Έλπια, η αρχαιότερη γνωστή αποικία των Κώων στην Νότια Ιταλία

Τοπίο της περιοχής όπου πρέπει να βρισκόταν η Έλπια

"Ἱστοροῦσι δὲ καὶ ταῦτα περὶ τῶν Ῥοδίων͵ ὅτι οὐ μόνον ἀφ ̓ οὗ χρόνου συνώικισαν τὴν νῦν πόλιν εὐτύχουν κατὰ θάλατταν͵ ἀλλὰ καὶ πρὸ τῆς Ὀλυμπικῆς θέσεως συχνοῖς ἔτεσιν ἔπλεον πόρρω τῆς οἰκείας ἐπὶ σωτηρίαι τῶν ἀνθρώπων• ἀφ ̓οὗ καὶ μέχρι Ἰβηρίας ἔπλευσαν͵ κἀκεῖ μὲν τὴν Ῥόδην ἔκτισαν ἣν ὕστερον Μασσαλιῶται κατέσχον͵ ἐν δὲ τοῖς Ὀπικοῖς τὴν Παρθενόπην͵ ἐν δὲ Δαυνίοις μετὰ Κώιων Ἐλπίας."

Στράβων[64 π.Χ-24μ.Χ] ,Γεωγραφικά/ΙΔ

Ο Σκωτσέζος Γουίλιαμ Ρότζερ Πάτον [1857-1921] γνωστός επιγραφολόγος, συγγραφέας και μεταφραστής αρχαίων ελληνικών κειμένων έζησε στην Σάμο, Κάλυμνο και την Μύνδο. Το 1888, βρέθηκε στην Κω για να μελετήσει τις αρχαίες επιγραφές του νησιού. Η έρευνα του ολοκληρώθηκε, δημοσιεύοντας μαζί με τον E.L. Hicks ένα σημαντικό βιβλίο το 1891.

«Το νησί της Κω, μοιάζει στον χάρτη σαν ένα τεράστιο δελφίνι που κολυμπάει στον Κεραμικό Κόλπο μεταξύ των ακρωτηρίων της Μύνδου [αρχαία λελέγικη πόλη, σήμερα η τουρκική Gümüslük] και της Κνίδου, δίπλα στη Ρόδο τη μεγαλύτερη από τις Δωρικές Σποράδες. Το νησί είναι εύφορο και φημίζεται για τα κρασιά του...Η ζωή των Κώων δεν ήταν στρατιωτική αλλά γεωργική. Το νησί οφείλει κάποια από τη γονιμότητά του στην ηφαιστειακή του προέλευση, καλλιεργήθηκε συστηματικά ίσως γι΄ αυτό τον λόγο δεν προσπάθησε να διακριθεί στη θάλασσα. Έστειλαν δύναμη αλλά όχι αποικίες και το μόνο ίχνος αποικίας των Κώων είναι η μαρτυρία του Στράβωνα. Οι Κώοι μαζί με τους Ρόδιους ίδρυσαν την Έλπια στην Νότια Ιταλία ,ο δε Βιτρούβιος αναφέρει μόνο τους Ρόδιους» έγραψε μεταξύ άλλων ο Πάτον.
Πριν τον Πάτον, ο Πλούταρχος [45-120 μ.Χ] μας πληροφορεί ότι στα τέλη του 7ου αιώνα το νησί της Κω ήταν τόσο ισχυρό που δεν μπορούσε να ανεχτεί καμία προσβολή από τους γείτονες και πως κάθε φιλονικία αντιμετωπιζόταν με «αξιοπρεπή» πόλεμο.
Ο Ιάκωβος Ζαρράφτης [1853-1933] προσθέτει ότι την περίοδο της Δωρικής Εξάπολης [7ος-60ς αιώνας π.Χ] καθώς αυξανόταν η πρόοδος και ισχυροποιόταν η θέση του νησιού ήταν λογικό να προχωρήσει στην ίδρυση όχι μόνο της Έλπιας αλλά και άλλων αποικιών.
Επίσης ο ιστορικός Βασίλης Χατζηβασιλείου στην Ιστορία του μιλάει για τις Ελπίες, που βρίσκονταν κοντά στη λιμνοθάλασσα Σαλαπίνα, στη χώρα των Δαυνίων της Απούλιας.

Η ΛΙΜΝΗ ΣΑΛΠΗ

Όμως πόσο αρχαία ήταν η Έλπια; Συμμετείχαν Κώοι στην ίδρυση της; Ήταν σε θέση Κώοι με την πλούσια γη [που δεν είχαν διακριθεί στη θάλασσα κατά τον Πάτον] να κάνουν ένα ταξίδι τουλάχιστον 1.300 χλμ; Για ποιο λόγο επισκέφθηκαν την Νότια Ιταλία, για να λύσουν το βιοποριστικό τους πρόβλημα ή να ικανοποιήσουν την φιλαργυρία τους;

Πρόκειται για ερωτήματα που δεν έχουν πλήρως διαλευκανθεί μέχρι σήμερα.
Ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα στην αναζήτηση της Έλπιας στην αρχαία Δαυνία έχει να κάνει με τον χρόνο του αποικισμού και την ακριβή θέση της πόλης. Η πόλη φέρεται να είναι κοντά στη σημερινή λίμνη Σάλπη [Σαλαπίνα], αλλά όταν πρόκειται για τον εντοπισμό της ακριβούς τοποθεσίας της υπάρχουν διάφορες απόψεις των μελετητών.
Η σημερινή παράκτια λίμνη Σάλπη στα νότια και κατά μήκος του κόλπου της Μανφρεντόνια [κόλπος Sipuntinus] χωρίζεται από την Αδριατική με ένα στενό κομμάτι γης του οποίου οι πλευρές ανοίγουν δύο μικρά κανάλια, τα οποία συνδέονται με τη θάλασσα.

Ωστόσο, η αρχαία Σαλαπία είναι ένας πολύπλοκος αρχαιολογικός χώρος που περιλαμβάνει σύμφωνα με αρχαίες πηγές, τρεις διαφορετικές τοποθεσίες, που είναι κοντά μεταξύ τους. Η παλαιότερη Salpia vetus, όπως την είχε αποκαλέσει ο Βιτρούβιος, ίσως είναι η αρχαία Έλπια.

Περισσότερο γνωστή από την Έλπια είναι η αρχαία πόλη Σαλαπία, η οποία επιβεβαιώνεται από αρχαία κείμενα ότι βρισκόταν σε περιοχή ενός ανθυγιεινού βάλτου.

Η παλαιογεωγραφία αποδεικνύει ότι η αποικία έγινε σε περιοχή με οικοσύστημα που έχει αλλάξει πολλές φορές τα τελευταία 3.000 χρόνια. Η Salpia Vetus ήταν μια ναυτική πόλη κατά την ίδρυση της, όχι γιατί ήταν μέσα στη θάλασσα, αλλά ήταν κοντά στη θάλασσα ενώ είναι βέβαιο ότι η αμμώδης ακτογραμμή της έχει μεταβληθεί με το πέρασμα των αιώνων. Η αποικία φαίνεται ότι ιδρύθηκε σε αρχαίες ποτάμιες προσχώσεις ηλικίας τουλάχιστον 10.000 ετών.

Η σημερινή παράκτια λίμνη Σάλπη στα νότια και κατά μήκος του κόλπου της Μανφρεντόνια

Τα ίχνη της Έλπιας μπορεί να έχουν χαθεί όμως η αρχαία Σαλαπία συνέχισε την ύπαρξή της μέχρι την εποχή του Κικέρωνα [106-43 π.Χ]. Σήμερα εκτιμάται ότι βρίσκεται κοντά στη σημερινή Τρινιτάπολη της Απούλιας. Οι ντόπιοι ναυτικοί εξακολουθούν να λένε για ερείπια της αρχαίας πόλης κάτω από τη θάλασσα σε βάθος 8-9 μ.[ κατά προσέγγιση]. Η ρωμαϊκή πόλη χτίστηκε σε διαφορετική τοποθεσία από τη Salpia vetus, σε μία περιοχή που είχε γίνει λιγότερο υγιεινή λόγω της ελονοσίας.

Τον πρώτο αιώνα π.Χ., η περιοχή είχε μετατραπεί σε λιμνοθάλασσα/έλος το γεγονός αυτό ανάγκασε τους Σαλαπίνους να μεταφέρουν την πόλη έως 6,5 χλμ. μακριά σε ένα πιο υγιεινό χώρο. Ως εκ τούτου, το όνομα της ρωμαϊκής Σαλαπίας επικράτησε από την Σάλπια και στη συνέχεια έγινε Σάλπη.

Αρχικά οι ερευνητές πίστευαν ότι ο αποικισμός της Έλπιας έλαβε χώρα την ίδια ιστορική εποχή με την ίδρυση της Γέλας [γύρω στο 688 π.Χ κατά τον Θουκυδίδη] και αργότερα του Ακράγαντα στην Σικελία. Ωστόσο, τελευταία ιστορικοί και αρχαιολόγοι έδειξαν ότι οι δύο περίοδοι αποικισμού δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους.

Σ.Σ.- Ένα πρόσφορο ανάγλυφο εδάφους για ίδρυση πόλεώς,σε μία προφυλαγμένη περιοχή από τα βουνά προς τον βορά ,νότια η ακτή αρκετά υψηλή προφυλάσσει από αποβάσεις και δυτικά όπου χρειάζεται οχύρωση ,μεγάλη πεδιάδα και με ποταμό ,δέν είναι βέβαια τυχαία η σημερινή θέση της παλαιάς αυτής πόλεως .Θα μπορούσε λοιπόν να είναι η θέση της αρχαίας Ελπίας

Η ίδρυση της Έλπιας, φέρεται να έγινε από τον Ρόδιο Έλπιο[ή Ελπιά] από τον οποίο πήρε το όνομα η πόλη. Ο Στράβωνας μας λέει ότι το νησί της Ρόδου με τις τρεις πόλεις του, πολύ πριν την ίδρυση των Ολυμπιακών Αγώνων [776 π.Χ], είχε ένα ισχυρό στόλο και ότι οι κάτοικοι του έστειλαν αποστολές τόσο μακρινές όσο στην Ιβηρία, όπου ίδρυσαν την Ρόδη, μετά ίδρυσαν την Παρθενώπη και επίσης την Έλπια στη Δαυνία. Το γεγονός αυτό κάνει τους ερευνητές να πιστεύουν ότι ο αποικισμός της Έλπιας δεν είχε καμία σχέση με τον ιστορικό αποικισμό του 8ου-7ου αιώνα π.Χ. και πρέπει να εμπίπτει σε μία προηγούμενη περίοδο και στο πλαίσιο αυτό αναζητούν τις ρίζες του.

Τον τελευταίο καιρό πληθαίνουν τα μυκηναϊκά [1.600-1.100π.Χ] ευρήματα στην Νότια Ιταλία. Ενα μέρος από μυκηναϊκά κεραμικά που βρέθηκαν στην Ιταλία είναι ροδίτικης προέλευσης [γιατί όχι και κωακά] ιδιαίτερα εκείνα που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ύστερης μυκηναϊκής περιόδου [1.400-1.060 π.Χ] στην Απουλία, στον Τάραντα αλλά και στην Αδριατική πλευρά της Ιταλίας όπου τα ευρήματα είναι πολυάριθμα.

Μεταξύ των εμπορικών κέντρων που δημιούργησε η αρχαία Ρόδος είναι η πόλη Ροδίαι στη χερσόνησο του Σαλέντο, μόλις 2 χλμ. νοτιοδυτικά από το Λέτσε την οποία ο Στράβων ονομάζει «ελληνική πόλη», χωρίς να διευκρινίζει τους λόγους [φυσικά και αυτός ο θρυλικός οικισμός έχει πια εξαφανιστεί εντελώς]. Η πόλη Ροδίαι συναντάται περίπου 230 χλμ. νοτιοδυτικά της Έλπιας.
Οι ιστορικοί διακρίνουν τρεις βασικές μορφές αποικιών κατά την αρχαιότητα: εμπορικές των Φοινίκων, εκπολιτιστικές ως επι το πλείστον των Ελλήνων και στρατιωτικές ή πολιτικές των Ρωμαίων. Αν η Έλπια ιδρύθηκε για εμπορικούς, εκπολιτιστικούς ή στρατιωτικούς λόγους δεν δύναται να απαντηθεί.

Είναι γνωστό ότι η Δωρική Εξάπολη [Κάμειρος, Λίνδος, Ιάλυσος, Αλικαρνασσός, Κως, Κνίδος] προέβη σε ίδρυση αποικιών καθώς ήταν σημαντική οικονομική, πολιτική και θρησκευτική συμμαχία. Όμως πριν από αυτή τη συμμαχία φαίνεται να ιδρύθηκε η Έλπια, ίσως πριν το 1.000 π.Χ.
Από έρευνες αλλά και από μελέτες φαίνεται ότι στο Αιγαίο η σεισμική δραστηριότητα ήταν έντονη γύρω στο 3.000 π.X με μια σειρά σεισμών που κατέστρεψαν τους πρώιμους πολιτισμούς του Αιγαίου. Το 1.200 ή 1.100 π.Χ ίσως έγινε ένας πολύ ισχυρός σεισμός στο νησί επι βασιλείας του Χάλκωνα. Φαίνεται ότι μετά ακολούθησε μία περίοδος ηρεμίας που βοήθησε στην ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών.

Η Κως του 2.300 π.Χ ήταν ένα πολύ δραστήριο εμπορικό κέντρο σύμφωνα με τον Ιταλό αρχιτέκτονα L. Morricone. Το 2.000 π.Χ έφθασαν οι Κάρες στο νησί. Η αποίκιση του νησιού από τους Φοίνικες στα μέσα της 2ης χιλιετίας μάλλον δεν πρέπει να θεωρείται μία μυθική προσέγγιση [αν και δεν έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής αρχαιολογικά ευρήματα]. Στο 1.500 π.Χ οι Φοίνικες πρέπει να αποίκισαν το νησί δημιουργώντας ένα ισχυρό διακομιστικό κέντρο. Σύμφωνα με τον Ζαρράφτη πρώτοι οι Φοίνικες ήλθαν σε επικοινωνία με τους κάτοικους της Κω.

Οι Πελασγοί και οι Λέλεγες δίδαξαν τις πρώτες τέχνες, τις αρχές της γεωργίας και άφησαν γιγάντια τεχνικά έργα [Πελασγικά κτίσματα συγκείμενα εξ΄υπερφυών πολύγωνων λίθων χωρίς αμμοκονία]. Ακολουθεί μία περίοδος ευημερίας και σταδιακής ανάπτυξης του νησιού. Στα τέλη του 1.400 π.Χ σύμφωνα με τον Χατζηβασιλείου έφτασαν και οι Αχαιοί από την Αργολίδα ή την Θεσσαλία.

Την περίοδο μεταξύ του 2.300-1.1200 π.Χ το νησί δεν ήταν ένα άγονο και παρθένο μέρος. Η Κως [μαζί με την Κάλυμνο, Νίσυρο, Κάρπαθο και Κάσο] έλαβε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο με 30 πλοία [από τα 1.200 που συμμετείχαν στην ελληνική εκστρατεία εναντίων των Τρώων] στα οποία μάλλον επέβαιναν 2.500 στρατιώτες.
Πρόκειται για σημαντική αποστολή αν λάβουμε υπόψη ότι η θαλασσοκράτειρα Ρόδος, ένα μεγαλύτερο νησί με τρεις πλούσιες πόλεις υπό την καθοδήγηση του Τληπόλεμου έστειλε μόνο 9 πλοία. Τότε η Κως με την συμμαχία της πρέπει να ήταν μία καταξιωμένη ναυτική δύναμη. Επιπλέον σε ασφαλέστερο αποτέλεσμα μας οδηγεί η σύγκριση με τις αρχαίες Μυκήνες του Αγαμέμνωνα [μαζί με την Κόρινθο, Κλεωνές, Ορνειές, Αραιθυρέη, Σικυώνα, Υπηρήσια, Γονόεσσα, Πελλήνη, Αίγιο, Αιγιαλός, Ελίκη] που είχε στείλει τη μεγαλύτερη δύναμη η οποία πρέπει να έφθανε τα 100 πλοία.

Η αρχαία Κως ήταν αυτάρκης και οι κάτοικοι ήταν σε θέση με τον πλούσιο ορυκτό πλούτο της γης τους [γεωλογικός πλούτος η ψυχή όλων κατά τον Ζαρράφτη] όχι μόνο να κατασκευάσουν, αλλά να στείλουν μία σημαντικότατη, πλήρως εξοπλισμένη δύναμη στην Τροία ήδη από το 1194-1184 π.Χ [χρονολογία που έγινε ο Τρωικός Πόλεμος σύμφωνα με τον Ερατοσθένη] σε ένα ταξίδι τουλάχιστον 400 χλμ.

Μετακινήσεις των ελληνικών φυλών από το 1000 έως το 800 π.Χ

Ιστορικά ως πρώτος ελληνικός αποικισμός αναφέρεται το αποτέλεσμα των πληθυσμιακών μεταναστεύσεων και των ανακατατάξεων που συνέβησαν στον Ελλαδικό χώρο από τα μέσα του 11ου έως τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ.. Ωστόσο, τα μυκηναϊκά ευρήματα , η αποικία στην Έλπια και η αποστολή στην Τροία υποδηλώνουν ότι οι μετακινήσεις στην Νότια Ιταλία ίσως είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα από τον πρώτο ελληνικό αποικισμό.

Ίσως υπήρξε ένας πρώιμος αποικισμός πριν το 1.200-1.100 π.Χ., νωρίτερα από την εγκατάσταση των πρώτων Δωριέων. Σε μία εποχή κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης οι αποικίες αυτής της περιόδου ίσως είχαν εμπορικούς και αναπτυξιακούς ορίζοντες. Πολύ πριν τους Δωριείς οι Ρόδιοι και οι Κώοι άρχισαν να έρχονται σε επαφή με άλλους λαούς, κάτι που σημαίνει ότι ίσως είχαν ξεπεράσει τους αρχαίους δεινούς θαλασσοπόρους Ευβοείς που λέγεται ότι ίδρυσαν την πρώτη αποικία στη δύση τις Πιθηκούσσες [σημερινή Ίσκια, παλαιότερη ελληνική αποικία στη Δύση] και αργότερα την αιολική Κύμη.
Οι Κώοι συμμετείχαν σε ίδρυση ελληνικών αποικιών και κατά τον Β΄ αποικισμό υπό την αιγίδα κυρίως των Ροδίων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και με βάση ψήφισμα των μέσων του 3ου αιώνα π.Χ., οι Κώοι πήραν μέρος στον αποικισμό της αρχαίας Γέλας ενώ υπήρξαν συνοικιστές και της γειτονικής Καμάρινας στη Σικελία, κατά την επανίδρυσή της. Φαίνεται ότι είχαν την εύνοια του Κορίνθιου στρατηγού Τιμολέοντος [411-337 π.Χ] για να εγκατασταθούν εκεί. Πιθανόν αυτή η κίνηση τους να σχετίζεται με οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Δεν είναι απίθανο η συμμετοχή των Κώων στις αποικίες της Σικελίας να έχει σχέση με την καταστροφή της αρχαίας Αστυπάλαιας Κω γύρω στο 411π.Χ. από μέγιστο σεισμό όπως αναφέρει ο Ιάκωβος Ζαρράφτης και την μετοίκηση του 366 π.Χ στην νέα πρωτεύουσα του νησιού.

Γεωδίφης http://www.geodifhs.com

Πηγές

1.Ιστορίες- Ηρόδοτος
2.Γεωγραφικά- Στράβων
3. The inscriptions of Cos -Paton,Hicks
4.Κώια- Ιάκωβος Ζαρράφτης
5.Ιστορία της Νήσου Κω-Β.Χατζηβασιλείου
6.Studi sulle origini e sulla protostoria dell'odierna San Benedetto del Tronto-Francesco Palestini
7.Scavi archeologici presso il lago di Salpi- Meluta Marin
8.Βικιπαίδεια
9. Εικόνες Google

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΥ ΠΙΘΑΝΟΝ ΜΑΡΤΥΡΟΥΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ