Στο φημισμένο Ιερό του Δία στο Λύκαιο Όρος Αρκαδίας συνεχίστηκε κατά τα έτη 2017-2019 το ερευνητικό ανασκαφικό πρόγραμμα ελληνοαμερικανικής συνεργασίας (εικ. 1).
Το πρόγραμμα τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών. Διευθύντρια του προγράμματος είναι η δρ. Αννα Βασιλική Καραπαναγιώτου, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας, και συνδιευθυντές από αμερικανικής πλευράς οι καθηγητές του Πανεπιστημίου της Αριζόνας David Gilman Romano και Mary E. Voyatzis.
 |
| Εικ 1 Άποψη του Ιερού του Λυκαίου Διός Αρκαδίας |
Σημαντικά ήταν τα αποτελέσματα από τη συνέχιση της διερεύνησης του Βωμού επί της Ιεράς κορυφής σε υψόμετρο 1.382μ. Πλησίον της κατασκευής, που όριζε το Βωμό από ανατολικά, εντοπίστηκε το 2018 αδιατάρακτο στρώμα της Πρωτοελλαδικής και Μεσοελλαδικής περιόδου (3200/3000 – 1600 π.Χ.) (εικ. 2).
 |
| Εικόνα 2: Αεροφωτογραφία της λίθινης κατασκευής στο Βωμό |
Επιπλέον περισυνελέγη κοντά σε αυτή μεγάλη ποσότητα κυλίκων (εικ. 3) και ειδωλίων ζωόμορφων (εικ. 4) και ανθρωπόμορφων (εικ. 5) μαζί με μεγάλες ποσότητες καμένων ζωικών οστών από τις θυσίες προς τιμήν της λατρευόμενης θεότητας.
 |
| Εικόνα 3: Κύλικα |
 |
| Εικόνα 4: Ζωόμορφο ειδώλιο |
 |
| Εικόνα 5:Ανθρωπόμορφο ειδώλιο |
Ανατολικά της κατασκευής εντοπίστηκε μία μεγάλη έκταση με πρωτοελλαδικά και μεσοελλαδικά χρηστικά αγγεία. Τα πολυάριθμα αγγεία πόσεως (κυρίως κύλικες και σκύφοι), τα πήλινα ειδώλια και τα καμένα οστά ζώων υποδεικνύουν ότι πρόκειται για ένα σημαντικό ιερό σε ψηλή κορφή, στο οποίο ελάμβαναν χώρα θυσίες ήδη από τη μυκηναϊκή περίοδο.
- Η έρευνα στο δυτικότερο τμήμα του Βωμού έφερε στο φως για πρώτη φορά δύο διαδοχικά αδιατάρακτα στρώματα με υλικό που χρονολογείται από την προϊστορική εποχή έως και το τέλος των πρώιμων ιστορικών χρόνων.
Κάτω από την επιφανειακή διαταραγμένη επίχωση, εντοπίστηκε αρχικά ένα στρώμα με χαρακτηριστικό τεφρό χρώμα που εκτείνεται χρονολογικά από την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου (1050- 900π.Χ.) έως πιθανότατα τον 7ο αι. π.Χ. και ακολούθως μία επίχωση επί του φυσικού βράχου με ευρήματα που χρονολογούνται από την Τελική Νεολιθική Εποχή (4.500-3.200/3.000 π.Χ.) έως την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου (1050–900 π.Χ.).
Στον ίδιο χώρο αποκαλύφθηκαν δύο οπές διανοιγμένες επί του φυσικού βράχου, οι οποίες απέχουν μεταξύ τους 1,60 μ., διατάσσονται κατά τον άξονα Δύση – Ανατολή και προορίζονταν πιθανόν για τη στερέωση ξύλινων πασσάλων άγνωστης προς το παρόν κατασκευής.
 |
| Εικόνα 6: Χάλκινοι τριποδίσκοι |
Χαρακτηριστικοί είναι οι χάλκινοι αναθηματικοί τριποδίσκοι (εικ. 6) και τα σιδερένια εργαλεία που ομοιάζουν οβελών (κοιν. σούβλες).
Μεγάλος είναι ο αριθμός των αρχαίων νομισμάτων που ήλθαν στο φως σε όλες τις ανασκαφικές περιόδους πάνω στο Βωμό. Πρόκειται κυρίως για αργυρές κοπές που χρονολογούνται από το β' μισό του 6ου έως τον 4ο αι. π.Χ.
- Όσον αφορά στην ταφή εφήβου που ανασκάφηκε το 2016 πλησίον του κέντρου του Βωμού, οι επιστημονικές αναλύσεις δεν έχουν ολοκληρωθεί, εντούτοις σύμφωνα από τα πρώτα αποτελέσματα καθίσταται σαφές ότι ο ανθρώπινος σκελετός δεν χρονολογείται στους αρχαίους χρόνους.
Κατηφορίζοντας από το Άνω προς το Κάτω Ιερό, στη θέση Ανεμόρραχη ή Φατουραίικο, ξεκίνησε η ανασκαφική έρευνα αρχαίας δεξαμενής, που είχε εντοπιστεί από τον Κ. Κουρουνιώτη στις αρχές του 20ου αιώνα (εικ. 7).
 |
| Εικόνα 7: Αεροφωτογραφία της δεξαμενής |
Πρόκειται για λίθινο οικοδόμημα (μέγιστων σωζόμενων διαστάσεων 5.30 Χ 11 μ.) ορθογώνιας κάτοψης, δομημένο από ασβεστολιθικούς ορθογώνιους ορθοστάτες, που επιστέφεται από ορθογώνιες λιθοπλίνθους.
Το μνημείο έχει συνδεθεί με την πηγή Αγνώ πλησίον της οποίας – σύμφωνα με τον Παυσανία – ελάμβανε χώρα μαγική τελετή με την οποία ο ιερέας του Λυκαίου Δία εξευμένιζε τη νύμφη που έδωσε το όνομά της στην πηγή για την πρόκληση βροχής σε περιόδους μακράς ανομβρίας στην αρκαδική γη.
- Σημαντικά νέα στοιχεία προέκυψαν και από την ανασκαφική έρευνα στο Κάτω Ιερό. Στο εσωτερικό της Στοάς του 4ου αι. π.Χ. εντοπίστηκε ένα μικρότερο κτίριο, που χρονολογείται στους ύστερους ρωμαϊκούς – πρώιμους βυζαντινούς χρόνους, για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικό της ελληνιστικής Στοάς και μνημείων του χώρου.
Στο ανατολικό πέρας της Στοάς αποκαλύφθηκε η συνέχεια του αναλημματικού τοίχου, ο οποίος είχε εντοπιστεί κατά τη διάρκεια του πρώτου προγράμματος. Από την ανασκαφή συνελέγη κεραμική των βυζαντινών χρόνων. Δυτικά της Στοάς αποκαλύφθηκε το Ιωνικό ημικυκλικό οικοδόμημα που είχε ανασκάψει ο Κ. Κουρουνιώτης και είχε καλυφθεί από σύγχρονες επιχώσεις.
 |
| Εικόνα 8: Ιωνικό ημικυκλικό οικοδόμημα |
Εντοπίστηκαν ένα τμήμα δωρικού κιονόκρανου και βάση αγάλματος (εικ. 8). Δυτικά της Στοάς και ανατολικά του Διοικητικού κτιρίου/Ξενώνα εντοπίστηκαν ένα ακόμα περιρραντήριο, αρχιτεκτονικά μέλη, τμήμα τοίχου από μικρούς ημίεργους λίθους και θεμέλια τοίχου από λιθόπλινθους, που πιθανώς προέρχονται από το μη εντοπισμένο, προς το παρόν, Ιερό του Πανός.
Από τα κατώτερα ανεσκαμμένα στρώματα της τομής συλλέχθηκε κεραμική κλασικών χρόνων. Εντός του Διοικητικού κτηρίου/Ξενώνα διανοίχτηκε τομή με σκοπό να εντοπιστεί το δάπεδο και να εξακριβωθεί αν υπήρχε εσωτερικό αίθριο στο κτίριο, σύμφωνα με την πρόταση του Κ. Κουρουνιώτη. Αποκαλύφθηκαν σπόνδυλοι από αρράβδωτο κίονα και τμήμα εσωτερικού τοίχου.
Η κεραμική που συνελέγη από τις ανώτερες επιχώσεις ανήκε στη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο και στην υστεροκλασική – ελληνιστική στα υποκείμενα στρώματα. Στα βόρεια της μνημειακής λίθινης Κλίμακας συνεχίστηκαν οι ανασκαφικές εργασίες εντός του Διαδρόμου που κτίστηκε στο δεύτερο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. και αποτελούσε το πέρασμα των αθλητών από το Ιερό στον Ιππόδρομο και το Στάδιο.
Συλλέχθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής της ελληνιστικής περιόδου (3ος - 1ος αι. π.Χ.) και πληθώρα κεραμίδων. Επίσης αποκαλύφθηκαν τμήμα της βόρειας πλευράς της μνημειακής Αψιδωτής Εισόδου και η συνέχεια του Διαδρόμου προς τον Ιππόδρομο και το Στάδιο (εικ. 9).
 |
| Εικόνα 9: Διάδρομος και αψίδα |
Από την ανασκαφή συνελέγησαν θραύσματα κεραμίδων και κεραμική των βυζαντινών χρόνων από τα ανώτερα στρώματα, και των ελληνιστικών χρόνων από τα στρώματα εντοπισμού των αρχιτεκτονημάτων. Στην περιοχή του Ιπποδρόμου / Σταδίου διερευνήθηκε το αρχαίο κατάστρωμα του αγωνιστικού χώρου.
- Στο βόρειο πέρας του Κάτω Ιερού, στη θέση Λουτρά, ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφική έρευνα των εγκαταστάσεων που προορίζονταν για την προετοιμασία των αθλητών.
- Το συγκρότημα αυτό, ορθογώνιας πιθανόν κάτοψης, με προσανατολισμό γενικά Β/Ν, περιλαμβάνει στα βόρεια μία εντυπωσιακή λίθινη δεξαμενή διαστάσεων 17,185 x 8,89 μ., στο εσωτερικό της οποίας υπάρχουν μεγάλες ποσότητες υλικού από την κατάρρευση του οικοδομήματος.
Η δεξαμενή πλαισιώνεται από δυο επιμήκεις χώρους και στα δυτικά της διατάσσονται πολλά μικρότερα δωμάτια (εικ. 10).
 |
| Εικόνα 10: Αεροφωτογραφία του συγκροτήματος στην περιοχή των «Λουτρών» |
Το 2019 ερευνήθηκε συστηματικά το δωμάτιο με τους λίθινους λουτήρες που είχε ανασκάψει ο Κ. Κουρουνιώτης, ακριβώς στα δυτικά της δεξαμενής, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για την προσωπική τους υγιεινή κατά την διάρκεια των αγώνων.
Στο χώρο αυτό αποκαλύφθηκαν εκ νέου οι δυο λίθινοι λουτήρες και το βοτσαλωτό δάπεδο (εικ. 11).
 |
| Εικόνα 11: Το βοτσαλωτό δάπεδο στο δωμάτιο με τους λίθινους λουτήρες |
Επίσης, ξεκίνησε ανασκαφή του χώρου αμέσως βόρεια της δεξαμενής παράλληλα με την απομάκρυνση του οικοδομικού υλικού που είχε καταρρεύσει στο εσωτερικό του. Από την προκαταρκτική εξέταση η κεραμική που εντοπίστηκε στο χώρο χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ.
Παράλληλα με τις ανασκαφικές εργασίες ξεκίνησε η αποτύπωση της αρχαίας δεξαμενής και των μνημείων στα Λουτρά με σκοπό την εκπόνηση μελέτης αποκατάστασής τους.
- Οι έρευνες της ελληνικής ομάδας συνεχίστηκαν το 2019 χάρις στην ευγενική χορηγία των Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου (ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ) και τη φιλοξενία του Συλλόγου Άνω Καρυωτών Αρκαδίας «Ο Λύκαιος Δίας».
- Χορηγοί της αμερικανικής ομάδας 2017-2019 είναι οι Nicholas and Athena Karabots, Annette Merle-Smith, James H. Ottaway, Jr., 1984 Foundation, Cole and Jeanne Davis, Frelinghuysen Foundation, Institute for Aegean Prehistory, The Parrhasian Heritage Foundation, Thomas and Reenie Keating, 50 “Friends of Mt. Lykaion”.
- Εκτός από την ερευνητική ομάδα στην ανασκαφή συμμετείχαν και πολλοί φοιτητές από ελληνικά, ευρωπαϊκά και αμερικανικά πανεπιστήμια.
