Η Αγιασοφιά, το ανίκητο μνημείο !

Η Αγία Σοφιά απέδειξε ότι νικάει σταθερά τον χρόνο.

Η Αγία του Θεού Σοφία, το υπεροχότερο κτίσμα του μεσαιωνικού κόσμου, η μεγαλοφυής, αισθητική εξισορρόπηση Ανατολής και Δύσης, αποδεικνύεται, ακόμη μία φορά, ακατανίκητη και υπερέχουσα.

Παρά τις ύβρεις που υφίσταται. Τόσο ώστε, κατά βάθος, να μην την αγγίζουν ούτε στο ελάχιστο τα βέβηλα χέρια κάθε νεοβάρβαρου ή τα ψοφοδεή όσο και υποκριτικά ψευτοδάκρυα των δήθεν πολιτισμένων και δήθεν ισχυρών της γης. Είτε διαμένουν στην Ουάσιγκτον, είτε στη Μόσχα, είτε στο Βερολίνο, είτε στη Ρώμη, είτε στις Βρυξέλλες, είτε οπουδήποτε αλλού. Δεν την αφορούν οι δίβουλες διαμαρτυρίες των ασήμαντων μικροπολιτικών του πλανήτη αλλά ούτε και η θλίψη του Πάπα γιατί θυμάται πως κάποιος προκάτοχος του την πρωτοδήωσε και την πρωτοβεβήλωσε κατά την πρώτη άλωση, το 1204.

Όλα αυτά είναι Ιστορία και είναι τα πάθη του χρόνου και η Αγία Σοφιά απέδειξε ότι νικάει σταθερά τον χρόνο. Όπως έχει νικήσει και την ύλη, τους φυσικούς νόμους δηλαδή το βάρος των στερεών σωμάτων αφού ο υπερφυής τρούλλος της στέκεται παρά τον όγκο και το τεράστιο βάρος του μαγικά καμπύλος σε ύψος σχεδόν εβδομήντα (70) μέτρων! Περισσότερα από χίλια πεντακόσια χρόνια τώρα. Χωρίς την χρήση σκυροδέματος ή άλλων, σύγχρονων μέσων. Ξέρετε εσείς έναν παραδοσιακό τοίχο που να ξεφεύγει από την κατακόρυφο και να μην σωριάζεται κάτω ηττημένος; Κι όμως... Γι’αυτό και έγινε το πρότυπο τεμενών όπως το Σουλεϊμανιέ του Σινάν ή το Μπλε Τζαμί τα οποία όμως κατασκευάστηκαν μια χιλιετία αργότερα! Η ισλαμική Ισταμπούλ είναι το πιστό παρακολούθημα της βυζαντινής, ορθόδοξης Κωνσταντινούπολης.

Η Αγία Σοφία παραμένει, μέχρι σήμερα, ένα μυστηριώδες θαύμα τεχνικής και το ορατό παράδειγμα θαύματος. Οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν ιδιοφυείς όσο και τελειομανείς συνθέτες απλών στη σύλληψη τους κτισμάτων στα οποία αποθεώνονταν τα μαθηματικά και η καλαισθησία. Η γεωμετρική ακρίβεια. Οι ναοί τους ήσαν επίσης ο ερωτικός εναγκαλισμός αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Η γοητεία των εξαντλείτο στην εξωτερική τους όψη. Οι Ρωμαίοι πάλι υπήρξαν πρακτικοί κατασκευαστές κολοσσικών αλλά αρκετά νεοπλουτίστικων και επιδεικτικών κτισμάτων. Αξιοποίησαν στο έπακρο το τόξο, την αψίδα, την καμάρα και εφηύραν ένα είδος υδατοστεγούς, συγκολλητικού κονιάματος. Με αυτά τα όπλα θεμελίωσαν κυριολεκτικά τον λεγόμενο ελληνορωμαϊκό κόσμο. Τώρα η πλήρης περιστροφή του τόξου δημιουργεί το ημισφαίριο, τον τρούλο. Τον οποίο πρωτοσυναντάμε στο Πάνθεον της Ρώμης, τον δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα. Η Αγία Σοφία των Ελλήνων είναι στην πραγματικότητα το μνημείο - σύμβολο του δυτικού πολιτισμού όπως αυτός διαμορφώνεται μετά την κατάρρευση της Ρώμης και την ανάδυση της νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης και αποτελεί το πάντρεμα ροτόντας και παραλληλόγραμμου κτηρίου.

Σ’αυτή την πόλη επιζούν τα ουσιώδη στοιχεία της κοινής, ευρωπαϊκής μας κουλτούρας. Την Αγιά Σοφιά έχτισαν η τεχνολογία των Ρωμαίων και η μαθηματική ιδιοφυΐα δύο Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Οι οποίοι έστησαν σ’ έναν τεράστιο κύβο ένα εξίσου υπερμέγεθες ημισφαίριο. Αρκεί να σάς πω ότι ο Παρθενώνας χωράει ολόκληρος μέσα στο κεντρικό κλίτος της μεγάλης Εκκλησίας. Τόσο απλά!

Κι ενώ στον παγανιστικό ναό δεσπόζει η πλαστική, η ρεαλιστική φόρμα, στον χριστιανικό κυριαρχεί η ζωγραφική, δηλαδή η ονειρική, εξωπραγματική έκφραση. Εν προκειμένω τα ψηφιδωτά. Να γιατί συχνά λέω ότι η βυζαντινή τέχνη προλαβαίνει τον υπερρεαλισμό. Και να ποια είναι η διαχρονική υπεροχή της υπέροχης αυτής εκκλησίας.Τα κτήρια, αυτή είναι η μοίρα τους, ζούν στον ιστορικό χρόνο και μεταβάλλονται ανάλογα τις ανάγκες ή τις συνθήκες της κάθε εποχής. Όμως τα μεγάλα μνημεία μένουν αλώβητα από τα καπρίτσια της συγκυρίας. Επειδή μια συγκυρία έκανε την Αγία Σοφία μουσείο και μια άλλη την ξανακάνει τζαμί. Μέσα στον μικροχρόνο ενός αιώνα. Από την άλλη η Ιστορία δεν διαγράφεται όσο κι αν συσκοτίζεται.

Ο Μωάμεθ Β φοβήθηκε τον ναό - καλύτερα θαμπώθηκε - και δεν τον κατέστρεψε όπως το άλλο εκπάγλου ομορφιάς κτίσμα των Αγίων Αποστόλων. Όπου και οι τάφοι των αυτοκρατόρων. Στα ερείπια του οποίου ναού έχτισε το βυζαντινότροπο (!) Φετιχιέ Τζαμί, το τέμενος δηλαδή της Νίκης.

Ο Κεμάλ χρησιμοποίησε την Αγία Σοφία ως πολιτική απόδειξη του τέλους της οθωμανικής αυτοκρατορίας και του εκδυτικισμού της νέας Τουρκίας. Διατηρώντας πάντως όλες τις οθωμανικές προσθήκες.
Ο γιαλαντζί σουλτάνος τώρα θέλει να προχωρήσει οπισθοβατώντας. Με τις γελοίες πόζες ενός μεταμοντέρνου Μουσολίνι. Η Αγία Σοφία παρ′ όλα αυτά επιβιώνει αγέρωχη. Ανίκητη. Αναλλοίωτη. Εδώ και μιάμιση χιλιετία. Ούτως ή άλλως και ως μουσείο διατηρούσε τα ισλαμικά κίμπλα, μιχράμπ και μίνμπαρ. Και βέβαια τους τέσσερις μιναρέδες ή τους κουμπέδες εξωτερικά. Δηλαδή τους τάφους των σουλτάνων. Καθώς και τις σούρες από το κοράνι δηλαδή τα καλλιγραφικές, αραβικές επιγραφές που κρέμονται σε δίσκους ψηλά στον ναό και δίπλα στην Βρεφοκρατούσα της αψίδας του ιερού, έργου του 9ου αι. Ή της μαγικής φωσφορίζουσας ιμπρεσιονιστικά τρίμορφης Δέησης, στο νότιο γυναικωνίτη, της σύνθεσης δηλαδή που αφιέρωσε ο απελευθερωτής της Πόλης Μιχαήλ Παλαιολόγος όταν έδιωξε τους Λατίνους, το 1261. Ό τι και να γίνει, πιστούς ή άπιστους θα υποδέχονται τους επισκέπτες του Μνημείου ήδη από τον εξωνάρθηκα και τον μεγαλειώδη νάρθηκα φιλόξενες οι γονυπετείς, ψηφοθετημένες μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού.Τα μνημεία του πολιτισμού λοιπόν δεν γελοιοποιούνται. Γελοιοποιούνται - και αποσκορακίζονται - αποκλειστικά όσοι τα προσβάλλουν.

ΥΓ. Προσωπικά θεωρώ λάθος τις ελλαδικές οιμωγές. Το ζήτημα ΔΕΝ είναι διμερές, (οφείλει να) είναι διεθνές, διαπολιτισμικό και διαχριστιανικό. Ο πλανήτης (οφείλει να) συντρέχει την Αγία του Θεού Σοφία όπως τότε που καιγόταν η Παναγία των Παρισίων.
Οι ευθύνες των ΗΠΑ, ουσιαστικής εγγυήτριας του μνημείου, είναι εν προκειμένω τεράστιες. Όση και η αμορφωσιά του προέδρου τους (ή ο κυνισμός του Πούτιν, μαθημένου εξάλλου από τα χαστούκια του Ερντογάν).
Μην ξεχνάτε, τέλος, πως επί Κλίντον είχε ξεκινήσει εκστρατεία με πρόεδρο, τον Ελληνοαμερικανό τ. γερουσιαστή Κρις Σπύρου για να λειτουργήσει ξανά η Αγιασοφιά ως ορθόδοξη εκκλησία. Ίσως σήμερα έχουμε την εξόφληση εκείνου του ανέξοδου μαξιμαλισμού.

Και βέβαια αμερικανική αποστολή υπό τον καθηγητή Whitemore - όνομα και πράγμα! - ήδη από τη δεκαετία του ’30 άρχισε να αποκαλύπτει τα ασβεστωμένα ψηφιδωτά. Και τον καθηγητή Underwood να συνεχίζει το ’50. Με εκπληκτικά αποτελέσματα. Ξαναγράφοντας την ιστορία της βυζαντινής τέχνης.
Ας σημειωθεί ότι ακριβές αντίγραφο αυτής της Πλατυτέρας δώρησε ο μελετητής του μνημείου στο Μουσείο Μπενάκη και τον Μανόλη Χατζηδάκη. Άρα όποιος θέλει μπορεί να το θαυμάσει στην καρδιά της Αθήνας. Γι’ αυτό και δεν ανησυχώ για την τύχη τους τώρα. Νομίζω πως θα παραμείνουν αλώβητα και λαμπερά. Σε όποιες συνθήκες!

Πλατυτέρα- Αγ Σοφία Κωνσταντινουπόλεως : Με τον όρο Πλατυτέρα ή και Πλατυτέρα των Ουρανών ονομάζεται η εικόνα της Παναγίας που αγιογραφείται στο εσωτερικό άνω μέρος της κεντρικής κόγχης του Αγίου Βήματος (κοινώς Ιερού) των χριστιανικών ναών.Η ονομασία προέρχεται από τον χαρακτηριστικό στίχο του μεγαλυναρίου της θείας λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου (θεοτοκίον του όρθρου της Κυριακής του πλ. δ΄ ήχου): Ἐπὶ σοὶ χαίρει, Κεχαριτωμένη, πᾶσα ἡ κτίσις, Ἀγγέλων τὸ σύστημα, καὶ ἀνθρώπων τὸ γένος, ἡγιασμένε ναέ, καὶ Παράδεισε λογικέ, παρθενικὸν καύχημα, ἐξ ἧς Θεός ἐσαρκώθη, καὶ παιδίον γέγονεν, ὁ πρὸ αἰώνων ὑπάρχων Θεὸς ἡμῶν. Τὴν γὰρ σὴν μήτραν, θρόνον ἐποίησε, καὶ τὴν σὴν γαστέρα, πλατυτέραν οὐρανῶν ἀπειργάσατο. Ἐπὶ σοὶ χαίρει Κεχαριτωμένη, πᾶσα ἡ κτίσις, δόξα σοι...Η Πλατυτέρα αποδίδεται συνήθως καθισμένη σε θρόνο φέροντας στην αγκάλη της τον Ιησού Χριστόν παιδίον, έχοντας ως υποπόδιο νέφος. Πολλές όμως φορές αποδίδεται και σε όρθια στάση με τα χέρια απλωμένα και ελαφρά ανυψωμένα...[Κωνσταντίνος Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν ανατολής και δύσεως, εκδ.Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη, 1972]...

...............
(Γράφω από μνήμης χωρίς ίντερνετ στην Τήνο...Περισσότερα στα βιβλία μου ”Μια Ιστορία της Ζωγραφικής, από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση και από τους ιμπρεσιονιστές στον Πικάσο”, εκδόσεις Καστανιώτη και ”Τα Τεμένη της Θράκης, εισαγωγή στην τέχνη του ισλάμ”, εκδόσεις Μίλητος)

Μάνος Στεφανίδης-Συγγραφέας, κριτικός τέχνης και καθηγητής

NURPHOTO VIA GETTY IMAGES-TUNART VIA GETTY IMAGES-YAVUZ MEYVECI VIA GETTY IMAGES-
(Photo by Nicolas Economou/NurPhoto via Getty Images)

Προς τι το πένθος;

Με δυσάρεστη έκπληξη παρακολούθησα όλο το ελληνικό σύστημα εξουσίας να παίζει αφελέστατα το ιταμό παιχνίδι του Ερντογάν.

Με δυσάρεστη έκπληξη παρακολούθησα όλο το ελληνικό σύστημα εξουσίας, από την κυβέρνηση με τους υπουργούς της ως την Εκκλησία και από την ΕΡΤ ως το τελευταίο, ιδιωτικό κανάλι, να παίζουν αφελέστατα το ιταμό παιχνίδι του Ερντογάν. Δεν κατάλαβα γιατί έπρεπε να χτυπούν πένθιμα οι καμπάνες όλη την ημέρα και γιατί να υπάρχει συνεχής ροή της χονδροειδούς φιέστας που έστησε ο γιαλαντζί σουλτάνος - και την οποία πάντως σνόμπαραν οι λοιποί, μουσουλμάνοι ηγέτες - για να επιτύχει αυτό ακριβώς: την εθνική μας κατάθλιψη.

Η Αγιασοφιά και ως ναός, και ως μουσείο και ως τζαμί Haghia Sofia λέγεται και θα λέγεται αποδεικνύοντας έτσι το ασύλληπτο σύμπλεγμα μειονεξίας που τρέφουν απέναντι της ο δικτάτορας της Άγκυρας και ο όχλος της Κωνσταντινούπολης. Σ′ εμένα μού αρκεί ο αποτροπιασμός του Ορχάν Παμούκ αλλά και η έντονη δυσαρέσκεια όλου του πλανήτη.

Επαναλαμβάνω: Ένα τέτοιο μνημείο δεν παθαίνει τίποτα από τα ευκαιριακά παίγνια των πρόσκαιρα ισχυρών οι οποίοι εξακολουθητικά γελοιοποιούνται με τις επιλογές τους και ούτε βέβαια τής ταιριάζουν θρήνοι και οιμωγές.

Η Αγία Σοφία θα ξαναγίνει μουσείο όταν εκλείψει ο Ερντογάν και η μεγαλομανία του και όταν η Τουρκία σταματήσει να είναι ο ταραξίας της ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής κυρίως γιατί αυτό δεν συμφέρει μακροπρόθεσμα ούτε την Τουρκία την ίδια ούτε το λαό της.

Από την άλλη πλευρά το πραγματικό πρόβλημα το έχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής οι οποίες κατ′ επανάληψη έχουν εγγυηθεί την ασφάλεια και του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των συμβόλων του αλλά και η Ρωσία αφ′ ης στιγμής η Αγία του Θεού Σοφία είναι η καθέδρα του εκχριστιανισμού της. Αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση εφόσον αυτό το μνημείο αποτελεί πετράδι πολύτιμο του κοινού μας πολιτισμού. Όλοι αυτοί οι μεγαλόσχημοι εξεφτελίζονται από τις πόζες του γίγαντα με τα πήλινα πόδια.

Πολύ ορθά ο πρωθυπουργός της χώρας δήλωσε πως το θέμα της Αγίας Σοφίας δεν είναι διμερές αλλά διεθνές και διαπολιτισμικό. Και δεν είναι πολλές οι φορές που όλη η ανθρωπότητα ομονοεί τόσο πάνω σ′ ένα ζήτημα. Το αναμφισβήτητο αυτό γεγονός εμείς θα έπρεπε να το εκμεταλλευτούμε όσο το δυνατόν περισσότερο.

Είπαμε και επαναλαμβάνουμε:
Ο πολιτισμός, εκτός από μικροπολιτική σπέκουλα και μοίρασμα χρημάτων προς ημετέρους, μπορεί να αποτελέσει μέγιστο όπλο υψηλής πολιτικής για κυβερνήσεις και λαούς που και φρόνιμα διαθέτουν και ιστορική συνείδηση.

ΥΓ. Ως εικονογράφηση διαλέγω το εξώφυλλο ενός βιβλίου που εξέδωσαν οι φίλοι μου μοναχοί στην Ιερά Σκήτη του Προφήτου Ηλιού στον Άθω και ένα ανθίβολο από την ίδια μελέτη που αποδεικνύει πόσο οι αρμονικές χαράξεις των εικόνων προσεγγίζουν τις αισθητικές λύσεις των αρχαίων επιτυμβίων και πόσο καλά αρδεύονται από μία κοινή, καλλιτεχνική παράδοση.

Εν πάση περιπτώσει την 25 Ιουλίου 1261, ο στρατηγός του Μιχαήλ Παλαιολόγου Αλέξιος Στρατηγόπουλος απελευθερώνει την Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους.