει.

Μετά το ξέπλυμα ο πελάτης ερχόταν στο «ψυχρόν», ένα χώρο όπου έκανε το ντους του και μετά σκουπιζόταν. Ακολουθούσε η επάλειψη με τα μύρα και το ντύσιμο. Έπειτα ανέβαινε στον πάνω όροφο για να «αναπαυθεί». Έτσι  έλεγαν τις απολαύσεις που ακολουθούσαν. Αλλά, εδώ που τα λέμε, έπρεπε να μείνει προφυλαγμένος για ένα διάστημα μετά το ζεστό μπάνιο, αλλιώς, αν έβγαινε αμέσως έξω στο κρύο, θα άρπαζε καμιά πούντα.

Ας αναφέρουμε πάλι τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο που μας μιλά για ένα περίεργο βασιλικό λούσμα με αγιασμένο νερό που ως αγιασμένο όχι μόνο διώχνει το σωματικό ρύπο, αλλά επαναφέρει ως φαίνεται σε άσπιλη αγνότητα και την αυτοκρατορική ψυχή.

Και πάλι έχουμε εδώ ολόκληρη τελετή, όπου ο αυτοκράτορας μαζί με τους γιους του και την ακολουθία του ανεβαίνει σε πλοίο, αποβιβάζεται μπροστά στην πύλη του τείχους των Βλαχερνών, όπου τον περιμένουν οι συγκλητικοί με τις επίσημες στολές τους, ανεβαίνουν όλοι σε άλογα, ενώ ακολουθεί τμήμα της βασιλικής φρουράς και φτάνουν στην εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών. Μπαίνουν μέσα, ανάβουν κεριά στις εικόνες παντού, μετά βγαίνουν και πάνε στα λουτρά.

Ο αυτοκράτορας και οι γιοι του γδύνονται στο αποδυτό (άλλη ονομασία για το αποδυτήριο), φορούν ένα χρυσό περίζωμα, το λέντιο, και μπαίνουν στο άγιο λούσμα, όπου ανάβουν κεριά. Μετά βουτάνε στο νερό, το οποίο προηγουμένως ο «πρωτοεμβατάριος» το έχει αγιάσει με το σταυρό τρεις φορές επαναλαμβάνοντας μια ειδική ευχή. Όση ώρα διαβάζεται η ευχή οι κατώτεροι υπάλληλοι παίρνουν ως φιλοδώρημα από ένα νόμισμα που τους δίνει ο αυτοκράτορας αυτοπροσώπως. Μετά το λουτρό ο αυτοκράτορας φορά τα χρυσοΰφαντα ρούχα του και πάει κι αυτός στον πάνω όροφο να αναπαυθεί μετά από τόση κούραση.

Σ’ αυτό τον πάνω όροφο, όπως αναφέραμε προηγουμένως, μπορούσε κανείς και να κοιμηθεί για λίγο. Γι’ αυτό υπήρχαν ανάκλιντρα με βαμβακερά στρώματα και μαλακά μαξιλάρια.

Κρήνη  στον προαύλιο χώρο της Αγίας Σοφίας στην  Κωνσταντινούπολη 

Τα δημόσια λουτρά δεν ήταν όμως μόνο ένας χώρος ατομικής καθαριότητας. Ήταν και τόπος επίδειξης. Οι πλούσιοι έφερναν μαζί τους τα μεταξωτά σεντόνια τους, δηλαδή οι δούλοι τους τα έφερναν, και τα άπλωναν επιδεικτικά πάνω στα ανάκλιντρα για να τα βλέπουν οι άλλοι. Οι πλούσιες κυρίες περιέφεραν εκεί τα κοσμήματά τους και τα χρυσά λουτρικά σκεύη τους.

Εκτός από τον υπνάκο που έπαιρναν εκεί στον πάνω όροφο, οι πελάτες μπορούσαν να πιουν τα ποτά τους και να φάνε. Και τελικά να ξεφαντώσουν. Λέει ο Λιβάνιος: «χορούς τε ένδον (των λουτρών) ιστάναι και ένια των επί σκηνής άδεσθαι». Με άλλα λόγια τραγουδούσαν κι έστηναν χορούς.  Μπορούμε να φανταστούμε και τα υπόλοιπα με τις λουτράρισσες που είπαμε πιο πάνω.

Εννοείται ότι το κουτσομπολιό έπεφτε σύννεφο.

Ο Λιβάνιος πάλι αναφέρει τις φλύαρες κυρίες που σχολιάζουν τις  άλλες κυρίες που είδαν γυμνές στο λουτρό: ποια ήρθε, ποια δεν ήρθε, ποια ήρθε χωρίς συνοδεία, ποια με συνοδεία, ποια είχε σωματικό ελάττωμα, ποια ήταν βρώμικη, ποια ρυτιδιασμένη, ποια μακιγιαρισμένη, ποια σαπουνίστηκε, ποια έχασε το σανδάλι της, ποια αναποδογύρισε τον κάδο της λουτράρισσας, ποια έδωσε μεγάλο φιλοδώρημα, ποια μικρό και ποια καθόλου.

Στα περισσότερα δημόσια λουτρά ο κόσμος πλενόταν δωρεάν. Σε άλλα κατέβαλλε ένα μικρό σχετικά ποσό. Κάποιοι αρνούνταν να πληρώσουν και ακολουθούσαν οι σχετικοί καυγάδες. Τη διεύθυνση την είχε ο βαλανεύς και η βαλανεύτρια (αν υπήρχαν χωριστά  γυναικεία λουτρά). Επρόκειτο για άτομα μάλλον ανυπόληπτα. Το δε υπόλοιπο προσωπικό αποτελούνταν από άτομα της κατωτάτης υποστάθμης, δουλικά συνήθως.

Οι χριστιανοί απαγορευόταν να πλένονται μαζί  με αλλόθρησκους και μάλιστα εβραίους.  Σύμφωνα με τον ΙΑ’ κανόνα της έκτης Οικουμενικής Συνόδου κανείς δεν έπρεπε να συλλούεται με Ιουδαίους στα δημόσια λουτρά κι αν κάποιος το επιχειρούσε, αν μεν ήταν κληρικός, τον περίμενε η καθαίρεση, αν ήταν λαϊκός, τον περίμενε ένας ξεγυρισμένος αφορισμός.

Οι μικροί συνοικισμοί και τα νησιά δεν διέθεταν την πολυτέλεια των δημόσιων λουτρών. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης σε ένα ποίημά του τονίζει την αλουσία των κατοίκων της Κέας. Το ίδιο πρέπει να υποθέσουμε ότι συνέβαινε σε όλους τους μικρούς οικισμούς της επικράτειας, όπου οι άνθρωποι δεν είχαν και πολύ φανατισμό με την ατομική υγιεινή τους. Είχε εξάλλου άλλα βάσανα ο κόσμος σε εκείνα τα μέρη.

Ας επανέλθουμε λίγο στα λουτρά τύπου μπαιν μιξτ. Φαίνεται ότι στους πρώτους αιώνες οι χριστιανοί ακολουθώντας τις συνήθειες των Ρωμαίων πλένονταν όλοι μαζί παρέα, γυναίκες και άνδρες, και έχουμε μαρτυρίες γι’ αυτό. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γράφει ότι τα βαλανεία είναι ανοιχτά για άνδρες και γυναίκες που «αποδύονται επί την ακρασίαν».

 Και αλλού: όσοι θέλουν να δουν γυμνές τις γυναίκες των άλλων που (όλο τον υπόλοιπο καιρό) είναι κατάκλειστες στα σπίτια τους, τις βλέπουν στα βαλανεία όπου γδύνονται, χωρίς να ντρέπονται, λες και βρίσκονται σε καπηλειά. Ο δε Χρυσόστομος  δεν ήθελε να πλένονται με γυναίκες ούτε τα μικρά αγόρια και σ’ αυτό δεν είχε και άδικο, μολονότι ακόμα κανείς δεν υποπτευόταν τη θεωρία του Φρόιντ περί το Οιδιπόδειο. 

Άλλες πάλι, πιο σεμνότυφες αυτές,  μπορεί να μην πλένονταν παρέα με άνδρες,  έβαζαν όμως τους υπηρέτες τους να τις γδύνουν και να τις τρίβουν. Τι ωραίες εποχές αλήθεια...

Το 320 μΧ στη σύνοδο της Λαοδίκειας ο 30ός κανόνας όριζε ότι δεν επιτρέπεται σε ιερωμένους, κληρικούς ή ασκητές να πλένονται στα βαλανεία μαζί με γυναίκες.  Ούτε και σε χριστιανούς λαϊκούς επιτρεπόταν αυτό. Με άλλα λόγια δηλαδή...απλώς φανταστείτε τι γινόταν εκεί μέσα στα λουτρά με γυμνές γυναίκες και γυμνούς ιερωμένους.

Έναν αιώνα αργότερα τίποτε δεν είχε φαίνεται αλλάξει, καθώς ο Άγιος Νείλος γράφει: «Το λούεσθαι άνδρας μετά γυναικών ουδαμώς επέτρεψαν οι του Χριστού φοιτηταί, αλλά και απέτρεψαν και εβδελύξαντο και απηγορεύκασιν ως ανάρμοστον και ασύμφορον υπάρχον Χριστιανοίς και αποβεβλήκασι και απέπτυσαν».

Ο Ευάγριος στην Εκκλησιαστική ιστορία του αναφέρεται στην απάθεια των μοναχών της  Παλαιστίνης, οι οποίοι «και βαλανείοις συχνοίς ομιλούσι τα πολλά, γυναιξί συναυλιζόμενοι και συλλουόμενοι». Τι να συζητούσαν άραγε οι συναυλιζόμενοι και συλλουόμενοι μοναχοί με τις συλλουόμενες και συναυλιζόμενες κυρίες; Έχω μεγάλη απορία.

Στις Διαταγές των Αγίων Αποστόλων διαβάζουμε ότι μια γυναίκα πιστή δεν πρέπει να πλένεται μαζί με άνδρες, γιατί πώς γίνεται να κρύβει το πρόσωπό της με συστολή για να μην την βλέπουν οι ξένοι άνδρες και μετά να πηγαίνει και να πλένεται μαζί τους γυμνή στα λουτρά; Έλα ντε...

Τα Βυζαντινά λουτρά στα Γάδαρα Μ.Ανατολή 

Μέχρι το τέλος του 7ου αιώνα αυτή η κακή συνήθεια των μπαιν μιξτ υφίστατο, αλλιώς η εν Τρούλλω Οικουμενική σύνοδος δεν θα χρειαζόταν να επαναλάβει τους αφορισμούς και τις καθαιρέσεις των κληρικών για το σχετικό θέμα. Από τον 7οαιώνα και μετά η συνήθεια αυτή επιτέλους σταματά, διότι επενέβη και η Πολιτεία που την απαγόρευσε με νόμο. Στα δημόσια λουτρά μπορούσαν πάντως να μπανιαριστούν μαζί τα ανδρόγυνα με τον ισχυρισμό ότι είναι σάρκα μία και δεν υπάρχει τίποτε το άσεμνο σε αυτό που κάνουν.

Το λουτρό όμως είναι και τόπος δολοφονιών. Ο Χίτσκοκ στο «Ψυχώ» δεν κατέβασε από το μυαλό του την τρομαχτική σκηνή της δολοφονίας στο μπάνιο. Είχαν προηγηθεί πολλές πραγματικές δολοφονίες λουτρού και μεταξύ αυτών και εκείνες που γνωρίζουμε με βεβαιότητα για τη βυζαντινή εποχή.

Ο Μ. Κωνσταντίνος δολοφόνησε τη γυναίκα του Φαύστα στο μπάνιο της. Ο εγγονός του Ηρακλείου Κώνστανς δολοφονήθηκε στη Σικελία, ενώ βρισκόταν στο λουτρό του. Ο Ρωμανός Αργυρός πνίγηκε στο λουτρό του από τους συνωμότες του Μιχαήλ Παφλαγόνα.
Ο Αλέξιος Γ’ ο Μούρτζουφλος τυφλώθηκε στο λουτρό του μετά από διαταγή του πεθερού του. Αν και έχουμε ελάχιστες μαρτυρίες, πρέπει να υποθέσουμε ότι δολοφονίες και απλών ανθρώπων θα συνέβαιναν στα δημόσια λουτρά.

Τα Λουτρά στην Σκυθόπολη  Μ.Ανατολή 

Τέλος δεν πρέπει να παραλείψουμε και την εικόνα των δημόσιων λουτρών απέξω, όταν ήταν χειμώνας κι έκανε παγωνιά. Οι φτωχοί και οι άστεγοι πήγαιναν και ξάπλωναν μισόγυμνοι στην είσοδο και ζητιάνευαν από τον κόσμο που μπαινόβγαινε εκεί μέσα. Οι λουτράρηδες τους έδιωχναν κακήν κακώς, αλλά εκείνοι ξαναγύριζαν.

Και επειδή βρισκόμαστε στο μεσαίωνα, όπου οι προλήψεις είναι φουντωμένες στο έπακρο, να πούμε τελειώνοντας ότι  οι βυζαντινοί πίστευαν πως στα λουτρά μένουν φαντάσματα. Ο Γρηγόριος Νύσσης μιλά για ένα λουτρό όπου τη νύχτα μέσα στο σκοτάδι εμφανίζονται φαντάσματα μέσα σε καπνούς και φωτιές που βγαίνουν από το πάτωμα που ανοίγει στα δυο. Στο συναξάριο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου διαβάζουμε ότι στα δημόσια λουτρά της Εφέσου κατοικούσε ένας άγριος δαίμονας που τρεις φορές το χρόνο έπνιγε ένα νέο ή μια νέα, επειδή, όταν χτιζόταν το λουτρό, στοιχειώθηκε με το θάψιμο ενός νέου και μια νέας. Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει ένα μάγο με το όνομα Σικιδίτης που μπορούσε να βγάζει από τον κρουνό του λουτρού άνδρες πιο μαύρους κι από την πίσσα.

ΤΑ λουτρά της ελληνικής πόλεως της Εφέσου 

Υποπτεύομαι ότι όλα αυτά τα έλεγαν οι άγιοι εκείνοι άνθρωποι με την ελπίδα να αποθαρρύνουν τους συγχρόνους τους που ήθελαν συνέχεια να μπαινοβγαίνουν στα δημόσια λουτρά.  Από την άλλη, ένας χώρος που δεν έχει φως, που φωτίζεται με καντήλια και που είναι θολός από τους υδρατμούς είναι ό,τι πρέπει για να εγκατασταθούν εκεί τα στοιχειά και τα φαντάσματα.

Όπως και να’ χει, οι βυζαντινοί μας πρόγονοι αγαπούσαν τα λουτρά και όλα τα παρεπόμενα στον επάνω όροφο. Όταν αργότερα ήρθαν οι Οθωμανοί, βρήκαν τη συνήθεια αυτή πολύ ευχάριστη και την υιοθέτησαν.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ : Φαιδ. Κουκουλέ «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός»,  τόμος Δ’ ).ΣΤΟ :  http://ketivasilakou.blogspot.gr/2013/12/blog-post_14.html

ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ ΜΕ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ :

ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

 Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων Ιαματικών Πηγών Ελλάδας.

Φαιδ. Κουκουλέ «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός»

ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ 

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ 

   ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ      

ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ