ΙΕΡΟ ΑΜΜΩΝΑ ΔΙΑ, ΔΙΟΝΥΣΟΥ & ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ

ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

ΑΜΜΩΝ ΖΕΥΣ

    Τα πρώτα στοιχεία χρήσης του χώρου του ιερού χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Στη συνέχεια, μετά από τον αποικισμό της Χαλκιδικής από τους Έλληνες του νότου και την ίδρυση της Αφύτιος, αποικίας της Ερέτριας, η περιοχή του ιερού συμπεριλήφθηκε στη χώρα της αρχαίας πόλης. Η ομορφιά της φύσης, οι πηγές νερού, η βλάστηση και το σπήλαιο που υπήρχαν, ώθησαν τους Αφύτιους να ιδρύσουν σε αυτό το μαγευτικό

μέρος ιερό του Διονύσου - πιθανότατα και των Νυμφών - στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., το οποίο αναφέρεται από τον Ξενοφώντα (Ξεν. Ελληνικά 5,3, 13 κ.ε.). Ο θεός πιθανότατα λατρευόταν στην περιοχή γύρω από το σπήλαιο, που ήταν διαμορφωμένη με άνδηρα (ταράτσες), στα οποία οδηγούσε λίθινη κλίμακα (Εικόνα 1).

Εικόνα 1: Η λίθινη κλίμακα κοντά στο σπήλαιο, στο ιερό του Διονύσου.

    Στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., πιθανότατα μετά από τη σωτήρια παρέμβαση του Άμμωνος Διός, που είχε σαν αποτέλεσμα τη λύση της πολιορκίας της Αφύτιος από τον Σπαρτιάτη βασιλιά Λύσανδρο το 304 π.Χ. (Πλουτ. Λύσανδρος 299 α-β), οι Αφύτιοι ίδρυσαν ιερό του θεού βορειοανατολικά του ιερού του Διονύσου. Στην περιοχή του σπηλαίου και των πηγών νερού κτίστηκε κρηναίο οικοδόμημα (Εικόνα 2), προκειμένου να γίνει μεταφορά νερού στον καινούριο χώρο λατρείας, εξαιτίας της στενής σχέσης του Άμμωνος με το νερό και της απαραίτητης ύπαρξης δεξαμενής νερού στα ιερά του.

Εικόνα 2: Κτιστός αγωγός που έφερνε νερό σε κρηναίο οικοδόμημα.4ος αιώνας 71.Χ. Αριστερά διακρίνεται πεσμένη δεξαμενή του 2ου αιώνα μ.Χ.-ΔΕΞΙΑ - Εικόνα 3: Ο τοιχοβάτης από τα ανατολικά. Πιθανότατα ανήκε σε κτίριο του α' μισού του 4ου αιώνα π.Χ.

    Τμήματα μόνον των κτισμάτων του ιερού του Άμμωνος Διός που χρονολογούνται στο α' μισό του 4ου αιώνα έχουν διασωθεί (Εικόνα 3). Στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα, μετά δηλαδή από την προσάρτηση της Χαλκιδικής στο βασίλειο των Μακεδόνων, χτίστηκε λαμπρός δωρικός ναός του θεού (Εικόνα 4) και στα ανατολικά του δύο παράλληλες σειρές με βάθρα που υποβάσταζαν γλυπτά. Οι παράλληλες σειρές με τα βάθρα (Εικόνα 5), συνηθισμένο χαρακτηριστικό στους ναούς της Αιγύπτου, οφείλεται στην αιγυπτιακή καταγωγή του θεού.

Εικόνα 4: Ο ναός του Άμμωνος Διός από τα βορειοδυτικά. Β' μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Εικόνα 5: Οι δύο σειρές βάθρα από τα νότια και τοιχοβάτης με προσανατολισμό Α-Δ, που ανήκε σε κτίριο του α' μισού του 4ου αιώνα π.Χ.

    Η ύπαρξη επιγραφής που χρονολογείται στον 3ο αιώνα ή στο α' μισό του 2ου αιώνα π.Χ. προς τιμή του Ασκληπιού σε αναθηματικό βωμίσκο, που βρέθηκε στο χώρο και φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Μονής Παντελεήμονος στο Άγιο Όρος, υποδηλώνει τη λατρεία του θεού στο ιερό αυτή την εποχή.

    Το 2ο αι. μ.Χ. το ιερό γνωρίζει ακμή. Έξω από το ναό του Άμμωνος Διός κτίζονται κερκίδες και βόρεια του ναού κτίζεται το βαλανείο (μικρό λουτρό), το οποίο συνδέεται με τη λατρεία του Ασκληπιού και την ίαση (Εικόνα 6).

 Εικόνα 6: Άποψη του βαλανείου (λουτρού) από τα βορειοδυτικά.

Το ιερό εγκαταλείπεται και καταστρέφεται στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. Το λουτρό συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως τα μέσα ή τέλη του ίδιου αιώνα και αυτή την εποχή, ή λίγο αργότερα, τον 5ο αιώνα μ.Χ., χτίζεται νερόμυλος κοντά στο σπήλαιο (Εικόνα 7).

Εικόνα 7: Νερόμυλος στην περιοχή του ιερού του Διονύσου. Διακρίνεται η σχισμή στο βράχο, όπου γυρνούσε η φτερωτή και ο ορθογώνιος χώρος, όπου ήταν τοποθετημένες οι μυλόπετρες. Τέλη 4ου ή 5ος αιώνας μ.Χ.

ΤΟ ΙΕΡΟ ΑΜΜΩΝΑ ΔΙΑ ΚΑΙ Η ΑΦΥΤΟΣ

Στο χώρο όπου απλώνεται το σημερινό χωριό της Αφύτου έχει διαπιστωθεί συνεχής ανθρώπινη εγκατάσταση τουλάχιστον απ' το 3.000 π.Χ. Η αρχαιολογική έρευνα, αλλά και οι αρχαίες πηγές απέδειξαν, ότι η θέση ταυτίζεται με την αποικία Άφυτις, που ιδρύθηκε στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. Παράλληλα, κατόρθωσαν, σε μεγάλο βαθμό, να συνθέσουν αυτό το μακρινό παρελθόν της Αφύτου, η οποία μάλιστα υπήρξε μια απ' τις σημαντικότερες πόλεις της Παλλήνης.

ΙΕΡΟ ΑΜΜΩΝΑ ΔΙΑ -ΚΑΛΛΙΘΕΑ

 Στη σκιαγράφηση της ιστορίας της αρχαίας πόλης σημαντικότατο ρόλο παίζει το ιερό του Διονύσου, που η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε 2 Χλμ. νότια του σημερινού χωριού, στη θέση του σύγχρονου χωριού Καλλιθέα, σε μια  καταπράσινη πλαγιά δίπλα στη θάλασσα. Η ιστορία του ιερού, που είναι γνωστό για τα "σκιερά του σκηνώματα" και "τα λαμπρά και ψυχρά ύδατα", όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ξενοφώντας στα Ελληνικά του, αρχίζει το β ' μισό του 8ου αι. π.Χ. Μάλιστα, συνδέεται με την εγκατάσταση Ευβοέων αποίκων στην περιοχή της Αφύτου και το συνοικισμό τους με τους αυτόχθονες του μικρού προϊστορικού οικισμού, η ίδρυση του οποίου χάνεται στα βάθη της 3ης χιλιετίας.

    Το ιερό δεν έχει να επιδείξει πολυτελή κατασκευάσματα και ιερά κτίσματα. Η εικόνα που δίνει φανερώνει μάλλον την ακραιφνή πίστη των Ευβοέων αποίκων, οι οποίοι εμπνευσμένοι απ' τον υποβλητικό συνδυασμό των σταλακτιτών στο εσωτερικό ενός βράχου και των καθαρών νερών, που ανάβλυζαν από πηγές και έρρεαν στη θάλασσα, έχρισαν την πλαγιά ως χώρο λατρείας του "θεού των σπηλαίων", του Διονύσου.

    Μια κλίμακα σκαλισμένη σε βράχο μας οδηγεί σε μια κοιλότητα και εν συνεχεία σε ένα μεγάλο σπήλαιο. Αυτά αποτέλεσαν το ιερό. Παράλληλα κινητά ευρήματα του 8ου αι. π.Χ, του β' μισού του 6ου αι. π.Χ. και των κλασσικών χρόνων σκιαγραφούν την ιστορία του. Απ' αυτά ένα όστρακο του 5ου αι. π.Χ. με εγχάρακτη την αναθηματική επιγραφή: ΔΙ]ΟΝΥΣΟ, καθώς και μια μαρμάρινη κεφαλή του Διονύσου αποτελούν τους πιο αδιάψευστους μάρτυρες της βακχικής λατρείας στο χώρο.

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟ ΟΣΤΡΑΚΟ 5ου ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΔΙΟΝΥΣΟ

    Στο σπήλαιο μαζί με το Διόνυσο λατρεύτηκαν οι Νύμφες. Αυτό άλλωστε μαρτυρεί μια αναθηματική επιγραφή στο χείλος αττικού μελανόμορφου κρατήρα:

Νύμφαι] ΣΙ ΚΡΑΤΑΙΟΣ

  

ΚΕΦΑΛΗ ΕΡΩΤΟΣ

 Ο Διόνυσος συνδέεται με τις Νύμφες και πολλές φορές απεικονίζεται μ' αυτές. Οι Νύμφες γίνονται πιστές ακόλουθοι και συντρόφισσες του Θεού. Στεφανωμένες με κληματόφυλλα, εμψυχωμένες απ' το πνεύμα του Θεού χορεύουν και γλεντούν. Το παραλήρημα και ο χορός τους συνοδεύεται πολλές φορές, από κύμβαλα, ντέφια και λυδικό αυλό.

    Δυτικά του ιερού διαπιστώθηκε η ύπαρξη άλλου ιερού. Πρόκειται πιθανότατα για θεσμοφόριο, ιερό άμεσα συνυφασμένο με τη θεά Δήμητρα. Η παρουσία τέτοιων ιερών ήταν συχνή στον αρχαίο κόσμο. Εκεί τελούνταν τα θεσμοφόρια, γιορτή αφιερωμένη στη Δήμητρα θεσμοφόρο, θεά της γονιμότητας της γης, αλλά και των γυναικών.

    Παράλληλα, από αρχαία ευρήματα διαπιστώθηκε η παρουσία του Απόλλωνα, η λατρεία του οποίου θα πρέπει να άρχισε αρκετά νωρίς στο ιερό αυτό και να συνεχίστηκε και στα ρωμαϊκά χρόνια. Η βάση αναθηματικού αγαλματίου του θεού, που βρέθηκε στο χώρο και χρονολογείται στον 2ο αι. μ.Χ. με την επιγραφή

ΑΠΟΛΛΩΝ ΚΑΝΑΣΤΡΑΙΩ

ΑΝΕΘΗΚΑ ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ

είναι αρκετά σημαντική, αφού αναφέρει το θεό με το επίθετο "Καναστραίος".

ΒΑΣΗ ΑΓΑΛΜΑΤΙΟΥ ΜΕ ΑΝΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΣΤΟΝ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΚΑΝΑΣΤΡΑΙΟ

Στη διάρκεια των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων η αρχαία Άφυτις ήταν γνωστή για την οικονομική της ευρωστία.

    Μάρτυρες αυτού:

1) Το αρχαϊκό και κλασικό νεκροταφείο, που εντοπίστηκε στην είσοδο του σημερινού χωριού.

2) Η ανακάλυψη νομισματικού ψηφίσματος του 423 π.Χ. της Αφύτου με την Αθήνα, σχετικό με την κοπή νομισμάτων που δίνει στοιχεία για τις νομισματικές σχέσεις των 2 πόλεων.

3) Η συμμετοχή της πόλης στην αθηναϊκή συμμαχία, με όλες τις υποχρεώσεις που αυτή προϋποθέτει.

    Όλα αυτά αποδεικνύουν με τρόπο ανάγλυφο την ευημερία της πόλης ειδικά κατά την κλασική εποχή.

    Τότε, και πιο συγκεκριμένα στα τέλη του 5ου αι, τοποθετείται, σύμφωνα πάντα με τα ανασκαφικά δεδομένα, η πρώτη παρουσία του Άμμωνα στην περιοχή του ιερού. Ο Άμμων, θεός Αιγυπτίων και Λιβύων των αρχών τις 2ης χιλ. π.Χ., ταυτίστηκε αργότερα με το Δία. Και αυτό έγινε, διότι ένας χρησμός προερχόμενος απ' την αιγυπτιακή Θήβα, όπου βρισκόταν και το κυριότερο Ιερό του θεού, έμοιαζε με χρησμό του Ιερού του Δία στη Δωδώνη. Έκτοτε η παρουσία του στο χώρο της Ηπειρωτικής Ελλάδας είναι συχνή.

  Ο βωμός του Άμμωνος Διός χτίζεται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. στον ιερό χώρο του Διονύσου και των Νυμφών. Ο ναός χτισμένος στο β' μισό του 4ου αι. π.Χ., έρχεται να αποκρυσταλλώσει τη λατρεία του θεού στο χώρο, να μας αποδείξει την οικονομική ευμάρεια της πόλης, η οποία φαίνεται να μην έχει επηρεαστεί απ' την κατάληψη της Ολύνθου το 348 π.Χ., ή ακόμη και να συνδέσει - κατά άλλους - την ανοικοδόμησή του με το όνομα του Φιλίππου ή και αυτό του Αλέξανδρου.

ΤΜΗΜΑ ΑΤΤΙΚΟΥ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΟΥ ΚΡΑΤΗΡΑ

    Απ' τον 5ο αι. π.Χ. ο Άμμων Ζευς εμπλέκεται στον ιστορικό ιστό της Αφύτου, γίνεται ο θεός-προστάτης της πόλης, παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποφυγή κινδύνων, που την απειλούν, απεικονίζεται σε νομίσματα της εποχής.

    Στο Ιερό επιβλητική είναι η παρουσία του ναού του Άμμωνος Διός, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα είχε και μαντικές ιδιότητες. Ο ναός, δωρικού ρυθμού με 6 κίονες στη στενή και 12 στη μακριά του πλευρά, κατασκευάστηκε τον 4ο αι. από εγχώριο κογχυλιάτη λίθο, ενώ τα αρχιτεκτονικά του μέλη ήταν επιχρισμένα από λευκό μαρμαροκονίαμα. Αξιοσημείωτο είναι ότι τον 3ο αι. π.Χ. μαρμάρινος θριγκός αντικαθιστά τον αρχικό λίθινο, καθώς ο τελευταίος καταστρέφεται στα χρόνια της Γαλατικής επιδρομής, στις πρώτες δεκαετίες του 3ου αι. π.Χ.

Κερασφόρος κεφαλή Άμμωνος Δία (Νόμισμα Αφύτου)

Παράλληλα, και η αρχική Κορινθιακή κεράμωση του ναού δέχτηκε επισκευές κατά τους εκκλησιαστικούς χρόνους, αλλά και μερική αντικατάσταση από λακωνικές κεράμους τη ρωμαϊκή εποχή. Ενδιαφέροντα είναι και τα θραύσματα γλυπτών, τα πολυάριθμα όστρακα, καθώς και τα αρκετά επιγραφικά ευρήματα στο χώρο γύρω απ' το ναό, που διαφωτίζουν την ιστορία του Ιερού του Άμμωνος Διός.

    Νοτιοδυτικά του ναού του Άμμωνος Διός αποκαλύφθηκε θεατρική κατασκευή, η οποία αναφέρεται ως "αμφιθέατρο" και έχει εδώλια στην ανατολική πλευρά και κλίμακα στη δυτική.

    Η φήμη και η ακτινοβολία του Ιερού - και κατ' επέκταση η ευμάρεια της πόλης της Αφύτου - θα πρέπει να συνεχίστηκε αμείωτη στους εκκλησιαστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, γεγονός που πιθανότατα σχετίστηκε με την κοπή νομίσματος σε εργαστήρι της πόλης.

ΚΑΤΟΨΗ & ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ

    Κατά τη ρωμαϊκή εποχή (1ος-2ος αι. μ.Χ.) πραγματοποιούνται νέα έργα στο ιερό. Στα νότια του ναού ο παλιότερος επιμήκης βωμός αντικαθίσταται από μικρότερο και κατασκευάζονται δύο κτίρια με κερκίδες εκατέρωθεν του βωμού. Από το δυτικό κτίριο σώζονται τρεις κερκίδες και από το ανατολικό μια. Τα δύο κτίσματα με τις κερκίδες ανοικοδομήθηκαν με λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη δωρικού και ιωνικού ρυθμού, πιθανώς σε δεύτερη χρήση. Την ίδια εποχή στα βόρεια του ναού, στη θέση της στοάς των κλασικών χρόνων, ανεγείρονται νέα κτίρια, μεταξύ των οποίων ένα λουτρό, ένα τρίχωρο κτίσμα και ένας κλίβανος.

ΤΜΗΜΑ ΣΙΜΗΣ 4ος π.Χ. ΑΙΩΝΑΣ

Από αυτά τα κτίσματα έχει ερευνηθεί πιο εκτεταμένα το λουτρό. Συγκεκριμένα έχουν αποκαλυφθεί οι χώροι του θερμού και του χλιαρού νερού (caldarium και tepidarium), ένα τμήμα του frigidarium, ένα τμήμα του προπνιγείου και βοηθητικοί χώροι. Οι κυρίως χώροι (caldarium, tepidarium, frigidarium) διατάσσονται στη σειρά, σε άξονα ΒΔ-ΝΑ, ενώ στα δυτικά του caldarium τοποθετείται το προπνιγείο.

    Μάλιστα, η θέση του λουτρού μέσα στο χώρο του ιερού σε συνδυασμό με την αφθονία τον νερών στο ιερό ώθησε τους ανασκαφείς στην υπόθεση ότι το συγκρότημα είχε ιαματικό χαρακτήρα. Αξιοσημείωτο όμως για την εποχή αυτή είναι το γεγονός, ότι ο βωμός του Άμμωνος Διός καλύπτεται με άμμο και στο ίδιο σημείο κατασκευάζεται άλλος μικρότερος. Λίγο αργότερα εκατέρωθεν αυτού του β' βωμού κατασκευάστηκαν 2 λίθινα κτίσματα με κερκίδες, όπου κάθονταν, μάλλον, οι πιστοί για να παρακολουθήσουν τα δρώμενα της λατρείας του θεού.

ΙΕΡΟ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

    Η χρήση του Ιερού φαίνεται να συνεχίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου, απ' τον 1ο αι. μ.Χ., μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου, οπότε και το Ιερό καταστράφηκε βίαια, όπως φαίνεται απ' τα τεμαχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού.

ΚΕΦΑΛΗ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

    Παρά την καταστροφή, δεν παρατηρείται ανθρώπινη εγκατάλειψη και οικοδομική αγρανάπαυση στο χώρο του Ιερού. Μια παλαιοχριστιανική βασιλική, ένας ερειπωμένος μεσοβυζαντινός ναός, καθώς και ένας ναός των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας αποδεικνύουν, ότι η λατρεία στο χώρο του αρχαίου Ιερού συνεχίστηκε και κατά τους χριστιανικούς χρόνους, με τη διαφορά ότι έλαβε νέο ιδεολογικό περιεχόμενο και δηλώθηκε με νέες μορφές τέχνης.

    Πιο αναλυτικά στο χώρο του Ιερού επισημάνθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικής βασιλικής, που αργότερα εντοιχίστηκαν στον αναλημματικό τοίχο του άλλοτε μετοχιού της Μονής Παντελεήμονος.

    Παράλληλα, στην είσοδο του σπηλαίου-Ιερού των Νυμφών και Διονύσου εντοπίστηκε μονόχωρος μεσοβυζαντινός ναός χτισμένος με αρχαίο υλικό από κτίρια του Ιερού Άμμωνος Διός και παράλληλη χρήση αργών πωρόλιθων και πλίνθων.

ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΉΜΟΝΑ

    Το 1866 εγκαινιάσθηκε στην περιοχή μικρός μονόχωρος καμαροσκεπής ναός με νάρθηκα, για την κατασκευή του οποίου χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη του προγενέστερου βωμού και του "θεάτρου". Πρόκειται για καθολικό του μετοχιού της Ρωσικής Μονής Παντελεήμονος του Αγίου Όρους. Οι μοναχοί χρησιμοποίησαν το χώρο ως λιμάνι εξαγωγής σιτηρών της ενδοχώρας, ενώ ταυτόχρονα ανέπτυξαν οικοδομική δραστηριότητα, η οποία στάθηκε καταστροφική για τα αρχαία κτίσματα και έκανε δύσκολο το ανασκαφικό έργο, αλλά και την αρχαιολογική έρευνα. Η περιοχή σταδιακά έπαψε να χρησιμοποιείται απ' τους μοναχούς του Αγίου Όρους.

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟ ΤΜΗΜΑ ΑΤΤΙΚΟΥ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΟΥ ΚΡΑΤΗΡΑ

    Η άγρευση, όμως, του παρελθόντος αυτού του χώρου οδήγησε στην ανακάλυψη των στοιχείων εκείνων, που στο σύνολό τους αποτελούν αδιαφιλονίκητες αποδείξεις και αδιάψευστα τεκμήρια της ιερότητάς του - μια ιερότητα που τελικά ο καθένας συνειδητοποιεί, ότι έμεινε αβεβήλωτη απ' το φθοροποιό χρόνο, την ανθρώπινη επέμβαση, την οικοδομική δραστηριότητα. Θα έλεγε κανείς, ότι ακόμη και σήμερα αυτός μόνο ο περιορισμένος χώρος των ιερών παραμένει μακριά απ' τον πολιτισμό, χαμένος στο γοητευτικότατο παρελθόν εκείνων, που με τόση σοφία τον επέλεξαν για τη Βακχική και την Αμμώνια λατρεία.

ΚΕΙΜΕΝΟ :


Δρ. Μπεττίνα Τσιγαρίδα - Αρχαιολόγος ΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων


ΕΡΕΥΝΑ & ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ


Βαγγέλης Κατσαρίνης - Ηλεκτρονικός - Κατασκευαστής Ιστοσελίδων Διαδικτύου


www.kassandra-halkidiki.gr