Ο Πειραιάς απετέλεσε ένα από τα κυριότερα σχέδια της πολιτικής του Θεμιστοκλή για τη μετατροπή της Αθήνας σε μεγάλη ναυτική δύναμη και για την ανάπτυξη του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μετά τα Περσικά διείδε γρήγορα το πόσο κατάλληλος ήταν ως λιμάνι, για να στεγάσει το αθηναϊκό ναυτικό, αντικαθιστώντας τον λιμένα του Φαλήρου.
Ο Πλούταρχος, Θεμ. 19.3 κ.εξ., σημειώνει ότι η πολιτική του Θεμιστοκλή σε σχέση με τον Πειραιά ενίσχυσε το δήμο σε βάρος των αρίστων, δίνοντας δύναμη και εξουσία σε ναύτες και κελευστές πλοίων και σε κυβερνήτες. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο τύμβος του Θεμιστοκλή βρισκόταν σε ένα ακρωτήριο κοντά στο λιμάνι του Πειραιά σύμφωνα με τον κωμικό Πλάτωνα (στον Πλούτ., Θεμ. 32.4-5).
Στον Πειραιά ένα μεγάλο μέρος της γης ήταν δημόσιο, ανήκε στο κράτος και όχι σε πλούσιους ιδιώτες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μεγαλύτερη ποσότητα στοιχείων που διαθέτουμε από τον 5ο αιώνα για τη δημόσια περιουσία στην Αττική δεν προέρχεται από το άστυ, αλλά σχετίζεται με τον Πειραιά. Είναι σαφές από αυτά τα στοιχεία ότι είχε δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στον ορισμό της δημόσιας περιουσίας εκεί. Μαθαίνουμε ότι υπήρχαν δημόσια οικοδομήματα, τα οποία έπρεπε να εποπτεύει η Βουλή (Αριστοτέλης, Αθ. πολ. 46.2, ἐξετάζει δὲ καὶ τὰ οἰκοδομήματα τὰ δημόσια πάντα͵ κἄν τις ἀδικεῖν αὐτῇ δόξῃ͵ τῷ τε δήμῳ τοῦ τον [ἀπ]οφαίνει͵ καὶ καταγνοῦσα παραδίδωσι δικαστηρίῳ).
Ο Πειραιάς δημιουργεί για την Αθήνα ένα είδος
«σχιζοφρενικής ταυτότητας» μιας μεσογείου πόλεως με λιμάνι ως προάστιο. Ο Πειραιάς μετατράπηκε γρήγορα σε εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο, όπου η παρουσία των ξένων, μετοίκων ή επισκεπτών ή εμπόρων, ήταν έντονη πλάι στους καθαυτό Αθηναίους πολίτες. Στην Αθήνα είναι το λιμάνι του Πειραιά το σημείο από το οποίο ξένοι και αγαθά εμφανίζονται για πρώτη φορά, πριν προσεγγίσουν την πόλη. Από το λιμάνι αυτό μαζί με τους ξένους και τα αγαθά «εισβάλλουν» στον τακτοποιημένο κόσμο του άστεως ιδέες, κίνδυνοι και απειλές: σοφιστές, ζωγράφοι, φιλόσοφοι, έμποροι, διπλωμάτες, τεχνίτες, όλοι αποβιβάζονται εκεί. O ρόλος του ως πύλη της Αθήνας για το εμπόριο με το εξωτερικό έθετε σε αμφισβήτηση την ιδεολογική προσήλωση της πόλης στην αυτάρκεια, ενώ η μεγάλη συγκέντρωση ξένων σ’ αυτόν απειλεί στη συνείδηση των πιο συντηρητικών Αθηναίων να αποσταθεροποιήσει την αποκλειστικότητα του δικαιώματος του πολίτη.
Ο Πειραιάς φαίνεται επίσης να προσελκύει τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία μεταξύ των Αθηναίων. Μπορούμε να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια ότι στον Πειραιά συνέρρεαν,προκαλώντας μεγάλη αύξηση του πληθυσμού, πολλοί φτωχοί Αθηναίοι για δουλειά στα πλοία, το λιμάνι και τις συναφείς εργασίες, δημιουργώντας για την πόλη έναν κοινωνικό χαρακτήρα διαφορετικό από του άστεως. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά 1303b αποκαλεί τους κατοίκους του Πειραιά ως πιο δημοτικούς σε σχέση με τους κατοίκους του άστεως. Εδώ η λέξη πρέπει να σημαίνει ανθρώπους που ανήκουν στο λαό και ευνοούν πολιτικές δράσεις υπέρ του δήμου. Είναι χαρακτηριστική η προθυμία των κατοίκων του Πειραιά να πάρουν μέρος στον αγώνα ενάντια στα αντιδημοκρατικά κινήματα του 411 και 404/3.
O καίριας σημασίας ρόλος του Πειραιά ως ορμητηρίου των δημοκρατικών για την αποκατάσταση της δημοκρατίας είναι πολύ αισθητός ιδιαίτερα στη δεύτερη περίπτωση. Βλ. ιδιαίτερα την αφήγηση του Ξενοφώντα (Ελλ. 2.4.10-43). Μερικές φορές στις πηγές διακρίνεται μια ένταση ανάμεσα στο συντηρητικότερο άστυ και το μεγάλο λιμάνι. Μπορούμε να παραβάλουμε την άποψη του Αριστοτέλη (1303b7-12), ο οποίος ανάμεσα στα παραδείγματα στάσεως που οφείλονται σε γεωγραφικούς παράγοντες, σημειώνει και τη στάση μεταξύ των κατοίκων του άστεως και του Πειραιά. Γνωρίζουμε ότι οι ολιγαρχικοί της Αθήνας ποτέ δε δέχτηκαν ευχάριστα την ένωση της Αθήνας με τον Πειραιά.
Ο Διόδωρος (14.32.4) μας πληροφορεί ότι οι Τριάκοντα μετέφεραν στον Πειραιά τους πολίτες που δεν συμπεριλήφθηκαν στους 3000, ενώ ο Ιουστίνος (5.9.12) ότι διέταξαν τους μη έμπιστους πολίτες να κατοικήσουν στο χώρο μεταξύ των γκρεμισμένων Μακρών Τειχών και ο Ισοκράτης (7.67) μιλά για 5000 φυγάδες από το άστυ στον Πειραιά (βλ. επίσης Λυσίας 2.61-66). Το αποκορύφωμα της συμβολικής σύνδεσης ανάμεσα στον Πειραιά και τη δημοκρατία είναι η πράξη των Τριάκοντα να γυρίσουν το 404/3 το βήμα των ρητόρων στην Πνύκα έτσι, ώστε να βλέπει μακριά από τη θάλασσα, την πηγή της γέννησης της δημοκρατίας (Πλούτ., Θεμ. 19.4).
Σταύρος Γκιργκένης
Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας. heterophoton.
