Ιερό ή μαντείο του Διονύσου στην Άφυτο

Ο Διόνυσος και η μαντική τέχνη & λατρεία-Τα νομίσματα της Αφύτου

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΟΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΕΡΑ (ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ)

Την Άφυτο πολλοί αρχαίοι συγγραφείς τη θεωρούν σπουδαία για το μαντείο του Άμμωνα Δία και το ναό του Διονύσου. Το Ιερό του Διονύσου, που συνδέεται χρονικά με την εγκατάσταση των Ευβοέων και την ανάπτυξη της Αφύτιος, αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Ξενοφώντα στα «Ελληνικά» του.

Στις μέρες μας έχουμε συνηθίσει να αναφερόμαστε στο συγκεκριμένο ιερό, ως
ιερό του Άμμωνα Δία, παραλείποντας λανθασμένα και για λόγους συντομίας, τη δεύτερη θεότητα που λατρευόταν στη θέση αυτή. Η λατρεία, όμως, του Διονύσου στην Άφυτο, όπως παρατέθηκε στην παραπάνω πηγή, αποτελούσε τουλάχιστον μέχρι και το πρώτο μισό του 4ου π.Χ αιώνα, την κυρίαρχη λατρεία του ιερού. Το κέντρο της λατρείας εντοπίστηκε σε μικρή απόσταση νότια του, κατά πολύ μεταγενέστερου, ναού του Άμμωνα, σε ένα μικρό σπήλαιο, το οποίο ονομάσθηκε από τον ανασκαφέα του «σπήλαιο των νυμφών και του Διονύσου».

ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΑΦΥΤΟΥ

Η επιλογή ενός τέτοιου τοπίου, ως χώρου λατρείας του Διονύσου, σίγουρα δεν είναι τυχαία. Η πλούσια βλάστηση, καθώς και το υδάτινο στοιχείο, μπορούν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία να συνδεθούν με τη φύση του Διονύσου. Ο Διόνυσος με το προσωνύμιο «Δενδρίτης» λατρευόταν ως θεός της βλάστησης, των δένδρων και των ανθέων. Το νερό από την άλλη, είναι ένα απαραίτητο στοιχείο στη λατρεία του Διονύσου και σχετίζεται περισσότερο με την επιφάνεια του θεού. Ο Διόνυσος συναντάται συχνά κατά τη μυθολογία, είτε να εμφανίζεται μέσα από το νερό, είτε να εξαφανίζεται μέσα σε αυτό. Το ίδιο το σπήλαιο, όπως μαρτυρούν οι σωζόμενοι σταλαγμίτες, καθώς και ένα τεχνητό, ήδη από την αρχαία εποχή, κανάλι υδρομάστευσης, ήταν πλούσιο σε νερό, μέχρι και πρόσφατα . Τα σπήλαια, τέλος, με το μυστικισμό και την εναλλαγή του φωτός με το σκοτάδι ταιριάζουν απόλυτα στο μαινόμενο θεό. Άλλωστε, ο Διόνυσος απεικονιζόταν συχνά μέσα σε κάποιο σπήλαιο, ενώ ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη μαρτυρία του Παυσανία ότι στη βόρεια Εύβοια, νησί το οποίο στην ουσία αποίκησε την Άφυτο, υπήρχε σπήλαιο, μέσα στο οποίο λατρευόταν ο Διόνυσος.

ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΑΦΥΤΟΥ

Τα πρωιμότερα ευρήματα από το χώρο αυτό ανάγονται στο δεύτερο μισό του 8ου π.Χ αιώνα , χρονικά παράλληλα δηλαδή με την άφιξη των Ευβοαίων στην περιοχή της Αφύτου.

Μεταξύ των σημαντικότερων ευρημάτων που ανασύρθηκαν πλησίον της εισόδου του σπηλαίου, ήταν δύο εγχάρακτες αναθηματικές επιγραφές πάνω σε χείλη αγγείων, εκ των οποίων η πρώτη, χαραγμένη σε χείλος αττικού ερυθρόμορφου κωδωνόσχημου κρατήρα φέρει την επιγραφή «ΗΓΙΑΣ ΔΙ[ονύσωι]», ενώ η δεύτερη, πάνω στο χείλος αττικού μελανόμορφου ελικωτού κρατήρα, φέρει την επιγραφή [..]ΣΙ ΚΡΑΤΑΙΟΣ.

ΚΑΛΛΙΘΕΑ - ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΕΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Στο ίδιο σημείο βρέθηκε και ένα ειδώλιο Παπποσειληνού. Από την ευρύτερη περιοχή του ιερού έχουμε επίσης μία αφιερωματική επιγραφή στο Διόνυσο, χαραγμένη πάνω σε χείλος μελαμβαφούς κύλικας του 5ου π.Χ. αιώνα, στην οποία αναγράφεται το όνομα του θεού στη γενική [ΔΙ]ΟΝΥΣΟ.

Τέλος, αξίζει ξεχωριστή μνεία η ανεύρεση μίας μαρμάρινης κεφαλής, μικρού μεγέθους, αγάλματος που από το σύνολο σχεδόν των ερευνητών αποδίδεται στο θεό του οίνου, και τοποθετείται στιλιστικά στον 4ο π.Χ. αιώνα .

Αρχαία ελληνική αναθηματική πλάξ του 4ου αι. π. Χ. στο ιερό της Ολυμπίας με προσφορά από την Άφυτο για να τιμηθεί νίκη στους Ολυμπιακούς Αγώνες

Χωριστά πρέπει να αναφέρουμε ένα ενεπίγραφο τμήμα επίστεψης ενός μαρμάρινου αναθηματικού μνημείου, του δεύτερου μισού του 4ου πΧ αιώνα , το οποίο παρόλο που δεν βρέθηκε κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του ιερού, εντούτοις η προέλευσή του από τη θέση αυτή είναι σίγουρη. Το μνημείο αυτό βρίσκεται σήμερα στην Ι.Μ Παντελεήμονος του Αγίου Όρους και μεταφέρθηκε εκεί, από το μετόχι που διατηρούσε η μονή στην Καλλιθέα . Διακρίνεται η επιγραφή : [.... υπέρ το]ϋ πατρός ίερητεύσαντος Διονύσωι.

Η επιγραφή αυτή αποτελεί σημαντικότατο τεκμήριο της ύπαρξης ιερέως του Διονύσου, κάτι που είναι βέβαια, εν πολλοίς, αναμενόμενο. Από όλα αυτά τα προκείμενα ευρήματα που παρουσιάσθηκαν, επαληθεύτηκε και ανασκαφικά η κατά τα άλλα γνωστή και από τις πηγές, λατρεία του Διονύσου στην Άφυτο.

Ο Διόνυσος είναι ο κρίκος που συνδέει τους χθόνιους θεούς, θεματοφύλακες των φυσικών μυστικών, με τον Απόλλωνα, ερμηνευτή των αποφάσεων των θεών… Το απολλώνειο ιερατείο ενθάρρυνε τη λατρεία του Διόνυσου ως "γιατρού" ή ως "παράγοντα υγείας", φροντίζοντας, όμως πάντα να υπονοείται πως μ'αυτά σύσταινε απλώς τη χρήση του κρασιού.

Σύμφωνα με την αληθινή παράδοση, που η Πυθία προσποιούταν πως αγνοούσε, ο Διόνυσος είναι πραγματικά γιατρός όχι για το λόγο πως το κρασί έχει υγιεινές ιδιότητες, αλλά επειδή συμβολίζει τις χθόνιες δυνάμεις, επειδή σαν άγιος,συνεταίρος, και κληρονόμος της Γης γνωρίζει τις μυστικές πηγές της ζωής και του θανάτου. Σαν τέτοιος, διαθέτει επίσης τρόπους αποκαλυπτικούς, που προσιδιάζουν στη χθόνια μαντική: την έμπνευση και τα όνειρα…

Ανάγλυφο γλυπτό με τον Στάφυλο και τη θεά Δήμητρα (γλυπτοθήκη της Κοπεγχάγης)

Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως μαντείο του Διόνυσου είχαν και οι Σάτρες, λαός της Θράκης που πολλοί συγγραφείς τη θεωρούν πρωταρχική πατρίδα του θεού του κρασιού. "Οι Σάτρες έχουν ένα μαντείο του Διόνυσου, πάνω στο ψηλότερο βουνό της χώρας τους. Το ναό τον εξυπηρετούν οι Βησσοί και μια Πυθία δίνει τους χρησμούς, όπως στους Δελφούς και όχι λιγότερο διφορούμενους".

Επίσηςο Αριστοτέλης αναφέρει "ένα άδυτο αφιερωμένο στο Διόνυσο στη χώρα των Λιγύρων της Θράκης, ιερό που έδινε και χρησμούς. Μόνο, πως αυτοί, που πρόκειται να προφητέψουν, πίνουν πολύ κρασί, όπως πίνουν νερό στην Κλάρο". Στην αρχαιότητα θεωρούσαν τους Θράκες ιδρυτές της λατρείας του Διόνυσου, που στη χώρα τους ονομαζόταν Βασσαρέας, Γίγωνας, Δύαλος, Σαβάζιος, Σάβος.

Αυτή η λατρεία είχε ήδη οργιαστικό χαρακτήρα, οι τελετές διεξάγονταν μέσα σε θόρυβο και αταξία και κυρίως έπαιρναν μέρος σ' αυτές γυναίκες. Αυτές οι θορυβώδεις τελετές γίνονταν πάνω στα βουνά, τη νύχτα, στο φως των πυρσών. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση πως οι πιστοί, για να φτάσουν στον απαιτούμενο βαθμό εξάρσεως, δεν έπιναν μόνο κρασί, αλλά και όπιο. Κάτω από την επήρεια της μέθης, οι οπαδοί του θεού πίστευαν πως τον πλησίαζαν καιπως εξομοιώνονταν μ' αυτόν.

Από τη Θράκη, η λατρεία του Διόνυσου είχε εισδύσει από παλαιότατα χρόνια στην Ελλάδα. Πώς έγινε αυτή η διείσδυση; Από την ξηρά, δια μέσου της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας, ή από τη θάλασσα, δια μέσου των νησιών του Αιγαίου. Στη Βοιωτία, η διονυσιακή θρησκεία αναπτύχθηκε καταπληκτικά γρήγορα. Ο θεός δεν είχε ναό μέσα στην ίδια την πόλη.

Στις πλαγιές του Κιθαιρώνα γιορτάζονταν κάθε τρία χρόνια οι Τριετηρίδες. Αυτές οι τελετές γίνονταν τη νύχτα, στο φως των πυρσών. "Μόνο γυναίκες έπαιρναν μέρος σ' αυτές. Στεφανωμένες με κισσό, φορώντας προβιές μικρού ελαφιού, με ξέπλεκα μαλλιά, κραδαίνοντας θύρσους και χτυπώντας τύμπανα, παραδίνονταν πάνω στο βουνό σε χορούς και σε φρενιασμένα τρεξίματα, καλώντας το θεό με δυνατές κραυγές"... Μια άλλη γιορτή, που αναφερόταν στο θάνατο του θεού, διεξαγόταν κάθε δυο χρόνια. Τέλος, στους Δελφούς, μέσα στο ναό του Διόνυσου, οι Όσιοι τελούσαν μια μυστική γιορτή, που όμως δεν έχομε ακριβείς πληροφορίες γι αυτή.

Ο χώρος ταυτίστηκε με το ιερό του Άμμωνος Διός, σύμφωνα με επιγραφή από μια μαρμάρινη λεκάνη που βρέθηκε κοντά στη γωνία του ναού και αναφέρεται σε λατρεία του Διός, από επιγραφή σε όστρακο που διασώζει τη λέξη δρον και το όνομα του θεού Άμμωνος. Επίσης, έξω από τη δυτική πλευρά του ναού, βρέθηκε μαρμάρινη κεφαλή αετού του 4ου αι. π.Χ.. Εκτός από τα παραπάνω, η λατρεία του θεού αποτυπώνεται και στα νομίσματα της Αφύτου.

Ήδη από το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. η Άφυτις κόβει νόμισμα με κεφαλή Άρη στον εμπροσθότυπο και στον οπισθότυπο αετό που πετάει μέσα σε έγκοιλο τετράγωνο. Στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 4ου αι. π. Χ. ξεκινούν τα νομίσματα με εμπροσθότυπο την κεφαλή του Άμμωνος Διός και οπισθότυπο έναν κάνθαρο με την επιγραφή ΑΦΥΤΑΙΩΝ.

Σε έναν δεύτερο νομισματικό τύπο της ίδιας περιόδου, εμφανίζεται στον εμπροσθότυπο πάλι ο Άμμων Ζευς, στον οπισθότυπο όμως δυο αντωπά πτηνά, με αστράγαλο ανάμεσά τους και την επιγραφή ΑΦΥ. Ο οπισθότυπος αυτός με τα δυο αντωπά πτηνά, ίσως αετούς, παραλλάσσεται σε ένα άλλο νόμισμα, με κλαδιά όμως ανάμεσά τους και την επιγραφή ΑΦΥ. Μια τρίτη παραλλαγή αυτού του οπισθοτύπου, παριστάνει έναν αετό με την επιγραφή ΑΦΥ. Μετά το 187 π.Χ. η Άφυτος ξανακόβει νομίσματα με το γνωστό τύπο του Άμμωνος Διός στον εμπροσθότυπο και του αετού στον οπισθότυπο.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση της Αφύτου υπάρχει μια πλήρης ενσωμάτωση της λατρείας στη νομισματοκοπία, καθώς η απεικόνιση του Άμμωνος στα νομίσματα συμπίπτει με την εισαγωγή της λατρείας του στην περιοχή, τη στιγμή που σε παλιότερες κοπές της πόλης των μέσων του 5ου αι. π. Χ., εμφανίζεται στον εμπροσθότυπο κεφαλή Άρη με κράνος και στον οπισθότυπο τέσσερα τσαμπιά σταφύλια σε έγκοιλο τετράγωνο, με την η επιγραφή ΑΦΥΤΑΙΟΝ.

Μέσω των νομισματικών μαρτυριών τεκμηριώνεται η πορεία της λατρείας του Διονύσου στην περιοχή της Αφύτου. Ο Διόνυσος αποτελούσε την κυριότερη λατρεία της πόλης μέχρι την εισαγωγή της λατρείας του Άμμωνα. Η λατρεία του Διονύσου συνυπήρξε για ένα διάστημα με τη νέα λατρεία, αλλά δεν μπόρεσε να την ανταγωνιστεί, με αποτέλεσμα να περιπέσει σε ελάσσονα λατρεία μέσα στο ίδιο της το ιερό.

Διονυσιακές παραστάσεις στα νομίσματα της Αφύτου

Στον οπισθότυπο των αργυρών τετρωβόλων που κόπηκαν μετά το 460 π.Χ, έχουμε, την απεικόνιση κλήματος, που φέρει τέσσερεις βότρυες εντός έγκοιλου τετραγώνου. Περιμετρικά του τετραγώνου, διακρίνεται το εθνικό «ΑΦΥΤΑΙΟΝ». Το μοτίβο του οπισθότυπου βρίσκει σημαντικά παράλληλα στον οπισθότυπο των χρονικά παράλληλων τετραδράχμων της γειτονικής Μένδης, μοτίβο το οποίο και πιθανότατα δανείστηκαν οι Αφυταίοι για το νόμισμά τους . Παρόλα αυτά, η επιλογή ενός τέτοιου θέματος, σαφώς και δεν είναι τυχαία. Θεωρείται απίθανο να υιοθετήθηκε το μοτίβο αυτό, εάν η Άφυτος δεν παρήγαγε οίνο, κάτι που υποδηλώνεται εμμέσως από τις πηγές. Πιο συγκεκριμένα, ο Θεόφραστος τον τέταρτο π.Χ αιώνα, μας πληροφορεί ότι στην Άφυτο επιχωρίαζε μία ιδιαίτερη ποικιλία αμπέλου, γνωστή με το όνομα «_φυτα_ος», της οποίας χαρακτηριστικό ήταν το ότι δεν κλαδευόταν πολύ με σκοπό να βλαστήσει περισσότερο.

ΝΟΜΙΣΜΑ ΜΕΝΔΗΣ

Η δεύτερη διονυσιακή παράσταση που έχουμε πάνω σε νομίσματα της Αφύτου εντοπίζεται στον οπισθότυπο πάλι, της μεγαλύτερης χάλκινης υποδιαίρεσης του πρώτου μισού του 4ου π.Χ αιώνα. Στον εμπροσθότυπο παριστάνεται όπως είδαμε η κεφαλή του κερασφόρου Άμμωνα Δία κατενώπιον, ενώ στον οπισθότυπο έχουμε την παράσταση κανθάρου πλαισιωμένου από το εθνικό. Στην περίπτωση αυτή, τα δεδομένα είναι σαφώς πολύ πιο ξεκάθαρα.

Στο νόμισμα αυτό, στην ουσία απεικονίζεται τόσο γραφικά η συλλατρεία του Άμμωνα Δία με το Διόνυσο στο ιερό του Διονύσου στην Άφυτο. Χρονολογικά, τα υπό εξέταση νομίσματα έχουν κοπεί στο πρώτο μισό του 4ου π.Χ αιώνα, λίγες μόνο δεκαετίες μετά την εισαγωγή στην Άφυτο της λατρείας του Άμμωνα, η οποία τοποθετείται στα τέλη του 5ου π.Χ αιώνα, ενώ είναι τα πρώτα που φέρουν στον εμπροσθότυπό τους την κεφαλή του Άμμωνα Δία.

Το συγκεκριμένο νόμισμα, συνεπώς, αποτελεί σταθμό στη νομισματοκοπία της πόλης, καθώς απεικονίζεται για πρώτη φορά ο Άμμωνας Δίας. Μετά την κοπή του εν λόγω νομίσματος, το Διονυσιακό στοιχείο εξαλείφεται σταδιακά από τα νομίσματα της Αφύτου και επικρατούν πλήρως τα σχετιζόμενα με τον Άμμωνα στοιχεία. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι κατά την πρόσκαιρη αναβίωση του νομίσματος της Αφύτου επί Φιλίππου Ε', απουσιάζει παντελώς οποιαδήποτε αναφορά στο Διόνυσο.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ

Η Άφυτις εξέδωσε για πρώτη φορά νομίσματα κατά τα μέσα του 5ου αιώνος π.Χ. Κυκλοφόρησαν χάλκινα κέρματα ως το 348 π.Χ., όταν η πόλη καταλήφθηκε από το Φίλιππο Β’. Οι εικονογραφικοί τύποι συνδέονται με την τοπική παράδοση και το φυσικό περιβάλλον. Απεικονίζεται ο Άμμων Ζευς, ο αετός, το σύμβολο του θεού, και κάνθαρος, που σχετίζεται με τη λατρεία του Διονύσου, αλλά και με την καλλιέργεια αμπέλου στην περιοχή. Σε μερικά από τα νομίσματα απεικονίζονται οι Ολύμπιοι θεοί, Απόλλων και Άρης.

Βέβαια, δεν μπορεί να διευκρινιστεί με ακρίβεια η θέση του θεού Άρη στον εμπροσθότυπο των πρώιμων νομισμάτων, γεγονός που περιπλέκει σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση. Ο Άρης σπάνια εικονίζεται στη νομισματική θεματολογία και η παρουσία του γεννά ερωτηματικά, καθώς δεν έχουμε στη διάθεσή μας κάποια πηγή, ή κάποιο άλλο στοιχείο πέραν των νομισματικών ενδείξεων, που να συσχετίζουν τη θεότητα με την Άφυτο. Βέβαια, με λίγη δόση ρίσκου θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι στα εν λόγω νομίσματα δεν απεικονίζεται ο θεός, αλλά ο μυθικός ιδρυτής της πόλης, ένα φαινόμενο που απαντάται συχνά στις πόλεις της Χαλκιδικής, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτά της Αινείας και της Σκιώνης.

Χάλκινη υποδιαίρεση Αφύτου 1ο μισό 4ου π.Χ. Έμπροσθεν κερασφόρος κεφαλή Άμμωνος Διός, σε τρία τέταρτα προς τα αριστερά. Όπισθεν κάνθαρος περιστοιχισμένος από την επιγραφή «ΑΦΥΤΑΙΩΝ».

Αργυρό τετρώβολο Αφύτου (Περίπου 450 π.Χ.) Έμπροσθεν κεφαλή γενειοφόρου Άρεως που φοράει κράνος, προς τα δεξιά. Όπισθεν κλήμα με τέσσερα τσαμπιά σταφυλιού μέσα σε γραμμικό τετράγωνο. Φέρει επιγραφή ΑΦΥ|ΤΑ|ΙΟ|Ν. Όλος ο οπισθότυπος βρίσκεται σε έγκοιλο τετράγωνο.