Η μυκηναϊκή εικονιστική κεραμική σε διάλογο με τη σύγχρονη τοιχογραφία

Joost Crouwel

Ομότιμος καθηγητής, Πανεπιστήμιο του Amsterdam

Στην ανακοίνωση ο όρος «εικονιστική» χρησιμοποιείται για τη γραπτή Μυκηναϊκή κεραμική που απεικονίζει ανθρώπινες μορφές, ζώα, πουλιά, ψάρια και μερικές φορές φανταστικά πλάσματα, σε αντιδιαστολή με τη μαζικότερα παραγόμενη κεραμική που διακοσμείται με φυτικά ή αφηρημένα θέματα.

Η εικονιστική κεραμική έχει μακρά ιστορία στη Μυκηναϊκή Ελλάδα, αναγόμενη στην περίοδο των Λακκοειδών Τάφων των Μυκηνών
(π. 1600 π.Χ.). Τα λιγοστά δείγματα της περιόδου εκείνης βρίσκονται σε διακριτή αντίθεση με τις πολυάριθμες –νέες– εικονιστικές παραστάσεις σε ποικίλα άλλα καλλιτεχνικά μέσα, οι οποίες οφείλονται εν πολλοίς στην πλούσια εικονογραφική παράδοση της Νεοανακτορικής Κρήτης.

Η επόμενη περίοδος στην εξέλιξη της εικονιστικής κεραμικής της ηπειρωτικής Ελλάδας αντιπροσωπεύεται από ένα περιορισμένο αλλά δυναμικό σώμα αγγείων, που καλύπτουν την περίοδο από την ΥΕ ΙΙΒ έως την ΥΕ ΙΙΙΑ2 πρώιμη (π. 1500-1350 π.Χ.).

Παρατηρείται ποικιλία ανοικτών και κλειστών σχημάτων, εικονογραφικών θεμάτων (μοτίβων), συνθέσεων και τεχνοτροπιών. Διαπιστώνονται σαφείς επιρροές από τη Μινωική Κρήτη, όπως παρατηρείται στις γεμάτες ζωή παραστάσεις ανθρώπινων μορφών, ζώων, πουλιών και ψαριών. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, η ίδια η Κρήτη –και κυρίως η Κνωσός– εμφανίζει έκρηξη στην παραγωγή εικονιστικής κεραμικής την ίδια περίπου περίοδο, δηλαδή κατά την ΥΜ ΙΙ-ΙΙΙΑ2 πρώιμη-1500-1300 π.Χ. Τα θέματα που διακοσμούν τα αγγεία είναι κυρίως πουλιά, ψάρια και αιγοειδή, ενώ οι ανθρώπινες μορφές είναι εξαιρετικά σπάνιες.

Κατά την ύστερη ΥΕ ΙΙΙΑ2 και ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο (π. 1350-1200 π.Χ.) η Μυκηναϊκη εικονιστική κεραμική περνά μέσα από μια διαδικασία συμβατικότητας και προτυποποίησης. Την εποχή εκείνη αποτελεί πρωτίστως φαινόμενο της Αργολίδας, με τα ευρήματα να εστιάζονται στα ανάκτορα των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Μιδέας, και στο κέντρο παραγωγής στο κοντινό Μπερμπάτι. Τα αγγεία εικονογραφικού ρυθμού είναι κυρίως κρατήρες διαφορετικών τύπων (αμφοροειδείς, χωρίς λαιμό και –κατά την ΥΕ ΙΙΙΒ– 1300 π.Χ.-σκυφοειδείς), με τυπική διακόσμηση αρμάτων, ταύρων και άλλων ζώων, πτηνών και πολυπόδων (χταποδιών). Οι κρατήρες, η επιφάνεια των οποίων προσφερόταν για ανεπτυγμένες παραστάσεις, εξάγονταν σε μεγάλους αριθμούς στην Κύπρο και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή.

Μετά την κατάλυση του Μυκηναϊκού ανακτορικού συστήματος, κατά τη μετάβαση από την ΥΕ ΙΙΙΒ στην ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο, 1300/1200-1200/1100 π.Χ.-η εικονιστική κεραμική εμφανίζει πτώση της παραγωγής της στην ηπειρωτική Ελλάδα. Από τα ευάριθμα σύνολα ΥΕ ΙΙΙΓ -1300/1200 π.Χ. εικονιστικής κεραμικής από τις Μυκήνες, την Τίρυνθα και το Λευκαντί (στην Εύβοια) λιγοστά είναι εκείνα που χρονολογούνται στην πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΓ (πρώιμος 12ος αι. π.Χ.) ή στην ύστερη ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο (πρώιμος 11ος αι. π.Χ.). Κατά τη μέση ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο διαπιστώνεται έκρηξη στην παραγωγή εικονιστικής και γενικότερα πλούσια διακοσμημένης κεραμικής, γεγονός που παρατηρείται στην Αργολίδα και σε αρκετά άλλα κέντρα την ηπειρωτικής Ελλάδας και της Εύβοιας . Ο σκυφοειδής κρατήρας παραμένει το συνηθέστερο σχήμα, παράλληλα όμως με άλλα ανοικτά και κλειστά σχήματα αγγείων, τα οποία διακοσμούνται με μεγάλη ποικιλία θεμάτων που αποδίδουν ανθρώπινες μορφές σε ποικίλες δραστηριότητες, ζώα, πουλιά, ψάρια και φανταστικά όντα, σε ένα πνεύμα καινοφανών συλλήψεων και πειραματισμών.

Η ανακοίνωση επικεντρώνεται στη σχέση της Μυκηναϊκής εικονιστικής κεραμικής με τη (σύγχρονη) τέχνη της τοιχογραφίας και στην αλληλεπίδραση μεταξύ των ποικίλων μορφών τέχνης της περιόδου. Για να επιτευχθεί ο στόχος της, αυτή εστιάζεται σε λίγα επιλεγμένα παραδείγματα:

- Κύπελλο (όστρακο) από την Τίρυνθα, που χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1 και απεικονίζει σειρά πολεμιστών (εικ. 1)

- Κρατήρας (όστρακο) από την Τίρυνθα και κρατήρας χωρίς λαιμό από το Κούριον της Κύπρου, γνωστός με το όνομα «κρατήρας με τα παράθυρα», έργα της πρώιμης ΥΕ ΙΙΙΑ2 και τα δύο, που παριστάνουν γυναικείες μορφές (εικ. 2, 3)

- Αμφοροειδής κρατήρας από την Έγκωμη της Κύπρου, γνωστός με το όνομα «κρατήρας του Διός», έργο της πρώιμης ΥΕ ΙΙΙΑ2, που διακοσμείται με ποικιλία εικονιστικών θεμάτων (εικ. 4)

- Σκυφοειδής κρατήρας από την Έγκωμη και όστρακο αμφοροειδούς κρατήρα από την Τίρυνθα, της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου, που απεικονίζουν ομάδες ελαφιών με τα κεφάλια τους στραμμένα πίσω’ εδώ παρουσιάζονται μαζί με σπαράγματα σύγχρονης τοιχογραφίας από την Τίρυνθα, με το ίδιο θέμα (εικ. 5)