Φωτο ΑΙ. Αυτός ο χείμαρρος, όπως και άλλοι στην περιοχή της Αθήνας, εξυπηρετούσε επίσης τη φυσική αποστράγγιση της βροχής και των χειμερινών υδάτων. Από την αρχαιότητα, πολλές πόλεις είχαν ανάλογα ρεύματα που συνδέονταν με τα δίκτυα ύδρευσης ή αποχέτευσης.
Ο « χείμαρρος της Πνύκας » είναι ένα ενδιαφέρον στοιχείο της αρχαίας γεωγραφίας της Αθήνας, αν και η πληροφορία γι' αυτόν είναι περιορισμένη και αποσπασματική. Παρόλο που δεν υπάρχουν πολλές εκτενείς ιστορικές αναφορές για τον συγκεκριμένο χείμαρρο, μπορούμε να αντλήσουμε ,ίσως σχετικές πληροφορίες, από αρχαιολογικές και ιστορικές πηγές που αναφέρονται στη φυσική γεωγραφία και υδρολογία της αρχαίας Αθήνας.
Φωτογράφος Joseph Schützeichel.Αρχείο Deutsche Fotothek.1941 - Η γέφυρα που εμφανίζεται στη φωτογραφία πρέπει να περνά πάνω από τον χείμαρρο της Πνύκας ο οποίος εάν υπήρχε εκεί θα βρισκόταν . Ο χείμαρρος της Πνύκας, αν και σήμερα δεν είναι πια τόσο ορατός, ήταν στο παρελθόν ένα φυσικό στοιχείο της περιοχής, το οποίο συνδεόταν με την υδρολογία της Αθήνας. Η γέφυρα στη φωτογραφία φαίνεται να διασχίζει μια περιοχή με φυσικό ανάγλυφο και χείμαρρο, και η συγκεκριμένη εικόνα μας δίνει μια εικόνα του τοπίου της εποχής. Είναι ενδιαφέρον, καθώς στην Αθήνα, ειδικά γύρω από την Ακρόπολη, οι φυσικοί χείμαρροι και ποταμοί είχαν σπουδαία σημασία στην αρχαιότητα, ενώ σήμερα πολλές από αυτές τις περιοχές έχουν αλλάξει λόγω των σύγχρονων οικοδομικών έργων.
Ο περιβάλλον χώρος περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα, πιθανότατα γύρω στο 1890-1900.
Γεωγραφική και Ιστορική Θέση:
Η Πνύκα, ο λόφος στην Αθήνα όπου συγκεντρωνόταν η Εκκλησία του Δήμου για να συζητήσει τα κοινά, βρίσκεται δυτικά του λόφου της Ακρόπολης. Η περιοχή αυτή στην αρχαιότητα είχε πλούσια φυσική υδρολογία, με ρέματα και χειμάρρους που διασχίζουν την πόλη και καταλήγουν στη θάλασσα ή σε μεγάλες κοιλάδες, όπως στον Κεραμεικό.
Η απόδοση του περιβάλλοντος σε πίνακα του 1859
Ο χείμαρρος της Πνύκας, κατά την αρχαιότητα, ήταν πιθανώς μέρος ενός μεγαλύτερου δικτύου χειμάρρων που προέρχονταν από τις γύρω περιοχές και κατέληγαν στη θάλασσα ή χρησιμοποιούνταν για την αποχέτευση απορροή των ομβρίων υδάτων από τα υψηλότερα σημεία της πόλης.
Χάρτης της αρχαίας Αθήνας κατασκευασμένος το 1837 .Στην κάτω εικόνα δείχνει
υδραγωγείο που λειτουργεί μαζί με φυσική ροή ύδατος περνάει και πιθανά ενισχύεται από την Κλεψύδρα μπροστά στο Πελασγικό τείχος ,φτάνει δε μέχρι τα Προπύλαια.
Ο χείμαρρος της Πνύκας διασχίζει την περιοχή αυτή, και ο συγκεκριμένος χείμαρρος αναφέρεται στην αρχαιότητα ως ένα μικρό υδάτινο ρεύμα που κατηφόριζε από τον λόφο και κατέληγε στη περιοχή του Κεραμεικού ή του λιμένα του Φαλήρου, αναλόγως της εποχής.
Το περιβάλλον ανάμεσα στον λόφο Μουσών και τα προπύλαια της Ακροπόλεως όπου δείχνει δύο πηγές μια την αναφέρει Εννεάκρουνος και μια την αναφέρει πηγή Καλιρρόης .Δείχνει επίσης δρόμο που κατηφορίζει προς τον Ιλισσό ποταμό
Η Εννεάκρουνος ήταν η περίφημη κρήνη της αρχαίας Αθήνας∙ ένα σημείο όπου το νερό δεν ήταν απλώς νερό, αλλά κάτι σαν δημόσιος παλμός της πόλης. Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, ειδικά με τον Θουκυδίδη, η Εννεάκρουνος ήταν η Πηγή Καλλιρρόη αφού εξωραΐστηκε από τους Πεισιστρατίδες τον 6ο αι. π.Χ. Το όνομά της προερχόταν από τις εννέα κρουνούς (στόμια) από όπου έτρεχε το νερό. Βρίσκονταν στη Νότια πλευρά της Αγοράς, κοντά στον Ιλισό. Σήμερα η περιοχή εντάσσεται στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς, παρότι το τοπίο δεν θυμίζει το αρχαίο υδροχαρές σκηνικό. Γιατί είχε σημασία;... Παρείχε καθαρό νερό για τελετουργίες, γάμους, αλλά και την καθημερινότητα των Αθηναίων. Μπορεί να τη φανταστεί κανείς σαν έναν τόπο σύναξης, όπου οι σταγόνες γίνονταν προσχήματα για κουβέντα και μικρές πολιτικές ή κοινωνικές ζυμώσεις
Φυσικά Χαρακτηριστικά:
Ο χείμαρρος της Πνύκας, όπως και άλλοι χείμαρροι στην Αθήνα, επηρεάστηκε από την τοπογραφία της περιοχής. Οι απότομες κλίσεις και οι λόφοι γύρω από την Ακρόπολη έκαναν τα ρεύματα και τους χείμαρρους απαραίτητο μέρος της φυσικής αποχέτευσης των υδάτων. Οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται να είχαν κατανοήσει τη σημασία αυτών των φυσικών υδάτινων ρευμάτων για την αποστράγγιση των υδάτων και τη διαχείριση της τοπικής γεωλογίας.
Ρέματα της Αττικής - Φωτο : ΓΕΩΜΥΘΙΚΗ
Αρχαιολογική και Ιστορική Σημασία:
Η περιοχή της Πνύκας είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία, καθώς εκεί συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου για να παίρνει αποφάσεις για τα κοινά. Η θέση του χείμαρρου στον χάρτη της αρχαίας Αθήνας πιθανότατα είχε και μία πρακτική αξία, καθώς η αποχέτευση των υδάτων από το λόφο της Πνύκας μπορούσε να εξυπηρετεί τις ανάγκες της πόλης, ιδιαίτερα σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων.
Φωτογραφία του 1888
Η φωτογραφία του χώρου χρονολογείται περίπου στο 1880. Άλλες παρόμοιες λήψεις από την ίδια περίοδο χρονολογούνται μεταξύ 1870 και 1900.
Αναφορές και Λογοτεχνικές Πηγές:
Δεν υπάρχουν πολλές αναφορές στον χείμαρρο της Πνύκας σε αρχαία λογοτεχνικά έργα ή επιγραφές, αλλά μπορεί να βρούμε γενικές αναφορές σε ποτάμια και χειμάρρους στην αρχαία Αθήνα.
19ος αιώνας , το περιβάλλον του ποταμού Ιλισσού ,αναβλύζοντα ύδατα και ρυάκια με νερό σε πίνακα τοπίου
1900 - Το ρέμα Ποδονίφτη είναι χείμαρρος που πηγάζει από τις νοτιοδυτικές πηγές του Πεντελικού Όρους, κατέρχεται από το Πάτημα στο Χαλάνδρι από την Οδό Δουκίσσης Πλακεντίας και από εκεί στη Φιλοθέη. Συμβάλλει με το Ρέμα Πολυδρόσου και συνεχίζει από την Οδό Καποδιστρίου προς την Νέα Ιωνία και τη Νέα Φιλαδέλφεια, χύνεται δε στον Κηφισό ποταμό μαζί με τα ποικίλα ρέματα που κατεβαίνουν από τις Αχαρνές. Αποτελεί φυσικό σύνορο μεταξύ των Δήμων Αθηναίων και Ν. Φιλαδέλφειας-Ν. Χαλκηδόνας.
Ορισμένες πηγές, όπως έργα του Παυσανία ή του Στράβωνα, αναφέρονται στη γεωγραφία της πόλης, και από αυτές μπορεί κανείς να αντλήσει πληροφορίες για τη φυσική διάταξη του τοπίου, αν και οι ειδικές αναφορές στον χείμαρρο της Πνύκας είναι σπάνιες.
Περί τον 19 αιώνα το ρέμα του Κυκλοβόρου περίπου στο σημείο που είναι το Μεταξουργείο
τέχνες
Πηγάδια βορείως της Ακροπόλεως (525-480 π.Χ.). Mabel Lang, Waterworks in the Athenian Agora, American School of Classical Studies at Athens, Princeton 1968.
Απαγγελία στην Πνύκα απέναντι από τον Παρθενώνα .Αναμεσά τους πρέπει να υπήρχε ο «χείμαρρος της Πνύκας». Σήμερα, η ύπαρξη του χειμάρρου της Πνύκας δεν είναι άμεσα ορατή, καθώς η περιοχή έχει υποστεί έντονες ανθρωπογενείς αλλαγές. Ωστόσο, παλιότερα, το ρέμα ήταν πιο εμφανές και πιθανότατα είχε έναν σημαντικό ρόλο στην αποχέτευση των υδάτων από τους γύρω λόφους και από την περιοχή της Ακρόπολης.
Σύγχρονη Κατάσταση:
Σήμερα, λόγω της έντονης αστικοποίησης, οι φυσικοί χείμαρροι και ρέματα στην περιοχή της Πνύκας δεν είναι εμφανείς, καθώς έχουν καλυφθεί από το δίκτυο των δρόμων και των κτιρίων. Ωστόσο, αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή έχουν αποκαλύψει στοιχεία για τη φυσική υδρολογία της πόλης, και συχνά αναφέρονται στην ανάγκη των Αθηναίων για τη διαχείριση του νερού, είτε μέσω φυσικών ρεμάτων είτε μέσω κατασκευών όπως οι δεξαμενές και τα υδραγωγεία.
Αρχαίες Υδάτινες Πηγές
Κλεψύδρα
Πηγή στη βορειοδυτική πλαγιά της Ακρόπολης. Το νερό της θεωρούνταν αστείρευτο και χρησίμευε ως κρυφός πόρος σε περιόδους πολιορκίας. Ένας υπόγειος ψίθυρος κάτω από το ιερό βράχο.
Καλλιρρόη – η παλαιά μορφή της Εννεάκρουνου
Φυσική πηγή κοντά στον Ιλισσό, ιερή για γάμους και τελετουργικές καθάρσεις. Αργότερα οι Πεισιστρατίδες την έχτισαν και την μετέτρεψαν στην περίφημη Εννεάκρουνο.
Υδραγωγείο Πεισιστρατιδών
Όχι κρήνη, αλλά το υπόγειο αρτηριακό δίκτυο που τροφοδότησε πολλές δημόσιες βρύσες. Μια αθέατη αρχιτεκτονική που έκανε την πόλη πιο τακτική και λειτουργική.
Νυμφαίο της Αγοράς (Ρωμαϊκών χρόνων)
Διακοσμημένη κρήνη αφιερωμένη στις Νύμφες. Μια συμβολή πιο θεατρική, όπου το νερό γινόταν στοιχείο σκηνικού μέσα στην καρδιά της πόλης.
Κρήνη Ηρακλέους στον Κεραμεικό
Πιο λιτή αλλά σημαντική για την περιοχή. Στήριζε την καθημερινότητα και τις λατρευτικές πρακτικές των κατοίκων.
Υδροδοτικές εγκαταστάσεις Πνυκός
Μικρές δεξαμενές και κρουνοί που εξυπηρετούσαν τον χώρο της Εκκλησίας του Δήμου. Το νερό εκεί υποστήριζε τη λειτουργία μιας από τις πρώτες δημοκρατικές συνελεύσεις του κόσμου.
Πηγές στην Ακαδημία Πλάτωνος
Τροφοδοτούσαν τους δενδρόφυτους περιπάτους όπου οι φιλόσοφοι στοχάζονταν. Το νερό είχε πιο στοχαστικό παρά τελετουργικό ρόλο.
Οι πηγές περιγράφουν τον Κήπο της Ακαδημίας σαν ένα ήσυχο και υγρό, κατάφυτο
ειδυλλιακό τόπο με αηδόνια και νερά. Ο Τίμων ο Μισάνθρωπος, τον 5ο αι. π.Χ., αποζητώντας την απόσταση από τους ανθρώπους έφτιαξε τον πύργο του κοντά στον Ιερό Κήπο και αφιέρωσε στον Πάνα, αμφισβητώντας την αξία κάθε άλλου θεού. Eλάχιστα καταγεγραμμένα πραγματικά γεγονότα βρίσκουμε στους αρχαίους συγγραφείς, με τρεις βασικές εξαιρέσεις: την επέμβαση του Κίμωνα, την έλευση ενός φιλοσόφου και δύο καταστροφές: Το πρώτο μισό του 5ου αι.π.Χ. γνωρίζουμε ότι ο Κίμων μετέτρεψε την Ακαδημία από τόπο άνυδρο και στεγνό, σε τόπο γεμάτο νερά, δρόμους καθαρούς και σκιερούς περιπάτους («ἐξ ἀνύδρου καὶ αὐχμηρᾶς κατάρρυτον ἀποδείξας ἄλσος ἠσκημένον ὑπ᾽ αὐτοῦ δρόμοις καθαροῖς καὶ συσκίοις περιπάτοις.». Πλούταρχος, Κίμων, 13).
Φωτογραφία ΑΙ
Πηγές και Αναφορές:
- Περί της τοπογραφίας της Αθήνας**: Το έργο του Παυσανία, *"Περιήγησις Ελλάδος"*, αποτελεί μία από τις κύριες πηγές για τη γεωγραφία της αρχαίας Αθήνας και την αναφορά σε ποτάμια και ρέματα της πόλης.
- Στράβων, *Γεωγραφία***: Ο Στράβων αναφέρει τη γεωγραφία και τη φυσική διάρθρωση της Αττικής, περιλαμβάνοντας τα ποτάμια και τα ρέματα.
- Αρχαιολογικές Εκθέσεις**: Εκθέσεις από τις ανασκαφές στην περιοχή της Πνύκας και γύρω από την Ακρόπολη συχνά περιλαμβάνουν αναφορές σε υδάτινα ρεύματα ή αρχαία δίκτυα αποχέτευσης.
- Μοντέρνες Μελέτες και Τοπογραφία**: Μελέτες που εξετάζουν τη φυσική και ανθρώπινη γεωγραφία της Αττικής και της Αθήνας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της αστικοποίησης, βοηθούν στην κατανόηση των μεταβολών των φυσικών ρευμάτων και της υδρολογίας.
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
