Πλούταρχος, Περί ποταμών και ορών επωνυμίας
Ισμηνός
Ο Ισμηνός είναι ποτάμι της Βοιωτίας κοντά στη Θήβα.[1] Παλιότερα ονομαζόταν «πόδι του Κάδμου» για τον ακόλουθο λόγο: ο Κάδμος, αφού τόξευσε τον δράκοντα που φύλαγε την κρήνη και διαπίστωσε ότι το νερό ήταν σαν φαρμακωμένο από το αίμα του φόνου, τριγυρνούσε στην περιοχή αναζητώντας κάποια πηγή. Όταν έφτασε στο Κωρύκιο άντρο,[2] με πρόνοια της Αθηνάς στήριξε το δεξί του
πόδι βαθύτερα στη λάσπη. Καθώς ξεπήδησε ένας ποταμός από εκείνο το αποτύπωμα, ο ήρωας έκανε θυσία βοδιού και τον ονόμασε «πόδι του Κάδμου».
Μετά από κάποιο καιρό ο Ισμηνός, γιος του Αμφίονος και της Νιόβης, τοξευμένος από τον Απόλλωνα και υποφέροντας από συνεχή πόνο,[3] έριξε τον εαυτό του στο ποτάμι που προαναφέρθηκε, το οποίο ονομάστηκε από αυτόν Ισμηνός, όπως ιστορεί ο Σώστρατος στο δεύτερο βιβλίο του έργου του Περί ποταμών.
Ο Ερμησιάναξ, πάλι, ο Κύπριος μνημονεύει την εξής ιστορία: ο Ελικών και ο Κιθαιρών ήταν αδέλφια, αλλά διέφεραν στον τρόπο συμπεριφοράς τους. Ο Ελικών ήταν πραότερος και προσηνής και φρόντιζε τους γέροντες γονείς του από στοργή. Ο Κιθαιρών, όμως, ήταν πλεονέκτης και ήθελε να εξασφαλίσει για τον εαυτό του όλη την περιουσία. Πρώτα λοιπόν σκότωσε τον πατέρα του, ενώ στη συνέχεια έστησε ενέδρα στον αδερφό του και τον έριξε στον γκρεμό. Έπεσε όμως κι αυτός μαζί του. Με τη βούληση των θεών μεταμορφώθηκαν στα ομώνυμα όρη, αλλά ο Κιθαιρών εξαιτίας της ασέβειάς του έγινε κρυψώνας των Ερινυών, ενώ ο Ελικών για τη φιλοστοργία του έγινε κατοικία των Μουσών.
[1] Στην αρχαιότητα ο ποταμός Ισμηνός αποτελούσε ουσιαστικό στοιχείο του γεωγραφικού και μυθικού χώρου της Θήβας. Το όνομά του έγινε επίθετο του Απόλλωνα στην τοπική λατρεία και το ξαναβρίσκουμε στο όνομα της Ισμήνης, αδερφής της Αντιγόνης. Είναι αυτός που ανοίγει τον κατάλογο σε ένα απόσπασμα χαμένου ύμνου του Πινδάρου στον Δία (απ. 29 MW). Δεν είναι λοιπόν παράδοξο που ο Πλούταρχος παραθέτει μια άγνωστη παράδοση, η οποία συνδέει το ποτάμι με την ίδια την ίδρυση της Θήβας και τον ιδρυτή της. Για τις πιο διαδεδομένες παραδόσεις βλ. Διόδ. 4.72.1-2, Παυσ. 9.10.5, Απολλόδ. 3.12.6.
[2] Το Κωρύκιο άντρο, έδρα σημαντικής λατρείας των Νυμφών, του Πάνα και του Διόνυσου, βρισκόταν στον Παρνασσό, βορειοδυτικά των Δελφών στη Φωκίδα. Ένα δεύτερο ομώνυμο άντρο υπήρχε στην Κιλικία της Μ. Ασίας, όπου ο Δίας φυλακίστηκε, όταν ο Τυφών τού έκοψε τα νεύρα των ποδιών. Ίσως έχουμε εδώ μια πολύ μακρινή σύνδεση με το «πόδι του Κάδμου», ειδικά αν λάβουμε υπόψη μας ότι το Κωρύκιο της Κιλικίας λεγόταν ότι φιλοξενούσε ένα τερατώδες ερπετό, τη Δελφύνη, την οποία ο Τυφών έβαλε να φυλά το Δία (Απολλόδ. 1.6.3). Πβ. τον δράκοντα που σκοτώνει ο Κάδμος.
[3] Ο Ισμηνός σκοτώθηκε από τον Απόλλωνα, ενώ κυνηγούσε με τα αδέρφια του στον Κιθαιρώνα.
[4] Στον Κιθαιρώνα συμβαίνουν πολλά αποτρόπαια περιστατικά της μυθολογίας: η εγκατάλειψη του Οιδίποδα από τη μητέρα του, ο σπαραγμός του Ακταίωνα από τα σκυλιά του και ο διαμελισμός του Πενθέα από τη μητέρα και τις θείες του.
[5] Ο Ποσειδώνας διέθετε σημαντική λατρεία στην Ογχηστό, πλάι στην Κωπαΐδα.
[6] Η Τισιφόνη τιμωρούσε τους ορκοπάτες, του δολοφόνους και ειδικά τους φονιάδες μελών της οικογένειάς τους. Το όνομά της σημαίνει «αυτή που παίρνει εκδίκηση για το φόνο».
Σταύρος Γκιργκένης
Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας.
ΣΤΟ -heterophoton.
Κοντά του βρίσκεται το όρος Κιθαιρών,[4] το οποίο
προηγουμένως ονομαζόταν Αστέριον για τον ακόλουθο λόγο: ο Βοιωτός, γιος του Ποσειδώνα,[5] θέλοντας από δυο διαπρεπείς γυναίκες να παντρευτεί την πιο κατάλληλη, τις περίμενε και τις δυο στην κορυφή ενός ανώνυμου λόφου μέσα στη νύχτα. Τότε ένα αστέρι αιφνίδια κατέβηκε από τον ουρανό, έπεσε στους ώμους της Ευρυθεμίστης και εξαφανίστηκε.
προηγουμένως ονομαζόταν Αστέριον για τον ακόλουθο λόγο: ο Βοιωτός, γιος του Ποσειδώνα,[5] θέλοντας από δυο διαπρεπείς γυναίκες να παντρευτεί την πιο κατάλληλη, τις περίμενε και τις δυο στην κορυφή ενός ανώνυμου λόφου μέσα στη νύχτα. Τότε ένα αστέρι αιφνίδια κατέβηκε από τον ουρανό, έπεσε στους ώμους της Ευρυθεμίστης και εξαφανίστηκε.
Ο Βοιωτός, κατανοώντας το σημάδι, παντρεύτηκε την κοπέλα και ονόμασε το όρος Αστέριον από το συμβάν. Αργότερα αποκλήθηκε Κιθαιρών για την εξής αιτία: η Τισιφόνη, μια από τις Ερινύες,[6] ερωτεύτηκε ένα όμορφο αγόρι που το έλεγαν Κιθαιρών.
Καθώς δεν μπορούσε να αντέξει την ένταση του έρωτά της, του έδωσε να καταλάβει ότι ήθελε να συνευρεθούν. Εκείνος φοβισμένος από την τρομακτική της όψη, δεν έκατσε ούτε καν να της απαντήσει. Η Ερινύα, όταν δεν εκπληρώθηκε η επιθυμία της, αφαίρεσε ένα από τα φίδια στις πλεξούδες της και το έστειλε στον αλαζόνα.
Το φίδι τον βρήκε να βόσκει τα κοπάδια του στην κορυφή του Αστερίου και τον σκότωσε σφίγγοντάς τον με το τύλιγμά του. Με απόφαση των θεών το όρος μετονομάστηκε απ’ αυτόν σε Κιθαιρών, όπως ιστορεί ο Λέων ο Βυζάντιος στα Βοιωτιακά του.
Ο Ερμησιάναξ, πάλι, ο Κύπριος μνημονεύει την εξής ιστορία: ο Ελικών και ο Κιθαιρών ήταν αδέλφια, αλλά διέφεραν στον τρόπο συμπεριφοράς τους. Ο Ελικών ήταν πραότερος και προσηνής και φρόντιζε τους γέροντες γονείς του από στοργή. Ο Κιθαιρών, όμως, ήταν πλεονέκτης και ήθελε να εξασφαλίσει για τον εαυτό του όλη την περιουσία. Πρώτα λοιπόν σκότωσε τον πατέρα του, ενώ στη συνέχεια έστησε ενέδρα στον αδερφό του και τον έριξε στον γκρεμό. Έπεσε όμως κι αυτός μαζί του. Με τη βούληση των θεών μεταμορφώθηκαν στα ομώνυμα όρη, αλλά ο Κιθαιρών εξαιτίας της ασέβειάς του έγινε κρυψώνας των Ερινυών, ενώ ο Ελικών για τη φιλοστοργία του έγινε κατοικία των Μουσών.
[1] Στην αρχαιότητα ο ποταμός Ισμηνός αποτελούσε ουσιαστικό στοιχείο του γεωγραφικού και μυθικού χώρου της Θήβας. Το όνομά του έγινε επίθετο του Απόλλωνα στην τοπική λατρεία και το ξαναβρίσκουμε στο όνομα της Ισμήνης, αδερφής της Αντιγόνης. Είναι αυτός που ανοίγει τον κατάλογο σε ένα απόσπασμα χαμένου ύμνου του Πινδάρου στον Δία (απ. 29 MW). Δεν είναι λοιπόν παράδοξο που ο Πλούταρχος παραθέτει μια άγνωστη παράδοση, η οποία συνδέει το ποτάμι με την ίδια την ίδρυση της Θήβας και τον ιδρυτή της. Για τις πιο διαδεδομένες παραδόσεις βλ. Διόδ. 4.72.1-2, Παυσ. 9.10.5, Απολλόδ. 3.12.6.
[2] Το Κωρύκιο άντρο, έδρα σημαντικής λατρείας των Νυμφών, του Πάνα και του Διόνυσου, βρισκόταν στον Παρνασσό, βορειοδυτικά των Δελφών στη Φωκίδα. Ένα δεύτερο ομώνυμο άντρο υπήρχε στην Κιλικία της Μ. Ασίας, όπου ο Δίας φυλακίστηκε, όταν ο Τυφών τού έκοψε τα νεύρα των ποδιών. Ίσως έχουμε εδώ μια πολύ μακρινή σύνδεση με το «πόδι του Κάδμου», ειδικά αν λάβουμε υπόψη μας ότι το Κωρύκιο της Κιλικίας λεγόταν ότι φιλοξενούσε ένα τερατώδες ερπετό, τη Δελφύνη, την οποία ο Τυφών έβαλε να φυλά το Δία (Απολλόδ. 1.6.3). Πβ. τον δράκοντα που σκοτώνει ο Κάδμος.
[3] Ο Ισμηνός σκοτώθηκε από τον Απόλλωνα, ενώ κυνηγούσε με τα αδέρφια του στον Κιθαιρώνα.
[4] Στον Κιθαιρώνα συμβαίνουν πολλά αποτρόπαια περιστατικά της μυθολογίας: η εγκατάλειψη του Οιδίποδα από τη μητέρα του, ο σπαραγμός του Ακταίωνα από τα σκυλιά του και ο διαμελισμός του Πενθέα από τη μητέρα και τις θείες του.
[5] Ο Ποσειδώνας διέθετε σημαντική λατρεία στην Ογχηστό, πλάι στην Κωπαΐδα.
[6] Η Τισιφόνη τιμωρούσε τους ορκοπάτες, του δολοφόνους και ειδικά τους φονιάδες μελών της οικογένειάς τους. Το όνομά της σημαίνει «αυτή που παίρνει εκδίκηση για το φόνο».
Σταύρος Γκιργκένης
Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας.
ΣΤΟ -heterophoton.
