“Η ιδιαιτερότητα της Βυζαντινής περίπτωσης πηγάζει από τον συνδυασμό τριών στοιχείων. Πρώτον, το Βυζάντιο αντιμετώπιζε κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του τουλάχιστον μία δύναμη στρατιωτικά ισχυρότερή του, και ενίοτε περισσότερες από μία. Δεύτερον, το Βυζάντιο υπήρξε παρά ταύτα η μακροβιότερη πρωταγωνιστική δύναμη στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Τρίτον, κατόρθωσε να εξαπλώσει τον πολιτισμό του σε μεγάλες απολίτιστες ή ημιβάρβαρες περιοχές του ευρύτερου περιβάλλοντός του με συνέπειες που συνεχίζουν σήμερα να επηρεάζουν τις πολιτισμικές παραδόσεις ενός σημαντικού μέρους της ευρασιατικής ηπειρωτικής μάζας”.
“Οι Βυζαντινοί συνδύαζαν την μακροπρόθεσμη προσήλωση στην οικουμενική τους ιδεολογία με την βραχυπρόθεσμη πολιτική ευελιξία”. Το Βυζάντιο κυριαρχούσε στον κόσμο όχι τόσο με τα όπλα, αλλά με την ανάπτυξη και διάδοση του πολιτισμού του. “Το μακροβιότερο επίτευγμα της βυζαντινής υψηλής στρατηγικής ήταν η προώθηση μιας διεθνούς τάξης, βασισμένης στον βυζαντινό πολιτισμό, που εξέφραζε τον αταλάντευτο ιδεολογικό οικουμενισμό του Βυζαντίου”. Και το εκπληκτικότερο είναι ότι το Βυζάντιο άφησε μια μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά, που επεκτάθηκε σε μεγαλύτερες γεωγραφικές περιοχές από την επικράτειά του, ακόμη και μετά την πτώση του Βυζαντίου παραμένει αυτή η πολιτιστική κληρονομιά και αλλοιώνει σήμερα και την κοινωνική και πολιτική ζωή του Δυτικού κόσμου. Πολλοί άνθρωποι του Δυτικού κόσμου μελετούν και επιδιώκουν να ζήσουν αυτόν τον πολιτισμό, που καλλιέργησε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
“Η εξάπλωση του βυζαντινού πολιτισμού προϋπέθετε την επιβίωση του Βυζαντίου ως μεγάλης δύναμης σε ένα σκληρά ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα. Η εξαιρετική μακροβιότητα του Βυζαντίου ως πρωταγωνιστικού διεθνούς κέντρου ήταν αποτέλεσμα μιας υψηλής στρατηγικής που απέφευγε τις μετωπικές στρατιωτικές συγκρούσεις και αποδυνάμωνε τους αντιπάλους με έμμεσες στρατηγικές”.
Από βιβλίο του Καθ. Παντείου Πανεπιστημίου κ. Χαραλάμπους Παπασωτηρίου, με τίτλο “Υψηλή στρατηγική»,
~~~{ 1 ον }~~~
Γεωγραφία και Γεωπολιτική του Βυζαντίου
ΠΗΓΗ : Cognosco Team
~~~{ 2ον }~~~
Η ΥΨΗΛΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
2. Η βυζαντινή αυτοκρατορία αποτέλεσε πρωταγωνιστική δύναμη στο δυτικό κόσμο μεγαλύτερη χρονική περίοδο από κάθε άλλη δύναμη διαχρονικά, ξεκινώντας από την αρχαία Αθήνα και Σπάρτη και καταλήγοντας στη ΕΣΣΔ και στις ΗΠΑ. Μόνο η Κίνα, που δεν ανήκει στο δυτικό κόσμο, χαρακτηρίζεται μακροβιότερο κέντρο ισχύος από αυτό του Βυζαντίου.
3. Με την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.), όπου αποτελεί ουσιαστικά το ξεκίνημα της καθαρά βυζαντινής περιόδου στην ιστορία της αυτοκρατορίας, ολοκληρώθηκε η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την Ιταλία στην Ανατολική Μεσόγειο .
4. Καμία υπερδύναμη διαχρονικά δεν μπόρεσε να ξεφύγει από τον κανόνα της ιστορίας που θέλει νομοτελειακά φάσεις ακμής και παρακμής.. Γι` αυτό η ανάλυση της υψηλής στρατηγικής του Βυζαντίου, που αποτελεί και την πλέον αξιοσημείωτη περίπτωση καθόλη τη διαδρομή του, θα επικεντρωθεί κατά βάση (σε χρονικές περιόδους της πρώιμης και μέσης Βυζαντινής ιστορίας) από τις αρχές του 6ου αιώνα έως και τον 11ο αιώνα , καθόσον πριν το 6ο αιώνα η υψηλή στρατηγική των εκάστοτε ηγεσιών αποτελεί μέρος της «ρωμαϊκής κουλτούρας», ενώ μετά τον 11ο αιώνα ακολουθεί η κατάρρευση της βυζαντινής ισχύος με την αλλαγή των διεθνών παραμέτρων εξαιτίας της ανόδου της δυτικής Ευρώπης.
5. Για την πληρέστερη ανάλυση της υψηλής στρατηγικής του Βυζαντίου σκιαγραφείται το διεθνές περιβάλλον της εποχής στο Παράρτημα «Α» της
παρούσης.
ΣΚΟΠΟΣ
6. Να αναλυθεί η υψηλή στρατηγική του Βυζαντίου κατά την προαναφερθείσα χρονική περίοδο λαμβάνοντας υπόψη τις διακυμάνσεις του διεθνούς περιβάλλοντος, καθώς και τους κατά καιρούς διαφορετικές σε ισχύ και ιδεολογία απειλές που εμφανίστηκαν
ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
Α. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία περιλάμβανε περιοχές γύρω από την ανατολική
λεκάνη της Μεσογείου ( Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Συρία, Μικρά Ασία και Βαλκάνια) με πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, η οποία παρότι την γεωγραφικά κομβική και στρατηγική θέση της, βρισκόταν απόκεντρα από το πληθυσμιακό και οικονομικό κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας.
Β. Η πλουσιότερη επαρχία της Αυτοκρατορίας ήταν αυτή της Αιγύπτου και
ακλουθούσαν η Συρία, η Βυζαντινή Μεσοποταμία και τα νότια-βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας. Αντίθετα η περιοχή των Βαλκανίων ήταν η οικονομικά ασθενέστερη.
Γ. Το διεθνές περιβάλλον και οι απειλές που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία είναι
όπως παρακάτω:
α. Υπερκαυκασία
Στην υπόψη περιοχή λόγω της μορφολογίας του εδάφους της (μεγάλοι
ορεινοί όγκοι και εύφορα οροπέδια) ο έλεγχος από μια δύναμη θα απειλούσε τα
σημαντικότερα εδάφη των αντιπάλων. Ο έλεγχος της όμως είναι εξαιρετικά δύσκολος, λόγω του δυσμενούς κλίματος και του δύσβατου εδάφους της. Η Υπερκαυκασία που κατοικούνταν κατά βάση από Αρμένιους και άλλες ομάδες (λαοί τoυ Καυκάσου Αλβανοί), ήταν χώρος σημαντικής στρατηγικής σημασίας για το Βυζάντιο, όπου βρισκόταν σε συνεχή αντιπαράθεση με τη Περσία για τον έλεγχο της, χωρίς όμως καμία από τις παραπάνω να επιτυγχάνει τον μόνιμο έλεγχο αυτής.
β. Ευρασιατική Στέπα
Η Ευρασιατική Στέπα κατοικούνταν από πρωτόγονες φυλές με χαμηλό
οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο, όμως οι κάτοικοι της ως μαχητές ήταν πρωτοπόροι στη χρησιμοποίηση τεχνικών που αποσκοπούσαν στην δημιουργία πανικού και άτακτης υποχώρησης των εχθρικών στρατευμάτων. Όπως και η Υπερκαυκασία έτσι και η Ευριασιατική στέπα ήταν σημαντικής γεωπολιτικής σημασίας για το Βυζάντιο, ειδικότερα οι περιοχές του Ευξείνου Πόντου και του Καυκάσου. Οι δε ελληνικές πόλεις της Κριμαίας, όπου βρίσκονταν στην υπόψη περιοχή, αποτελούσαν σημείο αναφοράς και επικοινωνίας για το Βυζάντιο.
γ. Βόρεια Αφρική
Οι κατοικούντες στην Βόρεια Αφρική και ειδικότερα σε περιοχές νοτίως
της Αιγύπτου ( Βλεμύες, Ναβάτες, Αιθίοπες ) δεν αποτελούσαν στρατηγική απειλήκαθόσον είχαν μακροπρόθεσμες καλές σχέσεις με το Βυζάντιο. Οι Αιθίοπες δε εκχριστιανίστηκαν τον 6ο αιώνα.
δ. Μέση Ανατολή
Αντίθετα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, βρισκόταν η σημαντικότερη απειλή για το Βυζάντιο, η Περσία, μια δύναμη όχι μόνο με κρατική οργάνωση αλλά με στρατιωτική ισχύ υπέρτερη από αυτή του Βυζαντίου. Οι σχέσεις
μεταξύ των πέρασαν από πολλές διακυμάνσεις έχοντας ως κύριο χαρακτηριστικό την ασυμμετρία στους στόχους που έθεταν.
ε. Βαλκάνια και περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης
Η μορφολογία του εδάφους (οροσειρές και μικρές πεδιάδες) των
παραπάνω περιοχών διευκόλυνε την άμυνα της αυτοκρατορίας έναντι των απειλών, που ήταν τα σλαβικά φύλα της Κεντρικής Ευρώπης και τα νομαδικά αντίστοιχα της Ουκρανικής Στέπας, αλλά δυσχέραινε σε μεγάλο βαθμό την κυριαρχία του Βυζαντίου στους τοπικούς πληθυσμούς.
στ. Περιοχές της Δυτικής Μεσογείου
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχοντας ως γνώμονα ότι τα ζωτικά
συμφέροντά της εστιάζονταν κατά βάση στην Ανατολή και στο Βορρά, η Δυτική
Μεσόγειος ήταν δευτερεύουσας σημασίας γι` αυτή, τουλάχιστον μέχρι την εποχή των σταυροφοριών. Επιπρόσθετα η υπόψη περιοχή ήταν αρκετά μακριά από τα
σημαντικά κέντρα του Βυζαντίου και επηρέαζε ελάχιστα την ασφάλεια του.
ΑΝΑΛΥΣΗ
7. Κρίνεται σκόπιμο πριν αναλυθεί η υψηλή στρατηγική του Βυζαντίου να αναφερθεί η κεντρική ιδεολογία της πολιτικής του καθώς και συνοπτικά τα δόγματα-πτυχές αυτής τα οποία εφαρμόστηκαν χρονολογικά. Η ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στηρίχτηκε και θεμελιώθηκε στο δόγμα του οικουμενισμού, που αποτελεί συνέχεια της ρωμαϊκής ιδεολογίας, στηριζόμενη στο ρωμαϊκό δίκαιο, στη κρατική οργάνωση, στο χριστιανισμό και στην πνευματική παράδοση του ελληνισμού.
Η ιδέα αυτή αν και διατηρήθηκε σε όλη την χρονική διάρκεια της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας παρουσιάστηκαν και εφαρμόστηκαν τρείς πτυχές- δόγματα της
πολιτικής της, που χρονολογικά είναι:
α. Το Δόγμα του Imperium Romanum ( από την ίδρυση ως τα τέλη του 6ου
αιώνα),
β. Το Δόγμα της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας( από τις αρχές του 7ου ως τα
μέσα του 9ου αιώνα) και
γ. Το Δόγμα της Περιορισμένης Οικουμενικότητας και του Οικουμενικού
Χριστιανισμού (από τα μέσα του 9ου ως τα μέσα του 11ου αιώνα).
8. Η ιδεολογία του Imperium Romanum είναι η συνέχιση της ρωμαϊκής
πολιτικής, με κύριο εκφραστή το Ιουστινιανό, που η σημαντική επιρροή του οφείλεται εν μέρει και στη μεγάλη χρονική διάρκεια παραμονής του στην εξουσία. Το Imperium Romanum πήρε δύο εκφάνσεις1:
α. τη ρεαλιστική, που στηρίζεται στο αξίωμα ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία
αποτελούσε την αδιάσπαστη συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που ήταν
"καθαρισμένη" μέσω του Χριστιανισμού.
β. την ιδεαλιστική, που εκδηλώθηκε με την επιθυμία απελευθέρωσης των
υπόδουλων αδελφών και επιστροφής τους στα πάτρια εδάφη.
9. Στόχος του δεύτερου δόγματος της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας ήταν η
δημιουργία μίας διεθνούς κοινότητας με κέντρο το Βυζάντιο, μίας κοινότητας που θα βρίσκονταν κάτω από την άμεση επιρροή της Κωνσταντινούπολης. Βέβαια αυτή η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία, δεν σήμαινε βυζαντινή κυριαρχία απέναντι σ' αυτούς τους λαούς της κοινότητας, όπως σήμαινε το Imperium Romanum απλά σήμαινε κατά κάποιο τρόπο, πολιτιστική υποταγή2 .
10. Το τελευταίο δόγμα αυτό της Περιορισμένης Οικουμενικότητας και του
Οικουμενικού Χριστιανισμού, χαρακτηρίστηκε κατά βάση από ιμπεριαλιστικές
τάσεις στην ανατολή, από αναδιαμόρφωση των κρατικών τομέων και τέλος από
εδαφική επέκταση που για πρώτη φορά μετά τα χρόνια του Ιουστινιανού Α', πήρε τέτοιες διαστάσεις.
11. Σε ένα άναρχο και ανασφαλές περιβάλλον με συνεχείς απειλές, διαχρονικά
και διαμέσου της ιστορίας, οι εκάστοτε δρώντες για την επιβίωσης τους βασίζονται σε τέσσερις αρχέτυπες στρατηγικές, που είναι της στρατιωτικής ανάσχεσης –επέκτασης, των συμμαχιών, των εξισορροπήσεων και του κατευνασμού3. Το Βυζάντιο όντως ευρισκόμενο σε ένα τέτοιο περιβάλλον με διαρκείς απειλές από όλα τα σημεία εφάρμοσε τις παραπάνω σε διάφορες χρονικές περιόδους, συνδυάζοντας και τα τέσσερα είδη στρατηγικής κυρίως όμως επέμενε στην στρατηγική των εξισορροπήσεων, των συμμαχιών και της στρατιωτικής ανάσχεσης ενώ αυτή του κατευνασμού αποτέλεσε δευτερεύων μέσο.
12. Στρατηγική των εξισορροπήσεων
Η βυζαντινή διπλωματία ήταν να βασικό μέσο για την υλοποίηση της
παραπάνω στρατηγικής, καθόσον το διπλωματικό δίκτυο του Βυζαντίου θεωρείται μια από τις σημαντικότερες θεσμικές επιτυχίες της κρατικής του δομής. Μέσω αυτής κατάφερνε να διεισδύει στις πολιτικές σκηνές των αντιπάλων, να επηρεάζει και να διαμορφώνει εξελίξεις να εξετρέπει εισβολές και να αποδυναμώνει τελικά τους αντιπάλους του .
Οι εξισορροπητικοί ελιγμοί είχαν σκοπό να δημιουργήσουν αντιπερισπασμούς
δυνατούς για να απορροφήσουν τις στρατιωτικές προσπάθειες του αντιπάλου ώστε να μη είναι δυνατόν να συγκεντρώνουν δυνάμεις κατά της αυτοκρατορίας.
Οι εξισορροπητικοί αυτοί ελιγμοί έπαιρναν τη μορφή άλλοτε βραχυπρόθεσμων και άλλοτε μακροπρόθεσμων. Τη πρώτη μορφή την εφάρμοζαν όταν επιδίωκαν άμεση αντιμετώπιση απειλής (εισβολή Συμεών όπου αντιμετωπίστηκε μέσω των
Μαγυάρων). Με τη δεύτερη μορφή, που αναδεικνυόταν και ο μακροπρόθεσμος
σχεδιασμός του, επιδίωκαν τη δημιουργία πλέγματος εξισορροπήσεων από ομάδες εχθρικών δυνάμεων προτού προκύψει η απειλή.
Μόνο σε περίπτωση που αποτύγχαναν οι εξισορροπήσεις, η βυζαντινή διπλωματία χρησιμοποιούσε σε λύση ανάγκης αυτή του κατευνασμού4.
Τη στρατηγική των εξισορροπήσεων την εφάρμοζαν κατά βάση εναντίον
δευτερευουσών απειλών.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της παραπάνω στρατηγικής ήταν: στις νομαδικές
φυλές της ευρασιατικής στέπας που επηρέαζαν το ρευστό πολιτικό σκηνικό αυτών, και κατά των Αβάρων που στόχευαν σε εξεγέρσεις των υποδούλων φυλών της περιοχής εναντίον της αβαρικής ηγεμονίας.
13. Στρατηγική των Συμμαχιών
Μια άλλη μορφή υψηλής στρατηγικής που εφαρμόστηκε από το Βυζάντιο
ήταν αυτή των συμμαχιών. Πάγια τακτική των βυζαντινών ήταν η δημιουργία
διαδοχικών ζωνών από φίλιες δυνάμεις γύρω από όλη τη βυζαντινή επικράτεια με σκοπό τη αποτροπή και απορρόφηση από αυτούς απειλών. Η επιλογή των
συμμάχων διάφερε χρονικά ανάλογα με τη γεωπολιτική σημασία της περιοχής που κατείχαν οι σύμμαχοι, καθώς και τα συμφέροντα των Βυζαντίου την δεδομένη χρονική στιγμή. Η εξασφάλιση των συμμαχιών επιτυγχανόταν με τη χρήση στρατιωτικών και διπλωματικών μεθόδων αλλά και με οικονομικές χορηγίες προσφιλή μέθοδος της βυζαντινής ηγεσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η οικονομική ενίσχυση της Λάζικας που επαναστάτησε κατά των Περσών καθώς και τεχνική υποστήριξη που παρείχαν για κατασκευή οχυρών.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που δημιουργούνταν προβλήματα στη διατήρηση και συνοχή των συμμαχιών. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι βυζαντινοί περά των συμφερόντων που επιδίωκαν να πετύχουν, επέλεγαν στο μέτρο του δυνατού οι σύμμαχες χώρες να έχουν παραπλήσια ιδεολογία- κουλτούρα καθώς και θρησκεία.
14. Στρατηγική του κατευνασμού
Ο κατευνασμός, που αποτελεί στρατηγική παραχωρήσεων προς αποφυγή
σύγκρουσης για κέρδος χρόνου, υλοποιήθηκε από τη βυζαντινή ηγεσία με δύο
τρόπους. Μέσω παραχωρήσεων κατά βάση χρηματικών και λιγότερο εδαφικών,
καθώς και άλλων μεθόδων επιδιώκοντας μακροπρόθεσμη βελτίωση των σχέσεων με τον αντίπαλο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν: η καταβολή λιτρών χρυσού στην Περσία για εξασφάλιση της ειρήνης με αυτή, οι συχνές ανακωχές με το Χαλιφάτο για ανταλλαγή αιχμαλώτων, καθώς και οι γάμοι μεταξύ βυζαντινών και αντιπάλων ( γάμος της ανιψιάς του αυτοκράτορα Βασιλείου Β` με το Γερμανό Όθωνα Γ`). Μέσω κατάλληλων βραχυπρόθεσμων ελιγμών για την μείωση της απειλής όσο οι βυζαντινές δυνάμεις βρισκόντουσαν σε ανάσχεση σοβαρότερης απειλής.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που όμως δεν είχε ικανοποιητικό αποτέλεσμα, αποτελεί η κίνηση των βυζαντινών κατά των Αβάρων που ενώ τους δόθηκε χρηματική χορηγία αναγκάστηκαν να επέμβουν στρατιωτικά για την εκδίωξή τους από τα Βαλκάνια.
15. Στρατηγική της ανάσχεσης- επέκτασης
Η στρατηγική της ανάσχεσης που αποτελεί στρατηγική διατήρησης των
κεκτημένων με δυνατότητα εμπλοκής με το αντίπαλο είτε θετικά ( συνεργασία) είτε αρνητικά (ένοπλη αντιπαράθεση) υλοποιήθηκε με την αμυντική της μορφή
βασιζόμενη στον τακτικό στρατό και στις οχυρώσεις. Στα παραπάνω συνέτεινε σε μεγάλο βαθμό η ταχύτητα αλλά και η ευκινησία του τακτικού στρατού για γρήγορη μεταφορά στην περιοχή των επιχειρήσεων που στηρίζονταν εφενός στο πλούσιο οδικό δίκτυο και αφετέρου στην ναυτική υπεροχή που είχε το Βυζάντιο, που του επέτρεπε τη θαλάσσια μεταφορά των δυνάμεων του. Υπήρχαν όμως και περίοδοι που υπήρχε αλλαγή της μορφής, από κατεξοχήν άμυνα σε σθεναρή επίθεση.
Η στρατηγική της υπερεπέκτασης και της εκκαθάριση των βαρβαρικών λαών ,
ήταν το κέντρο βάρους της υψηλής στρατηγικής στην πρώτη περίοδο του
Βυζαντίου(κατά βάση ο Ιουστινιανός και ο συνεχιστής του ο Ηράκλειτος καθώς και μετέπειτα κατά την περίοδο της μείωσης της ισχύος του Χαλιφάτου), που
επιτεύχθηκε με μετατροπές της βυζαντινών πρακτικών στο επίπεδο της στρατιωτικής στρατηγικής, καθόσον αρκετές φορές οι αντίπαλοι της αυτοκρατορίας ήταν στρατιωτικά υπέρτεροι.
16. Υπάρχουν όμως και σημαντικοί παράμετροι ( πέρα από τη διπλωματία που
αναφέρθηκε) που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην υλοποίηση των παραπάνω
στρατηγικών όμως :
α. Στρατιωτικές δυνάμεις
Ο πυρήνας του τακτικού στρατού ήταν το ιππικό, όπου
λειτουργούσε ως στρατηγική εφεδρεία για διεξαγωγή επιχειρήσεων σε βάθος. Σε
επιχειρησιακό δε επίπεδο απώτερος σκοπός ήταν η πραγματοποίηση τέτοιας μορφής ελιγμών ώστε να υπάρχει απειλή των γραμμών επικοινωνιών του εχθρού και ψυχολογική κάμψη αυτού ώστε να οδηγείται σε υποχώρηση χωρίς να δίνει μάχη, στρατηγική της έμμεσης προσέγγισης που διατυπώθηκε από τον θεωρητικό της Στρατηγικής του 20ου αιώνα Lıddell Hart.5 Η συνεχής αναδιοργάνωση του στρατού (δημιουργία ταγμάτων, διάσπαση θεμάτων) βοήθησε στην υλοποίηση νέων αποτελεσματικών στρατιωτικών τακτικών. Αξιοσημείωτο είναι η προσαρμοστικότητα της μορφής του αγώνα ανάλογα με το αντίπαλο ( μάχη σώμα με σώμα, χρησιμοποίηση ενεδρών κλπ).Σημαντικό στοιχείο του ναυτικού αγώνα, που μέχρι την ανάπτυξη της ναυτικής δύναμης του Χαλιφάτου δεν είχε αξιόλογο αντίπαλο, ήταν η χρησιμοποίηση του ``υγρού πυρ``.
β. Θρησκεία
Η επικράτηση του χριστιανισμού στο Βυζάντιο βοήθησε στην
κοινωνική του συνοχή. Ξεπερνώντας τα σύνορα της αυτοκρατορίας, με τον
ιεραποστολικό του χαρακτήρα χρησίμευσε ως μέσο εξάπλωσης του βυζαντινού
πολιτισμού και κατ` επέκταση και ως μέσο άσκησης της υψηλής στρατηγικής του.
γ. Οικονομία
Η βυζαντινή αυτοκρατορία στηριζόταν σε ένα οικονομικό σύστημα
χωρισμένο σε τρείς υπηρεσίες, με σημαντικότερη αυτή των έπαρχων για συλλογή φόρων. Το σύστημα αυτό λειτουργούσε έτσι ώστε να δίνει επαρκή κονδύλια τόσο για την άμυνα, όπου έπαιρνε και το μεγαλύτερο μερίδιο, όσο για την υλοποίηση δημόσιων έργων. Στο προϋπολογισμό είχαν προβλεφθούν και ανάλογα ποσά για παροχή οικονομικών δωρεών προς άλλους, για υλοποίηση των στρατηγικών της μεθόδων.
δ. Πληροφορίες
Η βυζαντινή ηγεσία δίνοντας μεγάλη βαρύτητα στη συλλογή
πληροφοριών προκειμένου να γνωρίζει εχθρικές κινήσεις, μεθόδους, αριθμό
δυνάμεων είχε αναπτύξει δίκτυο πληροφοριών αποτελούμενο κατά βάση από
διπλωμάτες και ιεραποστόλους.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
17. To βασικό χαρακτηριστικό της υψηλής στρατηγικής των βυζαντινών ηγεσιών
καθόλη τη διαδρομή στο χρόνο ήταν η προσήλωση τους στην οικουμενική
ιδεολογία, ένα στοιχείο που παρατηρείται διαχρονικά από τις πρωταγωνιστικές
δυνάμεις του κόσμου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Μ. Βρετανία κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και οι ΗΠΑ τη τωρινή περίοδο.
18. Η προώθηση αυτή της οικουμενικότητας και της νέας τάξης πραγμάτων πραγματοποιήθηκε μέσω του Βυζαντινού πολιτισμού και των ιδεών του. Το ιδιαίτερο γνώρισμά του είναι ότι άφησε μια μακρά κληρονομιά σε περιοχές μακριά από την επικράτεια του που δεν υπήρξαν καν υπό το έλεγχο των στρατιωτικών βυζαντινών δυνάμεων. Αξιοσημείωτο είναι εδώ να αναφέρουμε ότι διαχρονικά υπήρξαν δυνάμεις που είχαν ως όραμα την επίτευξη της οικουμενικότητας μέσω των πολιτισμών αλλά απέτυχαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν η Γερμανία του Χίτλερ και η αρχαία Σπάρτη. Η περίπτωση της Βρετανίας που για μεγάλο χρονικό διάστημα πέτυχε εν μέρει την οικουμενικότητα, αναμφίβολα άφησε πολιτιστική κληρονομιά που εκτείνεται από τις ΗΠΑ μέχρι την Αυστραλία αλλά η σημαντική διαφορά της με το Βυζάντιο είναι ότι το πέτυχε μέσω των αποικιών της και τις κυριαρχίας της σ` αυτές. Τέλος χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και μετά την πτώση του Βυζαντίου παραμένει αυτή η πολιτιστική κληρονομιά και σήμερα επηρεάζοντας την κοινωνική και πολιτική ζωή του Δυτικού κόσμου.
19. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία αντιμετώπιζε ταυτόχρονα πολλούς εχθρούς. Η ιστορία καταγράφει ότι για μεγάλα χρονικά διαστήματα οι βυζαντινές δυνάμεις αντιμετώπιζαν ως και τρείς διαφορετικές απειλές όπου η μια ήταν στρατιωτικά υπέρμετρη (π.χ. Περσία). Επειδή ήταν ανέφικτο να στηρίξει την επιβίωση της με στρατιωτικές αντιπαραθέσεις χρησιμοποιούσε κατά κόρον την στρατηγικής της έμμεσης προσέγγισης” καθώς και αυτής της “εξουθένωσης” που διατυπώθηκε πολύ αργότερα από το γερμανό ιστορικό Hans Delbruck. Η πραγματοποίηση ενεδρών, τα πλήγματα στο σύστημα εφοδιασμού των εχθρικών δυνάμεων είναι μερικές από τις ενδεικτικές ενέργειες των παραπάνω στρατηγικών.
20. Η φιλοσοφία της έμμεσης προσέγγισης εφαρμόστηκε και σε μη στρατιωτικές πτυχές, μέσω των συμμαχιών και των εξισορροπήσεων με κινητήριο μοχλό τη βυζαντινή διπλωματία που αποσκοπούσε στην οικοδόμηση μιας πολιτικής ισορροπίας δυνάμεων. Η βασική επιδίωξη των βυζαντινών ήταν να επιτύχουν συμμαχίες για μεγάλο χρονικό διάστημα, που στηρίζονταν κατά βάση σε μια αλληλεγγύη ιδεών, κάτι το οποίο το επιδίωκαν στην νεώτερη ιστορία και οι δυο υπερδυνάμεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Υπήρχαν και περιπτώσεις με αρνητικά οφέλη για τις συμμαχίες του Βυζαντίου με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Βουλγαρίας. Η προσφιλής μέθοδος των βυζαντινών, αυτή των χρηματικών χορηγιών, βρίσκει εφαρμογή και στην πολιτική των ΗΠΑ εφαρμόζοντας το παραπάνω στην Ευρώπη με τη λήξη του Β` ΠΠ.
21. Η στρατηγική των εξισορροπήσεων παρουσίαζε διακυμάνσεις στην όλη
διάρκεια εφαρμογής της, αλλά αυτό που την χαρακτήριζε ήταν η ευελιξία της που προσομοιάζει την αντίστοιχη της Γαλλίας των Λουδοβίκων του 17 αιώνα, καθώς και αυτής των ΗΠΑ με την Κίνα , που την βοήθησε αποφασιστικά στην επικράτησή της στον ψυχρό πόλεμο. Βασική αρχή των βυζαντινών ήταν η εξουδετέρωση των μη κύριων απειλών μέσω εξισορροπήσεων, αρχή που αποδείχθηκε επωφελής. Το παραπάνω δεν εφαρμόστηκε από τις μετέπειτα μεγάλες δυνάμεις με αρνητικά αποτελέσματα γι` αυτές ( Ρωσία με το Αφγανιστάν, ΗΠΑ με το Βιετνάμ).
22. Επιπρόσθετα, η υψηλή βυζαντινή στρατηγική στηρίχθηκε σε έναν
αποτελεσματικό κρατικό μηχανισμό που της εξασφάλιζε διοικητική συνοχή και
χρηματικούς πόρους για την υποστήριξη τόσο της στρατιωτικής δύναμης όσο και της διπλωματίας. Η ενότητα του λαού της αποφεύγοντας οποιαδήποτε εθνικισμούς και δίνοντας νομιμοποίηση των εκτελεστέων ενεργειών συνέτειναν στα μέγιστα στην υλοποίηση των αντικειμενικών σκοπών.
23. Τέλος αξιολογώντας την υψηλή στρατηγική του Βυζαντίου, λαμβάνοντας
υπόψη τα κριτήρια αξιολόγησης6 διαπιστώνουμε ότι :
α. Ήταν προσαρμοσμένη τόσο στο διεθνές εξωτερικό περιβάλλον,
λαμβάνοντας υπόψη τις ευκαιρίες και τις απειλές που εμφανίζονται, όσο και στο
εσωτερικό, ( καταλληλότητα).
β. Η κρατική δομή και η λειτουργία της κρατικής μηχανής βοήθησαν σε
μεγάλο βαθμό την δημιουργία της εσωτερικής συνοχής , στοιχείο σημαντικό για την επιτυχία της υψηλής στρατηγικής (εσωτερική συνοχή).
γ. Οι εξισορροπητικοί ελιγμοί καθώς και τα διάφορα διπλωματικά
τεχνάσματα επέφεραν κατά βάση τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, ενώ υπήρχαν
αρκετές φορές που δεν είχαν την απόδοση που προσδοκούσαν (αποδοτικότητα).
δ. Η στρατηγική της υπερεπέκτασης του Βυζαντίου είχε οδυνηρές
συνέπειες για την ασφάλεια αυτού και δεν συμβάδιζε τη δεδομένη στιγμή που
εφαρμόστηκε με τις ικανότητες του (συσχετισμός ικανοτήτων και στόχων).
ε. Η στρατηγική του γενικότερα συνδυάζοντας τους προαναφερόμενους
τύπους στρατηγικής, χαρακτηρίζεται από ευελιξία και προσαρμοστικότητα για
αντιμετώπιση απρόβλεπτων καταστάσεων ( αντοχή σε σφάλματα).
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Γκλύκατζη-Αρβελέρ Ελένη: Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ψυχογιός, 1988, σ.20.
2 Παπασωτηρίου Χαράλαμπος : Βυζαντινή Υψηλή Στρατηγική 6ος -11ος αιώνας, Ποιότητα, 2000, σ.210.
3 Στο ίδιο, σ.22.
4 Στο ίδιο σ.126.
5 Στρατηγού Beaufre: Εıσαγωγή στη Στρατηγική, ΓΕΣ, 1987, σ.73.
6 Παπασωτηρίου Χαράλαμπος : Βυζαντινή Υψηλή Στρατηγική 6ος -11ος αιώνας, Ποιότητα, 2000, σ.33.
http://hellenichistory4you.blogspot.com/Το παρόν κείμενο δημοσιεύεται με την άδεια του συντάκτη του Σχη(ΠΖ) Τσίρη Αθανάσιου / 4 Ιανουαρίου 2015
©ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
