Τεχνολογικά επιτεύγματα μέσα από τα Ομηρικά Έπη. Η Ασπίδα

Μια έρευνα στο κορυφαίο λογοτεχνικό δημιούργημα αυτό του Ομήρου, που, πέρα από την αισθητική και νοηματική πλευρά, μας βοηθά να γνωριστούμε καλύτερα τον Ομηρικό κόσμο, τον τρόπο ζωής και τα μέσα που χρησιμοποιούσαν, για ν’ αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της ζωής. Πρωτόγονα, για σήμερα, τεχνολογικά επιτεύγματα, όμως, μεγάλης σημασίας για τότε και πολύ βοηθητικά στην κατανόηση του πολιτισμού των αρχαίων.

Αναλύοντας τα τεχνολογικά επιτεύγματα των Αρχαίων Ελλήνων όπως αυτά αποκαλύπτονταιμέσα από τα Ομηρικά Έπη. Στο ερώτημα αν υπάρχουν τέτοιες γνώσεις, η επιστημονική κοινότητα έως και μερικές δεκαετίες πριν, αν δεν απαντούσε αρνητικά ήταν εξόχως διστακτική. Το πλήθος των επιστημονικών γνώσεων αλλά και των τεχνικών επιτευγμάτων που περιγράφουν τόσο μα τόσο παραστατικά, αποδιδόταν περισσότερο στην ποιητική σύλληψη του ποιητή παρά στο γνωστικό του υπόβαθρο.

Σε μερικές περιπτώσεις επρόκειτο μόνον ίσως για σύλληψη μιας ιδέας που δεν πραγματώθηκε, όπως πχ. η «αναφορά» για τα χρυσά κορίτσια του Ηφαίστου, που αν και φτιαγμένα από άψυχη ύλη «δύναμιν έχουν και φωνήν , νουν έχουν εις τες φρένες, και τεχνουργήματα έμαθαν από τους αθανάτους» μας λέει ο Όμηρος στη Σ ραψωδία της Ιλιάδας. (Ιλ. Σ. 419-20) [1]. Σ΄ αυτόν ακριβώς τον στίχο είδε ο Ισαάκ Ασίμωφ, ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας, τα πρώτα ρομπότ .

Σε άλλες, όμως, περιπτώσεις η περιγραφή είναι τόσο λεπτομερής που είναι δυνατή η ανακατασκευή τους και εν συνεχεία η θεωρητική αλλά και πειραματική ανάλυση τους. Με όλα αυτά ασχολείται ένας νέος επιστημονικός κλάδος, η πειραματική αρχαιολογία.

Ο σκοπός της είναι να διερευνήσει κατά πόσον θα μπορούσαν οι κάτοικοι μιας συγκεκριμένης περιοχής αλλά και σαφώς καθορισμένης εποχής να κατασκευάσουν τα εν λόγω τεχνουργήματα.

Σαν παράδειγμα αναφέρουμε τις ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα και τη συμπεριφορά των τους κατά την μάχη. Είναι ευνόητο ότι τα εν λόγω σημεία στα Ομηρικά Έπη εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν από ειδικούς επιστήμονες και τεχνολόγους θετικής κατεύθυνσης που, όμως, είχαν ευρύτερα ενδιαφέροντα.

Μια παρατήρηση είναι πως δεν ήταν οι φιλόλογοι αυτοί που έδειξαν πρώτοι την ανάλογη προσοχή .

Μία από τις πολλές υποθετικές ανακατασκευές της ασπίδας του Αχιλλέα

Όμως είναι προφανές ότι η διερεύνηση του γνωστικού περιεχομένου των Επών δεν μπορεί παρά να είναι έργο διεπιστημονικό. Και ότι τα εν λόγω σημεία δεν θα μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά πριν από μερικές δεκαετίες λόγω ανεπαρκών γνώσεων. Για την ιστορία αναφέρω ότι η πρώτη ιδέα για την διενέργεια διεπιστημονικής έρευνας για την τεχνολογία στον Όμηρο τέθηκε από τον Κ. Ζέγγελη στην μονογραφία του « Η επιστήμη της φύσεως παρ΄ Ομήρω» το 1891.

Οι ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα

Η Μεταλλουργία στην Ιστορία

Ας ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία της μεταλλουργίας. Η επιστήμη των μετάλλων είναι στενά συνυφασμένη με την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα μέταλλα είναι αξιοθαύμαστα υλικά λόγω, κυρίως, των μηχανικών αλλά και των χημικών τους ιδιοτήτων. Πρωτίστως χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή κοσμημάτων, εργαλείων και όπλων.

Μία από τις πολλές υποθετικές ανακατασκευές της ασπίδας του Αχιλλέα

Η οικονομική και στρατιωτική ισχύς κρατών εξαρτάται και τώρα και στο παρελθόν, και από αυτά. Δηλαδή :

1) Από την άμεση ή έμμεση κατοχή των πρώτων υλών για την παραγωγή τους
2) από την τεχνογνωσία για την εξόρυξη τους και την παραγωγή τους και
3) από την επεξεργασία τους.
και κάτι ακόμη που πολλές φορές δεν το λαμβάνουμε υπ΄ όψιν.
4) Η χρήση τους ως νόμισμα άλλαξε δραματικά την οικονομική ιστορία και σφράγισε και σφραγίζει τις φάσεις ανάπτυξης των κοινωνιών.

Είναι δε, τόσο σημαντικά τα μέταλλα που καθόρισαν την ανθρώπινη ιστορία. Ο άνθρωπος μέχρι και την 6η χιλιετία πΧ δεν χρησιμοποιούσε μέταλλα ούτε για εργαλεία ούτε για όπλα. Μόνον περιστασιακά είτε σαν κοσμήματα είτε σαν λατρευτικά αντικείμενα κάτι που συνεχίζει ακόμη και σήμερα . Οι εποχές αυτές είναι γνωστές ως παλαιολιθική και νεολιθική κατά σειρά. Από την 6η με 5η χιλιετία και μετά ξεκινά η εποχή των μετάλλων. Αν περιοριστούμε στους πολιτισμούς γύρω από την Μεσόγειο και την μέση ανατολή τότε διακρίνουμε τις εποχές.

Το 5.000 πΧ μέχρι και το 3.000 πΧ , εποχή χαλκού - 3.000 πΧ μέχρι και το 1.000 πΧ, εποχή του κρατερώματος και από το - 1.000 πΧ μέχρι και σήμερα, εποχή του σιδήρου. Κρατέρωμα είναι η μείξη του χαλκού με άλλα μέταλλα και συγκεκριμένα με κασσίτερο ώστε να προκύψει ο μπρούντζος. Τα μέταλλα αποτελούν στοιχεία μείζονος σημασίας της οικονομίας κύρους που περιγράφεται στα έπη.

Στις αρχαίες κοινωνίες εντοπίζονται δυο τύποι οικονομίας που αλληλοσυμπληρώνονται. Η οικονομία της επιβίωσης που βασίζεται στην ανταλλαγή αναγκαίων προϊόντων και η οικονομία των δώρων.

Αλλά τι είναι εκείνο που δίνει αξία σε ένα αντικείμενο ώστε να το χρησιμοποιεί ένας πολιτισμός; Είναι η χρησιμότητά του; Ήταν πάντα χρήσιμο και σε όλους τους πολιτισμούς; Πάρτε παράδειγμα έναν χρυσό σταυρό ή ένα χρυσό κόσμημα.

Καμία αξία δεν θα είχε έξω από τα συγκεκριμένα πολιτισμικά, και επομένως, πνευματικά πλαίσια του συγκεκριμένου πολιτισμού. Η αξία του δεν έχει να κάνει τόσο με την κατασκευή του όσο με τους συμβολισμούς που είναι συνδεδεμένο. Δεν υπάρχει ουσιαστική διάκριση μεταξύ τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού.
Γιατί να θεωρείται πνευματική εργασία η τακτοποίηση λέξεων ώστε να προκύψει ένα ποίημα και όχι η σύλληψη και δημιουργία ενός εργαλείου; Αναρωτηθήκατε ποτέ πόση πνευματική εργασία κρύβεται στην παραγωγή του;

Κατά την Ομηρική εποχή η πολιτική και οικονομική ισχύς βρίσκεται στα χέρια της αριστοκρατικής τάξης που προσδιορίζεται από την κατοχή γης και αγαθών. Ο βασιλεύς/άναξ ήταν υποχρεωμένος να αποδεικνύει ότι ήταν ο πλέον ισχυρός μεταξύ των ευγενών.

Αυτό το επιτύγχανε με την κατοχή αγαθών διαβίωσης αλλά και αγαθών που σκοπός τους ήταν να αποθησαυριστούν στο “κειμήλιον” (η αποθήκη των πολυτίμων αντικειμένων) που, συνήθως, τοποθετούνταν σε κάποιο μυστικό σημείο του ανακτόρου, μέχρι να ξαναδοθούν ως δώρα. Αυτά, πάλι, όσο περισσότερο άλλαζαν χέρια τόσο αύξανε η αξία τους.

Η αξία τους δεν ήταν αφ΄ εαυτής αλλά προερχόταν απ΄ έξω, όπως και σήμερα στα έργα τέχνης. Η κατοχή των πολυτίμων αντικειμένων επιτυγχάνονταν με δυο κυρίως τρόπους. Είτε με αρπαγή και πόλεμο είτε ως δώρα, όμως ποτέ με αγορά. Στην περίπτωση του πολέμου τα αγαθά των ηττημένων οικειοποιούνταν δια της βίας και γίνονταν σύμβολα νίκης, ενώ σε καιρό ειρήνης σύμβολα φιλίας.

Στον Όμηρο συναντάμε πληθώρα τέτοιων αναφορών. Ο Αγαμέμνων προσφέρει στον Αχιλλέα δια του Οδυσσέα πολύτιμα δώρα σε ανταπόδοση για την επιστροφή του στη μάχη: «σε σένα ο Αγαμέμνων δίνει άξια δώρα αν ξεθυμώσεις…» (Ιλ. Ι 260-62) [2]. Τα δώρα αυτά ξαναδωρίζονται μέχρι που κατέληγαν δώρα θεών και αποσύρονταν από την κυκλοφορία θεωρητικά, διότι και αυτά σε έκτακτες περιπτώσεις μεταβάλλονταν σε μορφή και χρήση, είτε από τους κατόχους ή από λεηλασία.

Ένα μεγάλο ποσοστό ήταν μεταλλικά αντικείμενα με σειρά σπουδαιότητας : χρυσά, αργυρά και μπρούντζινα. Ο Όμηρος αναφέρει και τον σίδηρο που όμως, πρόκειται για ειδική περίπτωση . Η αξία του ήταν μεγαλύτερη του αργύρου και ίσως και αυτού του χρυσού. Κατατάσσουμε τα μεταλλικά αγαθά σε τρεις κατηγορίες:

1) σε λειτουργικά αντικείμενα, μάλλον χάλκινα ή μπρούντζινα, για καθημερινή χρήση, όπως τρίποδες λέβητες κρατήρες, δοχεία ανάμειξης κ.α.
2) χρυσά αντικείμενα κυρίως για τελετουργικούς σκοπούς
3) όπλα. Η αξία των όπλων μάλιστα αύξανε αν προερχόταν από κάποιον ένδοξο πολεμιστή. Πχ το σκήπτρο του Δία που δόθηκε κληρονομιά στον Αγαμέμνονα (Ιλ Β 100-107) [3] , το δώρο του Μενέλαου στον Τηλέμαχο κ.α.

Μία από τις πολλές υποθετικές ανακατασκευές της ασπίδας του Αχιλλέα

Ασπίδες

Εκτός, όμως, από απλά μεταλλικά αντικείμενα οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν και σύνθετα υλικά. Αυτά διακρίνονταν για τις ιδιότητές τους πχ για την αντοχή τους, την ελαφρότητά τους, την διάρκεια ζωής τους κ.ά. Ήταν, συνήθως πολύστρωτα υλικά και αποτελούνται από λεπτές επάλληλες στρώσεις υλικών διαφορετικών ιδιοτήτων. Έχουμε αρκετές αναφορές στην Ιλιάδα καθώς περιγράφονται οι ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα και μάλιστα με τέτοιες κατασκευαστικές λεπτομέρειες που επιτρέπουν την ανακατασκευή τους και τη μελέτη τους είτε με χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών είτε πειραματικά με σκοπό την επιβεβαίωση της συμπεριφοράς τους κατά τη μάχη (Ιλ Σ 468-617 και ειδικά 474-82) [4].

Η ανάλυση και η παραμετρική μελέτη του προβλήματος με τη χρήση σύγχρονων θεωριών της μηχανικής , όπως και σύγχρονων υπολογιστικών εργαλείων επιβεβαίωσαν με εκπληκτική ακρίβεια τις ομηρικές περιγραφές και αποκάλυψαν σημαντικά στοιχεία ύπαρξης προηγμένης τεχνολογίας την εποχή εκείνη [5]. Οι μυκηναϊκές ασπίδες απαντώνται σε διάφορα σχήματα, άλλοτε ως οκτάσχημες , άλλοτε κυκλικές και ενίοτε ολόσωμες. Οι δε τρομερές απεικονίσεις τεράτων πάνω τους είχαν σκοπό να προκαλέσουν τον φόβο των αντιπάλων είναι τα αποτροπαϊκά σύμβολα.

Ο Όμηρος λοιπόν περιγράφει την ασπίδα του Αχιλλέα που αποτελείται από πέντε επάλληλα μεταλλικά ελάσματα διαφορετικών ιδιοτήτων. Έχουμε, λοιπόν, δυο εξωτερικά ελάσματα σκληρού μπρούντζου, δυο εσωτερικά από κασσίτερο και ένα μεσαίο από χρυσό.
Τα 2 εξωτερικά είναι σκληρά και τα 3 εσωτερικά μαλακά. Η κατασκευή εμφανίζει μέγιστη αντίσταση σε διάτρηση όταν προσβληθεί από την αιχμή ενός διατρητικού στοιχείου, δηλ ενός βέλους ή δόρατος ή φάσγανου .

Η μοναδική αυτή λεπτομερής περιγραφή τόσο της κατασκευής όσο και της συμπεριφοράς του όπλου είναι η πρώτη γνωστή εφαρμογή πολύστρωτων κατασκευών στην ανθρώπινη ιστορία.

Η ασπίδα του Αχιλλέα

Η ασπίδα του Αχιλλέα είναι κυκλική . Έχουν γίνει πολλές ανακατασκευές αυτής της ασπίδας ιδιαίτερα εξ αιτίας των απεικονίσεων που φέρει και περιγράφονται με λεπτομέρεια στην Ιλιάδα.

Να πως περιγράφει ο Όμηρος την συμπεριφορά της κατά την μάχη :

Του αντρείου Αινεία τότε το δυνατό κοντάρι
την ασπίδα δεν έσπασε. το χρυσάφι το δώρο
του θεού, το εμπόδισε. πέρασε τις δυο στρώσεις
μα τρεις ακόμη έμεναν, γιατί ο στραβοπόδης
πέντε στρώσεις τις έκαμε, δυο χάλκινες δυο
από κασσίτερο, μια χρυσή. το κράτησε εκείνη.
(Ιλ. Υ. 267-72) [6]

Είπε και μακροïσκιωτο του έριξε κοντάρι
δεν ξεστόχησε. Χτύπησε το κέντρο της ασπίδας
μα πέρα πήδηξε αυτό. Θυμός τον συνεπήρε
( χ 290-92) [7]

Η μελέτη της κατασκευής

Το πρόβλημα, λοιπόν, της κρούσης και της διάτρησης μελετήθηκε στα περίφημα εργαστήρια Lawrence Livermore του πανεπιστημίου της California των ΗΠΑ. Υποθέσανε ότι το πάχος καθενός από τα 5 στρώματα είναι το ίδιο δηλ. 1,5χιλ. που δίνει συνολικό πάχος 7,5 χιλ. Το σχήμα της ασπίδας θεωρήθηκε κυκλικό και με συνολική μάζα 16,75 Kg . Επίσης μια σειρά από πείρους συγκρατούσαν τα στρώματα ενωμένα. Η αιχμή του δόρατος ήταν από σκληρό μπρούντζο και μαζί με το κοντάρι από ξύλο ελιάς είχε μάζα 3,25 Kg. [8]

Ασπίδα με 5 στρώσεις χαλκού. Το δόρυ εδώ την διαπερνά

Μελετήθηκαν 2 περιπτώσεις. Στη 1η, όλες οι στρώσεις ήταν από μπρούντζο και στην 2η έτσι όπως περιγράφεται από τον Όμηρο. Στην 1η περίπτωση το δόρυ διαπερνά την ασπίδα. Στην 2η διακρίνουμε 2 περιπτώσεις είτε το δόρυ αναπηδά προς την αντίθετη κατεύθυνση είτε εισχωρεί στην ασπίδα, διαπερνά τα 2 πρώτα στρώματα και σταματά στο στρώμα χρυσού. Το πρόβλημα μιας αμυντικής διάταξης, όπως η ασπίδα, είναι :

Ασπίδα με 5 διαφορετικές στρώσεις. Το δόρυ δεν την διαπερνά

1ο ) να κατορθώσει να μηδενίσει την κινητική ενέργεια του ταχέως κινούμενου βλητικού στοιχείου και

2ο) να την μετατρέψει σε θερμότητα και να την απορροφήσει.

Την ικανότητα αυτή δεν την έχει από μόνος του ο μπρούντζος . Αντίθετα ο κασσίτερος και ειδικά ο μαλακός χρυσός (καθαρός) καθώς παραμορφώνεται πλαστικά προκαλεί απόσβεση της κίνησης και μηδενισμό της κινητικής ενέργειας του δόρατος.

Ασπίδα με διαφορετικές στρώσεις. Το δόρυ δεν την διαπερνά

Η ασπίδα του Αίαντα

Κόσμημα Κρητομυκηναϊκής εποχής με σχήμα οκτώσχημου ασπίδος

Και ο Αίας επροχώρησε μ’ ασπίδα ωσάν πύργον,

χάλκινην μ’ επτά δέρματα που του έκαμε ο Τυχίος

των σκυτοτόμων έξοχος, εγκάτοικος στην Ύλην,

λαμπρήν την ετεχνούργησεν επτάδιπλην με δέρμα

δυνατών ταύρων, κι έβαλε δίπλαν χαλκού ογδόην.

Αυτήν στα στήθη επρόβαλεν ο Τελαμώνιος Αίας.

Κι εστάθη εμπρός στον Έκτορα....

Ας έρθουμε στην ασπίδα του Αίαντα. Ο Όμηρος περιγράφει την κατασκευή της στην ραψωδία Η της Ιλιάδας στους στ. 219-223 [9],και τη συμπεριφορά της ασπίδας στους στ 244-246 [10] της ίδιας ραψωδίας .

Οκτώσχημες ασπίδες της εποχής του Ομήρου σε σχηματική απεικόνιση

Έχουμε να κάνουμε με μια πολύστρωτη ασπίδα από 8 επάλληλες στρώσεις. Συγκεκριμένα, ένα εξωτερικό έλασμα από σκληρό μπρούντζο 1,5χιλ. και 7 στρώσεις βοδινού δέρματος. Η ασπίδα είναι κυκλική και το πάχος της φθάνει περίπου τα 7 χιλ.
Η κινητική ενέργεια του δόρατος υπολογίσθηκε ίση προς αυτήν που έχει το ακόντιο του παγκόσμιου πρωταθλητή του έτους 2000 στο αγώνισμα του ακοντισμού. Διατηρώντας το πάχος της ασπίδας σταθερό έγιναν διάφορες δοκιμές από 4 στρώσεις μέχρι 8.
Επιβεβαιώθηκε πλήρως πως μόνο στη περίπτωση των 8 στρώσεων (δηλ. 7 δέρμα+1 μπρούντζος) η ασπίδα άντεξε στη διάτρηση από την ρίψη του δόρατος και μάλιστα ήταν στην τελευταία στρώση του δέρματος που σταμάτησε το δόρυ.

Αυτό συμφωνεί με αξιοθαύμαστο τρόπο προς την περιγραφή του Ομήρου για την συμπεριφορά της ασπίδας στη μάχη. (Ιλ. Η 244) .
Ένα άλλο σημείο, άξιο προσοχής, είναι η συμπεριφορά της αιχμής του δόρατος.
Στο πείραμα η αιχμή υπέστη στρέβλωση όπως ακριβώς αναφέρεται και στην Ιλιάδα (Ιλ. Η 258).
Σημειωτέον ότι μαθηματική επεξεργασία των δεδομένων έδειξε ότι το δόρυ θα συμπεριφερόταν ακριβώς το ίδιο εάν είχαμε περισσότερες στρώσεις δέρματος. Αυτό σημαίνει ότι η αρχαία κατασκευή ήταν η βέλτιστη.

ΚΥΡΙΑ ΠΗΓΗ
ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ Τ-logos - με εκπαιδευτικά στοιχεία

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ