Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΜΜΩΝΑ ΔΙΑ

ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

    Ο Ασκληπιός, θεός της Ιατρικής, γιος του Απόλλωνος και της νύμφης Κορωνίδος, κόρης του Φλεγύου που κατοικούσε στους πρόποδες του Πηλίου, μεγαλωμένος από το σοφό Κένταυρο Χείρωνα, είναι ο διασημότερος θεραπευτής των νόσων που μαστίζουν τους ανθρώπους κατά την αρχαιότητα, κι η δύναμή του φτάνει, μέχρι το να ανασταίνει νεκρούς.

ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ - ΑΓΑΛΜΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ

 Κόρη του φυσικά, η Υγεία. Στην Ιλιάδα του Ομήρου, στην εκστρατεία κατά της Τροίας, αναφέρονται ως συμμετέχοντες οι δύο γιοι του, Μαχάων και Ποδαλείριος, κυριότεροι γιατροί του εκστρατευτικού σώματος, που μνημονεύονται ως παίδες άψογου ιατρού. Οπότε, ο Ασκληπιός, δε φαίνεται να παρουσιάζεται σα θεός, αλλά σαν ξακουστός και υπαρκτός ιατρός, μιας γενεάς μεγαλύτερος από εκείνη των ηρώων της Ιλιάδος.

    Από την περιοχή του ιερού του Άμμωνος Διός προέρχεται ένα θραύσμα βάσης αναθήματος που φέρει την επιγραφή

[-]όδω[ρος-] - [-Άσκ]ληπιώι[-]

και χρονολογείται σύμφωνα με το σχήμα των γραμμάτων στα τέλη του 3ου ή στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.Χ.. Η επιγραφή αυτή δεν βρέθηκε κατά χώρα. Επισημάνθηκε ωστόσο από τον Βουτυρά στην Ιερά Μονή Παντελεήμονος στο Άγιο Όρος όπου φυλάσσεται. Όλες οι αρχαιότητες της Μονής προέρχονται από ένα μετόχι της στη παραλία του σύγχρονου οικισμού της Καλλιθέας όπου βρίσκεται το ιερό του Άμμωνος Διός και του Διονύσου . Στο χώρο αυτό, που μέχρι το 1968 ανήκε στη Μονή Παντελεήμονος, οι μοναχοί είχαν εντοπίσει αρκετές αρχαιότητες πολλές από τις οποίες μετέφεραν στο Άγιο Όρος .

Βάση αναθήματος στον Ασκληπιό από το ιερό του Άμμωνος Διός

Η επιγραφή αυτή είναι πολύ σημαντική διότι μας παρέχει ένα βεβαιωμένο χρονολογικό όριο για την εισαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού στο ιερό του Άμμωνος Διός . Η Άφυτις ωστόσο στην οποία ανήκε το ιερό του Άμμωνος Διός αναφέρεται και στο κατάλογο των θεωροδόκων της Επιδαύρου ο οποίος χρονολογείται το 360-359 π.Χ. και αν μη τι άλλο υποδεικνύει ότι η λατρεία του Ασκληπιού ήταν γνωστή στη περιοχή ήδη από το δεύτερο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ.. 

Επομένως η συμμετοχή, έναν αιώνα μετά, της πόλης της Κασσάνδρειας, στην οποία ανήκε η περιοχή της Αφύτιος, στη νέα πανελλήνια γιορτή προς τιμή του Ασκληπιού που οργανώθηκε στη Κω το 242 π.Χ. ίσως πρέπει να θεωρηθεί αναμενόμενη. Η προθυμία τους να πάρουν μέρος στη γιορτή αυτή πήγαζε προφανώς από την αποδοχή της συγκεκριμένης λατρείας η οποία ήταν γνωστή ήδη από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. στην Άφυτι και λογικά θα είχε εισαχθεί στο μεγάλο και φημισμένο αυτό ιερό τουλάχιστον από το 242 π.Χ..

ΚΕΦΑΛΗ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ

    Η λατρεία του Ασκληπιού στο ιερό του Άμμωνος Διός πιστοποιείται και για τους ρωμαϊκούς χρόνους καθώς κατά τα χρόνια αυτά κατασκευάστηκε ένα βαλανείο από το οποίο προέκυψαν σημαντικά ευρήματα άμεσα σχετιζόμενα με τον θεραπευτή θεό και τον κύκλο του. Το λουτρό ανήκει στον «εν σειρά» τύπο με θερμό, μέσο και ψυχρό οίκο που επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Η περίοδος χρήσης και λειτουργίας του ξεκινά από τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ. και παύει στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ.

    Ο θερμός και ο μέσος οίκος έχουν πλήρως ανασκαφεί. Ο πρώτος βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του κτιρίου, είναι μονόχωρος και στην ανατολική του πλευρά διαμορφώνεται ημικυκλική κόγχη. Το δάπεδο θερμαινόταν με υπόκαυστο που στηριζόταν σε τετράγωνους πεσσίσκους ενώ οι τοίχοι με την παρεμβολή ορθογώνιων αεραγωγών σωλήνων (tubuR). Στα δυτικά του αποκαλύφθηκε το στόμιο πυροδότησης ενταγμένο σε ένα πολύ μικρό δωμάτιο, το προπνιγείο, στο βόρειο τοίχο του οποίου εντοπίστηκε κατώφλι που οδηγούσε σε αύλειο χώρο και σε κάποια βοηθητικά κτήρια που εντοπίστηκαν βορειότερα .

    Ο μέσος οίκος αποτελούνταν από τρία ή τέσσερα επιμέρους τμήματα τα οποία ήταν εφοδιασμένα με λουτήρες. Η στήριξη του δαπέδου γινόταν με τοξωτά στηρίγματα ανάμεσα από τα οποία κυκλοφορούσε ο αέρας στο χώρο του υποκαύστου. Για την θέρμανση των τοίχων χρησιμοποιήθηκε κατά πάσα πιθανότητα -σύμφωνα πάντα με τα ανασκαφικά δεδομένα - ένας μεικτός τρόπος από πήλινα πειόσχημα πλακίδια σε συνδυασμό με πήλινους αεραγωγούς σωλήνες.

    Το νοτιότερο τμήμα του βαλανείου καταλάμβανε ο ψυχρός οίκος ο οποίος ήταν στρωμένος με λίθινες και κατά τόπους μαρμάρινες πλάκες. Στην ανατολική πλευρά του caldarium ανασκάφηκε μετρίου μεγέθους πισίνα με δάπεδο από πήλινες πλάκες, η πρόσβαση στην οποία γινόταν με τη βοήθεια τριών αναβαθμών. Ύπαρξη παρόμοιας πισίνας ή λουτήρων με μαρμάρινη επένδυση υποθέτουν οι ανασκαφείς και για την βόρεια πλευρά του ψυχρού οίκου στηριζόμενοι στα ανασκαφικά δεδομένα.

  

Αναθηματικό ανάγλυφο από την Χαλκιδική

    Κατά την ανασκαφή του βαλανείου εντοπίστηκε θραύσμα δεξιού χεριού που κρατά φίδι. Μεταξύ του αντίχειρα και του δείκτη διακρίνεται η τριγωνική απόληξη του κεφαλιού του ερπετού. Πρόκειται προφανώς για χέρι προερχόμενο από άγαλμα Υγείας.

Η θεά θα κρατούσε με το δεξί χέρι το φίδι το οποίο θα τυλιγόταν γύρω από τον βραχίονά της ενώ με το αριστερό φιάλη προς την οποία θα έτεινε το φίδι. Ο συγκεκριμένος τύπος απόδοσης της Υγείας ήταν πολύ διαδεδομένος και ασφαλώς συνδέεται άμεσα με το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε.
Επιπλέον από το εσωτερικό του λουτρού προέκυψε αριθμός ιατρικών εργαλείων που υποδεικνύουν άσκηση της ιατρικής τέχνης στο χώρο. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια λοιπόν στο ιερό του Άμμωνος Διός η λατρεία του Ασκληπιού και της Υγείας πρέπει να ήταν ιδιαίτερα σημαντική, γεγονός που υποδεικνύει πως στο ιερό η παρουσία των θεραπευτών θεών αποτελούσε συνέχεια της παράδοσης των ελληνιστικών χρόνων.

    Η λατρεία του Ασκληπιού στη Κασσάνδρεια (Αρχαία Ποτίδαια), δεν πρέπει να ήταν άγνωστη στη πόλη και την ευρύτερη περιοχή. Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται από μια επιγραφή που βρέθηκε στο Ασκληπιείο της Κω και περιλαμβάνει την πόλη, μαζί με την Αμφίπολη και τους Φιλίππους, στις γιορτές προς τιμήν του Ασκληπιού που οργανώθηκαν για πρώτη φορά το 242 π.Χ. στη Κω ενώ ταυτόχρονα προσφέρεται το δικαίωμα της ασυλίας. Επόμενο είναι πως η προθυμία των κατοίκων της Κασσάνδρειας να τιμήσουν τον θεό προέκυπτε από την αποδοχή της λατρείας του στην ίδια την πόλη.

    Από την παράθεση όλων εκείνων των στοιχείων στο παραπάνω κεφάλαιο που πιστοποιούν λατρεία του Ασκληπιού στη Μακεδονία προκύπτουν διάφορα ερωτήματα σχετικά με την τοπογραφική θέση και την αρχιτεκτονική διαμόρφωση των Ασκληπιείων. 

Αναφορικά με το πρώτο ζήτημα διερωτάται κανείς αν ο Ασκληπιός λατρευόταν σε ιερά ενταγμένα μέσα στο πολεοδομικό ιστό των πόλεων, σε ιερά έξω από αυτές αλλά σε κοντινή απόσταση, ή σε χώρους απομακρυσμένους από τα αστικά κέντρα. Ασφαλώς πρόκειται για ερωτήματα εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθούν με βάση τα υπάρχοντα αποσπασματικά αρχαιολογικά δεδομένα.

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΜΜΩΝΟΣ ΔΙΟΣ 

Μεγάλη ωστόσο βοήθεια θα προσέφερε η απάντηση σε ένα άλλο ζήτημα ως αφετηρία για τον προβληματισμό αυτό : Στη Μακεδονία ιδρύονται ιερά εξαρχής αφιερωμένα στον Ασκληπιό ή η λατρεία του εισάγεται σε ήδη υπάρχοντα ιερά θεοτήτων που είτε σχετίζονται με την καταγωγή του ή με μυθολογικά επεισόδια, είτε παρουσιάζουν ομοιότητες με τις ιδιότητές του. Από την γενική εικόνα που δίνουν τα μέχρι τώρα δεδομένα προκύπτει ότι μάλλον συμβαίνει το δεύτερο. Στην Άφυτι της Χαλκιδικής η λατρεία του εισάγεται στο ιερό του Άμμωνος Διός και του Διονύσου.

    Να σημειωθεί ότι στον ευρύτερο χώρο του ναού βρέθηκε ενεπίγραφη πλίνθος αγαλματίου αφιερωμένου στον Απόλλωνα Καναστραίο που χρονολογείται στον 2ο αιώνα μ.Χ.. Η εύρεση ενός τέτοιου αναθήματος είναι αναμενόμενη σε ένα ιερό που ο Ασκληπιός θα κατείχε μερίδιο στη λατρεία καθώς σύνηθες ήταν το φαινόμενο συλλατρείας πατέρα-γιου.

    Στο τέλος της κλασικής και στην αυγή της ελληνιστικής εποχής κατά την οποία η διάδοση της λατρείας του είναι ταχύτατη, ο άνθρωπος προβάλλεται πιο έντονα ως μονάδα και ο Ασκληπιός μοιάζει να αφιερώνει σχεδόν αποκλειστικά τις φροντίδες, τις υπηρεσίες και τα αισθήματά του στο μεμονωμένο άτομο. Ανήκει στις παρήγορες θεότητες γι’ αυτό παρουσιάζεται μειλίχιος, καλοπροαίρετος και συμπαραστάτης των νοσούντων που καταφεύγουν σε αυτόν για να κατευνάσουν τον πόνο τους. 

Η λατρεία του Ασκληπιού και οι θαυματουργές θεραπείες ασθενών προσκυνητών, οι οποίοι πέρασαν μια νύκτα μέσα στο ιερό, αναφέρονται σε πολλά αφιερώματα και επιγραφές που φθάνουν το κατακόρυφο στην ελληνιστική εποχή. Άλλωστε στα ιερά του Ασκληπιού δεν προσέρχονταν μόνο για να αναζητήσουν θεραπεία αλλά και για να ευχηθούν για την διατήρηση της υγείας.

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ 

ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :


Μίνα Καϊάφα - Αρχαιολόγος


Kασσάνδρα - Περιοδική Έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Κασσανδρινών Θεσσαλονίκης


ΕΡΕΥΝΑ & ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ


Βαγγέλης Κατσαρίνης - Ηλεκτρονικός - Κατασκευαστής Ιστοσελίδων Διαδικτύου


www.kassandra-halkidiki.gr