Μετά την αναφορά μας, φίλτατοι εταίροι της Ελληνικής γνώσεως, στον δις γεννηθέντα και αναστάντα υιόν ΝΟΥΝ – του ΔΙΟΣ = ΔΙΟΝΥΣΟΝ, θα διερευνήσομε και θα αναφερθούμε, όσο μας επιτρέπετε, στις Διονυσιακές Εορτές και τα Διονυσιακά Μυστήρια.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΑΡΑΣ
Η αρχαία Ελληνική θρησκεία εκτός από τις δημόσιες λειτουργίες της, που τις εκτελούσαν οι εκάστοτε και διά κλήρου εκλεγόμενοι κρατικοί άρχοντες, είχε και μία ανώτερη μυστική μυητική λατρεία προς τιμήν των θεοτήτων – φυσικών δυνάμεων, που εξέφραζαν, εκτελούσαν και εκπροσωπούσαν οι δια βίου μύστες των διαφόρων ιερών και μαντείων, όπου ελάμβαναν χώρα και οι μυήσεις των διαφόρων βαθμών. Οι μυστικές αυτές λατρείες και τελετές ονομάζονταν Μυστήρια, ήτοι το σύνολο των υποκειμένων της μυστικής λατρείας, τα μυστικά ή απόρρητα ιερά, οι μυστικές ιεροτελεστίες και οι επακολουθούσες άρρητες αποκαλύψεις, κατόπιν φοβερών δοκιμασιών και όρκων, υπό τον όρον της απολύτου σιγής και της ποινής του θανάτου που ίσχυε για τους λέγοντας αλλά και διά τους ακούοντας – μυημένους και αμυήτους.
Την αρχική βάση των μυστηρίων απετέλεσαν οι Μύθοι (άγραφος ιστορία) που με το συμβολικό και αλληγορικό τους περιεχόμενο, τις συσσωρευμένες και κρυμμένες παμπάλαιες γνώσεις και υπερβατικές αλήθειες, που περνούσαν από γενεά σε γενεά μόνον στους επαΐοντες. Με την πάροδο των χιλιετιών συγκεντρώθηκαν και διαφυλαχθήκαν στους ιερούς χώρους και στα μαντεία, υπό την αιγίδα διαφόρων θεοτήτων - φυσικών δυνάμεων και τα απόρρητα δόγματα των αρχαίων θεολογικών και φιλοσοφικών μύθων, δηλαδή όλη η ανωτέρα γνώση και διανόηση πολλών χιλιετιών.
Φωτισμένοι Ταγοί, στο πέρασμα του χρόνου, συνέλεξαν συμπλήρωσαν και κωδικοποίησαν τα θεία Ελληνικά Μυστήρια και τις Μυστικές Μυητικές τελετές τους και τις προφύλαξαν από τους βέβηλους ,τους βαρβάρους και τους αμαθείς για πολλές χιλιετίες.
Σε όλον τον ευρή Ελληνικό χώρο, λάτρευαν τον νεότερο και πλέον αγαπημένο τους θεό τον Διόνυσο και τελούσαν ανελλιπώς λαϊκές τελετές και εορτές με διάφορες ονομασίες όπως: Καταγώγια, Θεοδαίσια, Νυκτοφυλάξια , Σμίνθια, Φαλληφορίαι, Οσχοφόρια και άλλες. Οι πλέον λαμπρές και διαδεδομένες εορτές ήσαν: Τα Μικρά Διονύσια, Τα Λήναια, Τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια.
Οι Διονυσιακές εορτές, αρχικά ήταν απλές και συμβόλιζαν την χαρά της ζωής, την διαιώνιση, και την αναπαραγωγική δύναμη του ανθρώπου και όλης της φύσεως. Θα αναπτυχθούν στην συνέχεια οι λαμπρές λαϊκές Διονυσιακές εορτές και τελετές, που ήταν ο πλέον λαϊκός και αγαπητός Θεός όλων των Ελλήνων και στο προσεχές τεύχος θα εκτεθούν εν εκτάσει τα Μεγάλα Διονυσιακά Μυστήρια, τα οποία είχαν επηρεαστεί από την Ορφική λατρεία και τα μυστήρια του.
ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑ
Τα Μικρά Διονύσια ή τα εν Αγρούς, ήταν κυρίως μία θρησκευτική αγροτική εορτή και τελείτε στους αγρούς κατά το τέλος του μηνός Δεκεμβρίου, όταν άνοιγαν τους πίθους και έκαναν χρήση, για πρώτη φορά, του νέου οίνου, γι’ αυτό τα ονόμαζαν και Θεοίνια, δηλαδή εορτή του θεού του οίνου. Τα θεοίνια ήσαν η αρχαιότερη και η απλούστερη εορτή προς τιμήν του Βάκχου, στην οποία διετυρούντο όλα τα αρχαία στοιχεία και οι παραδόσεις της πρώιμης Διονυσιακής λατρείας.
Στα θεοίνια συμμετείχε μέγα πλήθος και ήταν το αποκορύφωμα της ιλαρότητας και της ευθυμίας, ήταν μια παλλαϊκή εορτή αμέσως μετά την χειμερινή ισημερία, στο μέσον του χειμώνα που έπρεπε να διασκεδάσει, υπό την αιγίδα του Βάκχου-Διονύσου όλος Δήμος.
Σε αυτά χρησιμοποιούσαν μόνο έναν αμφορέα και μία κληματίδα, ένας από τους προπόλους οδηγούσε έναν τράγο για την θυσία, ακολουθούσε ένας άλλος που κρατούσε ένα πλεκτό πανέρι γεμάτο με ισχάδες (σύκα της Αττικής) και μετά από αυτά ακολουθούσε ο Φαλλός. (Πλούταρχος Ηθικά).
Ο Αριστοφάνης στους Αχαρνείς, μας δίνει μια πλήρη εικόνα της χαρούμενης εορτής των Θεοινίων: Όλοι οι χωρικοί σχημάτιζαν μία πομπή που οδηγούσε προς το μέρος της θυσίας, πηγαίνοντας ο κάθε ένας οίνο και ξερά σταφύλια. Κατά την πορεία ελάμβαναν χώρα κωμικοί χοροί και διάφοροι αστεϊσμοί. Ακολουθούσε φαιδρό δείπνο με άφθονη οινοποσία με τολμηρά σκώμματα, γιατί λυνόταν η γλώσσα τους (Διόνυσος Λυαίος), σε αυτές τις χαρούμενες και απλές εορτές έχει τις ρίζες η μοναδική Ελληνική κωμωδία.
Κατά την πρώτη ημέρα των εορτών, διάφοροι κωμικοί ηθοποιοί πήγαιναν από την Αθήνα στις κόμες της Αττικής και εκεί παρίσταναν διάφορα μικρά δράματα ειδικά για την εορτή. Από αυτά ξεκίνησε και ο πρωτοπόρος του θεάτρου Θεσπίς, με το περίφημο Άρμα του!..
Κατά την δεύτερη ημέρα των Μικρών Διονυσίων, έβαζαν τα παιδιά να τρέξουν επάνω σε φουσκωμένους ασκούς που ήταν αλειμμένοι με λάδι. Προσπαθούσαν να στηριχθούν επάνω σε αυτούς με το ένα πόδι τους, φυσικά έπεφταν και προκαλούσαν την γενική ευθυμία και άφθονο γέλιο σε όλους. Αυτό το παιχνίδι το ονόμαζαν Ασκώλια (από τους ασκούς). Γενικά τα Θεοίνοια ήταν εύθυμες εορτές προσφοράς και ευχαριστιών των χορηγουμένων αγαθών προς αυτούς από τον υιόν του Διός τον Διόνυσο. Παρά τους σκληρούς διωγμούς τού Ελληνικού πνεύματος και τις σφαγές που διήρκησαν επί πολλούς αιώνες σε όλον τον ευρύ Ελληνικό χώρο, από τους εκπροσώπους της νέας ξενοκίνητης θρησκείας, οι Διονυσιακές εορτές συνεχίζονται μέχρι των ημερών μας, με τις αποκριάτικες εορτές, τις εορτές του κρασιού και του φαλλού, τις πανηγύρεις των διαφόρων αγίων και τις θρησκευτικές εορτές, που φρόντισαν να τελούνται στους ίδιους χώρους και κατά τις ίδιες ημερομηνίες !..
ΤΑ ΛΗΝΑΙΑ
Τα Λήναια ετελούντο κατά τον μήνα Γαμηλιώνα, περί τα τέλη Ιανουαρίου, στο ιερό του Διονύσου που βρίσκεται στην μεσημβρινή πλευρά της Ακροπόλεως των Αθηνών. Για την σπουδαία σημασία που είχε το ιερό του Διονύσου, ο Παυσανίας γράφει στο Α, 20,23: «Τού Διονυσίου δε έστι πρός τώ θεάτρω τό αρχαιότατον ιερόν. Δύο δέ εισίν εντός του περιβόλου ναοί καί Διόνυσοι, ό τέ Ελευθερεύς και όν Αλκαμένης εποίησεν ελέφαντος και χρυσού. Γραφαί δε αυτόθι Διόνυσος εστίν ανάγων Ήφαιστον είς ουρανόν. Λέγεται δε καί τάδε υπό Ελλήνων, ώς Ήρα ρίψαι γενόμενον Ήφαιστον (η Ήρα έριξε από τον Όλυμπο τον Ήφαιστο όταν γεννήθηκε). Θεών δέ τών άλλων μέν ουδενί τόν Ήφαιστον εθέλειν πείθεσθαι (και κανέναν άλλον εκ των θεών δεν ήθελε να υπακούσει), Διόνυσος δέ, μάλιστα γαρείς τούτο πιστά ήν Ηφαίστω, μεθύσας αυτόν είς ουρανόν ήγαγεν. Πλησίον δέ τού ιερού τούτου έστι λίθος ού μέγας, άλλ’ όσον καθέζεσθαι μικρόν άνδραν. Επί τούτων λέγουσι, ηνίκα Διόνυσος ήλθεν είς τήν γήν, αναπαύσασθαι τον Σειληνόν. Τους γάρ ηλικία των Σατύρων προηκόντας (όταν φθάνουν) ονομάζουν Σειληνούς».
Όπως είναι γνωστό, ο Διόνυσος είχε πάντοτε την ιερή του ακολουθία, που την αποτελούσαν οι Νύμφες, ο παλαιός ποιμενικός Αρκαδικός θεός Πάνας, οι Σάτυροι και οι Σειληνοί. Αυτοί, με την πάροδο των αιώνων, μετεξελήχθησαν στον περίφημο μυητικό Διονυσιακό Θίασο ή ομήγυρη ή αδελφότητα. Τα Λήναια ασφαλώς μπορούν να θεωρηθούν ως συνέχεια των μικρών Διονυσίων, διότι έπιναν για πρώτη φορά τον νέο οίνο, όταν είχε ολοκληρωθεί η ζύμωση του. Προσέφεραν και στον θεό, μέσα στον ναό δείγματα του πρώτου οίνου, καθώς και κενούς πίθους και αφού κένωναν τον ναό και τον σφράγιζαν την επομένη ημέρα εύρισκαν τους πίθους γεμάτους με οίνο! Ακολουθούσε κοινό γεύμα, για όλο τον λαό, του οποίου την δαπάνη κατέβαλε η πολιτεία, διά των ευπόρων χορηγών, προσφέροντας όλα τα απαραίτητα και το κρέας.
Χαρακτηριστικό είναι ότι παρετηρείτο και ωμοφαγία από τις σάρκες του προς θυσίαν ζώου, τράγου ή μόσχου, εις ανάμνησιν του κατασπαραχθέντος υπό των Τιτάνων Διονύσου, διότι θεωρούσαν ότι έβαζαν μέσα τους μέρος της ουσίας του Διονύσου, δηλαδή μετείχαν της θείας μεριστής ουσίας. Και η θεία κοινωνία του χριστιανισμού έχει Διονυσιακή προέλευση. Μετά από άφθονη οινοποσία η εύθυμη πομπή, περιερχόταν όλους τους δρόμους των Αθηνών ψέλνοντας τα θαυμάσια εγκώμια του Διονύσου, τα οποία εκκαλούντο Διθύραμβοι, μερικές φορές παρεκτρέπονταν με τα σκώμματα και τις αστειότητες.
Κατά την Ρωμαιοκρατία, τα Λήναια σε πολλές περιοχές είχαν χάσει την αρχική τους αίγλη και την κοινωνικό - θρησκευτική τους σημασία και έφθαναν και σε πράξεις ακολασίας.
ΤΑ ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑ
Τα Ανθεστήρια εορταζόταν κατά τον μήνα Ανθεστηρίωνα, από τον οποίον πήραν και την ονομασία τους, δηλαδή περί τα τέλη του μηνός Φεβρουαρίου – με αρχές Μαρτίου, διαρκούσαν και αυτά τρείς ημέρες, (το τριαδικό σύστημα ήταν πολύ ιερό για τους αρχαίους προγόνους μας και δεν είναι ανακάλυψη των χριστιανών, απλώς και αυτό το αντέγραψαν για να επιβάλλουν την νέα και ξένη θρησκεία τους).
Τα Ανθεστήρια κατά την εποχή του Περικλέους τα τελούσαν έξω από την Ακρόπολη προς την πλευρά της πόλης και κατά τον αρχαίο τύπο, ήταν δε η ποιο αγαπητή εορτή των Αθηναίων και σε αίγλη εφάμιλλη των Παναθηναίων.
Μπορεί δε να θεωρηθούν ως η εισαγωγή των Μεγάλων Διονυσίων. «Καί τό τού Διονύσου ιερόν, ώ τά αρχαιότερα Διονύσια ποιείται έν μηνί Ανθεστηριώνι»(Θουκυδ. Β.15).
Η πρώτη ημέρα ονομαζόταν Πυθοίγια, γιατί αυτήν την ημέρα άνοιγαν τους πίθους που ήταν γεμάτοι οίνο.
Η δεύτερη ημέρα, που ήταν και η κυρίως εορτή, ονομαζόταν Χόες. Και την ημέρα αυτή έτρωγαν όλοι μαζί σε κοινό γεύμα, κάθε ένας από τους συμμετέχοντας είχε μπροστά του ένα αγγείο των τριών λίτρων γεμάτο με άκρατο οίνο, για τον αγώνα της οινοποσίας που θα ακολουθούσε. Ένας σαλπιγκτής έδινε το σύνθημα της ενάρξεως της οινοποσίας, όποιος έπινε τον περισσότερο οίνο από τους άλλους έπαιρνε σαν έπαθλο ένα ασκό γεμάτο με οίνο.
Ακούσατε, πολίται τόν οίνον κατά τά πατροπαράδοτα νά πίνετε μέ τό σάλπισμα, όστις πίη περισσότερον θά λάβη τόν ασκόν… πού είναι τής εορτής ο βασιλεύς άς μού δώσουν τώρα τόν ασκόν πού έχω κερδίσει. (Αριστοφάνης Αχαρνείς 1000,1024)
Την αμοιβή αυτού του παράδοξου αγώνα την απένειμε ο άρχων βασιλεύς που προΐστατο και της οινοποσίας, συμβολικά παρίστανε τους πρώτους μυθικούς βασιλείς των Αθηνών, που ήσαν και οι ιδρυταί αυτής της Εθνικο-θρησκευτικής εορτής. Η εορτή αυτή εκτός από τα εξωτερικά γνωρίσματα της, που έπιναν και ευθυμούσαν, είχε και το εσωτερικό της περιεχόμενο, που ήταν η εύθυμη αγωγή, η ομαδικότητα και η συντροφικότητα του λαού πάντοτε υπό την προστασία και την επίβλεψη του θεού, του κληρωτού άρχοντος και όλου του δήμου. Όλοι οι συμμετέχοντες, πήγαιναν στην συνάθροιση στεφανωμένοι με τα νέα άνθη, μετά το δείπνο όλοι μαζί μετέβαιναν στο Λήναιο όπου απέθεταν όλα τα στεφάνια και η ιέρεια τα αφιέρωνε στον θεό.
Στο πρόσωπο του Διονύσου λάτρευαν τον θεό του οίνου, χαιρέτιζαν την εμφάνιση του πρώτου άνθους του κλήματος, ήταν μία εορτή όλης της εαρινής ανθήσεως και αναγεννήσεως της φύσεως, έτσι ο Διόνυσος συμβόλιζε, όπως έχομε αναφέρει, την γονιμότητα και την αναπαραγωγή. Το εσωτερικό μέρος αυτής της εορτής ήταν η Μυστική Θυσία: Η σύζυγος του άρχοντος βασιλέως, με την συνοδεία 14 Γεραρών – Σεβασμίων γυναικών, πήγαιναν στο Λήναιο και εκεί γινότανε η Σύζευξη της με τον Διόνυσο. «Διονύσου γάμος, τής τού βασιλέως γυναικός και θεού γίνεται γάμος». (Ησύχιος Τόμος Α΄,σελ. 517).
Ο γάμος αυτός ήταν αλληγορικός και συμβολικός και πολύ σπουδαίος, αυτό συνάγεται από τον ιερό και ευπρεπή όρκο που έδιναν στον Διόνυσο όλες οι συμμετέχουσες γυναίκες. Ο όρκος αυτός ευτυχώς έχει διασωθεί και είναι ο εξής: «Αγιστεύω (επιτελώ ιεροτελεστίας) καί ειμί καθαρά καί αγνή από τών άλλων ού καθαρευόντων καί άπ’ ανδρός συνουσίας καί τά Θεοίνια καί τά Ιοβάκχεια γεραίρω (τιμώ, εορτάζω) τώ Διονύσω κατά τά πάτρια καί ’εν τοίς καθήκουσι χρόνοις (τον ορισμένο χρόνο)». Από αυτόν τον όρκο συνάγεται, ότι η σωφροσύνη και αγνότητα ήταν όρος απαραίτητος για την μύηση σε αυτήν την απλή Διονυσιακή τελετή.
Το ίδιο επιβάλλει και ο χριστιανισμός στις γυναίκες, αντιγράφοντας και παραποιώντας τα ανθεστήρια, όταν πάνε να εκκλησιασθούν και να κοινωνήσουν. Είναι τόσες πολλές οι ομοιότητες των τελετών και των Μυστήριων της αρχαίας Εθνικής θρησκείας που διατηρήθηκαν και τα πέρασαν, έστω και παραποιημένα (για ευνόητους λόγους) στον χριστιανισμό, που ένας σε βάθος μελετητής μπορεί με βεβαιότητα να ισχυρισθεί ότι, όλο το χριστιανικό οικοδόμημα είναι ένα παραποιημένο Ελληνικό δρώμενο και φώνημα.
Μία ισχυρή απόδειξη αυτού είναι και τα μνημόσυνα, τα οποία τελούσαν την Τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, προσέφεραν μέσα σε πήλινες χύτρες ψημένους καρπούς στον χθόνιο Ερμή. Έτσι ονόμαζαν την Τρίτη ημέρα Χύτραι.
ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑ
Ο Παυσανίας ο Περιηγητής περιγράφει με λεπτομέρειες τα Μεγάλα Διονύσια. Κατά την εορτή μετέφεραν το αρχαίο ξόανο του Διονύσου από την πόλη των Ελευθερών (στα όρια με την Βοιωτία) με επίσημο πομπή, τέλειο σχηματισμό και παλλαϊκή συμμετοχή στο Αθήναιον, έναν μικρό ναό του θεού που ήταν πρίν από την Ακαδήμια και κατόπιν επέστρεφαν στο Λήναιο.
Το εξωτερικό γνώρισμα αυτής της εορτής ήταν η επικρατούσα ευθυμία και η γενική φαιδρότητα. Όλη η θριαμβευτική πομπή με επικεφαλής το άγαλμα διήρχετο με λαμπρότητα και κατάνυξη όλες τις συνοικίες των Αθηνών. Θα προσπαθήσω εν συνεχεία να εισχωρήσω και να αναλύσω τις ουσιώδεις λεπτομέρειες και τον εσωτερισμό των Μεγάλων Διονυσίων.
Οι παλλαϊκές εορτές προς χάριν του Διονύσου διετηρήθησαν επί πολλούς αιώνας, τις απηγόρευσαν με τα σκοταδιστικά διατάγματα των ανθελλήνων (σ.σ. έλληνας /εθνικός θρησκευτικός όρος) Θεοδοσίου και Ιουστινιανού, με την ποινή του θανάτου, της δημεύσεως της περιουσίας και της στερήσεως, δια παντός, του κληρονομικού δικαιώματος των τέκνων, όλων των συμμετεχόντων σε αυτές. Ως και τα εύθυμα τραγούδια κατά τον τρυγητό αυτές τις εξοντωτικές ποινές είχαν !!!
Ο Αριστοφάνης, που τίποτα δεν είχε αφήσει ασχολίαστο και από το όλο του το έργο φαίνεται ότι ήτο μεμυημένος, μας διέσωσε πολλά από αυτές τις Διονυσιακές τελετές και εορτές, κυρίως στο έργο του Αχαρνείς. « Μετά την κανηφόρο γυναίκα, η οποία κατά την πομπή κρατούσε το κάνιστον των σταφυλών, ακολουθούσε ο φαλλός, ήτοι το ανδρικόν μόριον, ως σύμβολον της γονιμότητος και της διαιωνίσεως .
Κατόπιν ήρχετο ο παριστάνων τον Βάκχον, όστις εκράτει εις χείρας του θύρσον που έφερε στο άνω μέρος του κώνον πίτυος (κουκουνάρα) ή δέσμη φύλλων αμπέλου ή κισσού, επίσης όλοι οι συμμετέχοντες έφεραν όμοιον θύρσο αλλά μικροτέρου μεγέθους». Πίσω από τον φαλλό ακολουθούσε η ομάδα που τραγουδούσε το φαλλικό άσμα, το οποίο ήταν εγκώμιο προς τον Διόνυσο – Ίακχο, ο οποίος παριστάνονταν σαν αδελφός ή μνηστήρ της Κόρης, ενώ ο διθύραμβος ήταν ύμνος και εγκώμιο προς τον Διόνυσο.
Ο Ίακχος ήταν ο νεαρός Διόνυσος. «Διόνυσος επί μαστώ». Τα φαλλικά άσματα συνόδευαν ζωηροί χοροί, που κατά τον Αριστοφάνη ήταν πατροπαράδοτοι, ώστε να εξαρθούν οι μύστες με τους χορούς, οι μεμυημένοι εδώ κάπου παίζουν τον αυλό και τραγουδούν χωρία γιά τον Ίακχο.
Ώ Ίακχε έλα σε αυτό το ιερό λιβάδι, έλα να χορέψεις με τους αγιασμένους συντρόφους σου, και στήσε μαζί με εμάς, τους αγνούς μύστας τον άγιο χορό, τον γεμάτο με τις ιερές χάριτες …
Στην τελετή αυτή, ο θίασος των χορευτών είχε επικεφαλής αυτόν που παρίστανε τον Διόνυσο ντυμένο με νεβρίδα (δέρμα ελάφου), θύρσο και βέλος από κισσό. Όλοι οι πανηγυρισταί είχαν στεφάνια από κισσό και λεύκη, γιατί η λεύκη ήταν χθόνιο φυτό προς τιμήν του Διονύσου και της Περσεφόνης. Το άρμα του Διονύσου ακολουθούσαν γυναίκες που παρίσταναν τις Βάκχες, δηλαδή τις τροφούς του θεού που έφεραν τα ονόματα Βάκχαι, Μαινάδες, Θυιάδες, Μιμαλλόνες, Βιστονίδες και Βασσαρίδες οι οποίες φορούσαν μακρούς θρακικούς χιτώνας, όπου είχε και τις ρίζες της αυτή η παλαιά τελετή, γι’ αυτό και ο Διόνυσος εκκαλείτο και Βασσαρεύς (Ευριπίδης Βάκχαι 56 – Σοφοκλής Οιδίπους εν Κολωνό 680).
Ο κρατήρας του Δερβενίου -Η κεντρική σκηνή του αγγείου καλύπτεται από το ζευγάρι Διόνυσος και Αριάδνη που εικονίζεται
σε μία στιγμή χαλάρωσης, ενδεχομένως ύστερα από ερωτική πράξη (ιερός γάμος).
Η πλούσια διακόσμησή του ενσαρκώνει έναν ύμνο στον θεό Διόνυσο, στην παντοδυναμία του,
στη φύση και την εξουσία του πάνω στη ζωή και τον θάνατο.
Στην κύρια όψη εικονίζεται ο ιερός γάμος του θεού με την Αριάδνη. Γύρω τους κάποιες Μαινάδες - ακόλουθοι είναι συνεπαρμένες στον οργιαστικό τους χορό, ενώ άλλες κάθονται αποκαμωμένες
στον ώμο του αγγείου. Μυθικές μορφές, θηρία, ήμερα ζώα, κλαδιά αμπέλου και κισσού διακοσμούν όλες τις επιφάνειες
Οι γυναίκες αυτές αποτελούσαν τον Διονυσιακό Θίασο, χόρευαν και πηδούσαν μανιωδώς, ενώ ο Θίασος των ανδρών ήταν εποχούμενος σε άμαξα που έσκωπτε, χλεύαζε και έπαιζε με το πλήθος.
Το πλήθος υποδεχόταν ευφρόσυνα αυτές τις Βακχικές εκδηλώσεις και τις επιδοκίμαζε με τις ιαχές « Ευοί ! Ευάν ! - Ιώ ! Ιά ! – Βρόμιε ! Βρόμιε ! – Ίακχε ! Ίακχε !
Πίστευαν ενδόμυχα ότι ο Διόνυσος και ο Ίακχος παρακολουθούσαν αόρατοι την ιερά τελετή που ετελείτο προς τιμήν των.
Ο Πλάτων στον Φαίδρο λέει ότι αυτή η ιεροτελεστική ενεπνέετο υπό του Διονύσου και συνεχίζει: «Όσον αφορά δε τας Διονυσιακάς ή Βακχικάς τελετάς δεν θα μάθεις από εμέ ότι αποτελούνται όλαι από χορούς… Τρείς ήσαν αι κυριότεραι ορχήσεις, ο Κόρδαξ, η Σικιννίς και η Εμέλεια. Οι Σάτυροι οι θεράποντες του Διονύσου, έδωσαν σε αυτές τα ονόματα τους. Με αυτήν δε την τέχνη υπέταξε ο Διόνυσος τους Τυρρηνούς, τους Ινδούς και τους Λυδούς και με στρατεύματα εκ χορευτών ενίκησε φυλάς τόσον μαχίμους».
Κατά τον Ησύχιο, ο Κόρδαξ ήταν χορός ακόλαστος με κινήσεις της γενετησίου ορμής και ήτο όρχησις της αρχαίου κωμωδίας. Η Σίκιννις ήτο όρχηση Διονυσιακή εις τα Σατυρικά δράματα και έφερε το όνομα του επινοήσαντος αυτήν την Σίκιννο ή της Σικιννίδος, νύμφης της θεάς Κυβέλης.
Ο Πλάτων στους νόμους , άλλα είδη ορχήσεως επαινεί και θαυμάζει και άλλα αποκρούει. Ορισμένα μέρη του χορού εθεωρούντο ως Βακχεία και ήταν μίμηση των μεθυσμένων συνοδών του Βάκχου, οι οποίοι έφεραν τα ονόματα Νύμφαι, Πάνες, Σιληνοί και Σάτυροι, η Σικιννίς δε εκτελείται σε καθαρμούς και τελετές.
Η Εμέλεια ήταν ήσυχος και ταπεινός χορός με ρυθμικές κινήσεις του σώματος. Λέγεται ότι πρώτος ο Αρχίλοχος οργάνωσε την Διονυσιακή όρχηση, τον χορό του θεάτρου τον αποτελούσαν 50 άνδρες χορεύοντας κύκλιον χορόν ή την Διονυσιακήν πέριξ του βωμού Πυρίχην (Ηροδ.Α.24 – Πίνδ. Ολυμπ. ΙΓ.18 – Σιμον. Επιγρ.58).
Από τις Διονυσιακές πομπές ενεπνεύσθει ο Σαλαμίνιος Ευριπίδης και έγραψε το αθάνατο έργο του Βάκχαι, στο 237 αναφέρει τους ιερούς χορούς του Διονυσιακού Θιάσου.
Ο ιστορικός Διόδωρος ο Σικελιώτης στο Δ. 3 αναφέρει: «Τας γυναίκας κατά συστήματα θυσιάζειν τω θεώ και βακχεύειν και καθόλου (εντελώς καί καθ’ ολοκληρίαν) τήν παρουσίαν (κατά τήν εορτήν) υμνείν τού Διονύσου, μιμουμένας τάς ιστορουμένας τό παλαιόν προοδεύειν τώ θεώ μαινάδας».
Ο Ευριπίδης μας δίδει μία σαφή μαρτυρία, ότι οι ιεροί χοροί των Βακχών ετελούντο και εις το όρος Κιθαιρώνα και ότι ονομάζοντο «τριετηρίδες» επειδή επαναλαμβάνονταν ανά τριετία. «Είς δέ χορεύματα συνήψαν τριετηρίδων, αίς χαίρει Διόνυσος».
Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες 600 και ο Ευριπίδης στην Ιφιγεν. εν Ταύρ. 1243 και στις Βάκχες 21,145 αναφέρουν ότι «αί Θυάδες μετέβαινον είς τόν Παρνασσόν διά τόν λόγον ότι ό ίδιος ό Διόνυσος καθιέρωσεν επί τού Παρνασσού τήν τελετήν καί τούς ιερούς τούτους χορούς, οί οποίοι εγίνοντο πάντοτε τήν νύκτα μέ τάς πυρσόδεις φλόγας τών καιομένων δαδών».
Κατά τον Παυσανία, στους Δελφούς ο Διόνυσος ήταν ο πάσχων θεός κατά τους τρείς χειμερινούς μήνες, όταν κατήρχετο είς την γήν και την άνοιξη επανήρχετο εις την ζωήν. Τότε αι θυάδες ανήρχοντο εις τας κορυφάς του Παρνασσού για να χαιρετήσουν την επάνοδον του εις τον κόσμον και την ζωήν. Εκεί κοντά στο ιερό Μαντείο των Δελφών υπήρχε ο τάφος του αναγεννώμενου Διονύσου, που συμβόλιζε τον θεό που πέθαινε τον χειμώνα και αναγεννιόταν την άνοιξη (αέναος κύκλος της ζωής και του θανάτου).
Η επάνοδος αυτή από τον θάνατο στην ζωή είναι η βάσις του μύθου του Ζαγρέως Διονύσου, τον οποίο διέπλασαν οι Ορφικοί εκ’ Κρητικών στοιχείων. Τούτον τον Ζαγρέα εσπάραξαν οι Τιτάνες (κατώτερα χοϊκά στοιχεία).
Ο Ηρόδοτος στο 108 περιγράφει: «Και τώ Διονύσω τριετηρίδας ανάγουσι (εορτάζουν) καί Βακχεύουσιν, δηλαδή τελούν τα μυστήρια του Βάκχου κατά τας μεγάλας τριετηρίδας.
Και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης στο Δ3 επ’ αυτού αναφέρει: « Παρά πολλαίς τών Ελληνίδων πόλεων διάτριών ετών Βακχεία τε γυναικών αθροίζεσθαι καί ταίς παρθένους νόμον είναι θυρσοφορείν καί συνεθουσιάζειν ευάζουσαι (κραυγάζουν ευάν) καί τιμώσαι τόν θεόν, τάς δέ γυναίκας κατά συστήματα θυσιάζειν τώ θεώ καί Βακχεύειν καί τήν παρουσίαν τού θεού υμνείν».
Ο Αριστοτέλης στην ρητορική Τόμος Β αφήνει να εννοηθούν τα εξής: Γενικά αί γυναίκες τού θιάσου κατά τίς Διονυσιακές τελετές εκπροσωπούσαν τις Βάκχες, ήσαν εκείνες πού είχαν αναθρέψει τον Διόνυσο καί τόν είχαν συνοδεύσει στίς εκπολιτιστικές του περιηγήσεις ανά την υφήλιο. Τα πλήθη πίστευαν ότι εμπνεόταν από τον θεό και ότι ήσαν θεόληπτες και θαυματουργές, διότι έπιπταν σε βαθειά καταληψία. «Αί Βάκχαι επειδάν (όταν) ένθεοι γένωνται, όθεν οί άλλοι έκ’ τών φρεάτων ουδέ ύδωρ υδρεύεσθαι, εκείναι μέλι καί γάλα αρύονται (αντλούν). Βάκχαι δέ αί Διονύσου καί τών Νυμφών δώρα μεταβάλουσιν, ηνίκ’ άν γένωνται (όταν γίνουν ενθουσιώδεις» (Αριστ. Ρητορ. Τόμος Β σελ. 23).
Κατά τον Αιλιανό (ποικίλη Ιστορία Γ 40 ), οι χορευταί του Διονύσου εκκαλούντο Σάτυροι, γιατί γελούσαν πλατιά, Τίτυροι γιατί τερέτιζαν (σιγοτραγουδούσαν) και Σιληνοί ώς ψέγοντες και σκώπτοντες με δυσάρεστα παιχνίδια.
Ο Θεόκριτος μας διέσωσε στο έργο του Λήναι ή Βάκχαι, ένα μέρος από τις ιερές τελετές των Βακχών του Κιθαιρώνος και τον θάνατο του Πενθέα από την ίδια την μητέρα του Αγαύη, διότι αμύητος παρακολουθούσε κρυφά τα τεκταινόμενα του θείου δράματος. « Αυτό πού σείς εκάματε το είχε προστάξει ό Βάκχος, κανείς άς μήν καταφρονεί ό,τι οί θεοί προστάζουν».
Όλες οι συμμετέχουσες στις ιερές μυητικές τελετές του θεού, που διαρκούσαν επτά ημέρες, έπαιρναν νέα θεόληπτα ονόματα απαρνούμενες την πρωτέρα τους ζωή. Τα Διονύσια ήταν η προσφιλέστερη και μαζί με τα Παναθήναια οι σπουδαιότερες από τις εορτές των Αθηνών, διότι έδινε την ευκαιρία, στον από την φύση του χαρούμενο και ευφυή λαό, να διασκεδάσει και να επιδείξει την λεπτότητα του πνεύματος του, αλλά και την δεικτική του ειρωνεία και τα καυστικά του σκώμματα προς όλους.
Μάλιστα από την εποχή του Πεισιστράτου, όταν εισήγαγαν τα εξευγενισμένα Ορφικά σαν παραλλαγή των Διονυσίων, ήταν η πλέον προσφιλής εορτή των Αθηναίων και την τιμούσαν εξ’ ίσου με τα Ελευσίνια, με τα οποία είχαν ομοιότητα και συγγένεια, λόγω της κοινής εν πολοίς καταγωγής των.
Εκτός των Διονυσιακών απλών εορτών, που ήσαν όπως έχομε αναφέρει, για τον πολύ λαό με ψήγματα θρησκευτικά και μεταφυσικά, υπήρχαν και τα Διονυσιακά Μυστήρια, που ήσαν για τους ολίγους τους ταγούς, που μπορούσαν να τα παρακολουθήσουν, να τα κατανοήσουν και να τα σεβαστούν, όπως ίσχυε σε όλα εξ’ άλλου τα Μυστήρια.
Η αρχή των Διονυσιακών Μυστηρίων χάνεται στα βάθη του Ελληνικού χρόνου, όταν εγκαταστάθηκαν στην Βοιωτία και την Αττική οι Πελασγοί και κατόπιν μετακινήθηκαν οι Ελληνικές φυλές των Θρακών και των Μακεδνών προς τα Δυτικά και Νότια.
Τα Διονύσια είχαν Πανελλήνια αναγνώριση και εκτίμηση, γι’ αυτό συνέρρεαν στας Αθήνας από όλον τον ευρύ Ελληνικό χώρο και από τις πλέον απομακρυσμένες εποικίσεις. Διότι εκτός από τον Βακχικό χαρακτήρα και την ευθυμία που παρείχαν οι εορτές, υπήρχε και ο ουσιώδης και θεμελιώδης εσωτερικός σκοπός των Διονυσιακών Μυστηρίων.
Με την Διονυσιακή εσωτερική θρησκευτικότητα, ανύψωναν την ψυχή των ικανών μέχρι του σφοδρού ενθουσιασμού, που επιτυγχανόταν με άτακτες και ταχύτατες κινήσεις, με άγριες φωνές, με συνοδεία μουσικής που ήταν ένα σύνολο διαπεραστικών ήχων από χαλύβδινα κρουστά και οξείς τόνους αυλών. Οι αφιερωμένες γυναίκες στον θεό έφεραν στο κεφάλι τους στέφανο από κισσό με φύλλα δρυός και άνθη σμίλακα, είχαν στους ώμους τους ριγμένο δέρμα ελάφου, στο ένα χέρι κρατούσαν θύρσο και στο άλλο δάδα, που φώτιζε συμβολικά τα σκότη κατά τις πλανητικές τους πορείες, τον αόρατο Διόνυσο που τις οδηγούσε. Το εκστατικό νυκτερινό φυσικό περιβάλλον με τα θέλγητρα του που φωτιζόταν από το ρετσίνι των πυρσών, η επαγωγός μουσική και οι οξύτατες ρυθμικές κραυγές μετεώριζαν τις γυναικείες μέχρι παραφοράς και θείας μανίας, που την διαδεχόταν εκ διαλειμμάτων απόλυτος ησυχία και γαλήνη.
Στις τελετές αυτές ήταν προσαρμοσμένη κάποια μυστική αρετή, την οποία απελάμβαναν μόνον οι μεμυημένοι, διότι ο Διόνυσος δεν επικοινωνούσε με όλους αλλά μόνον με όσους ήταν ικανοί να εναρμονισθούν με αυτόν. Ο Διονυσιακός μυστικισμός, όπως και όλοι οι μυστικισμοί, δίδασκε περιφρόνηση προς το ανθρώπινο πεπερασμένο λογικό, ώστε να ανυψωθεί και να κατανοήσει το ύπατο συμπαντικό – θείο λογικό.
Ο Ευριπίδης στις Βάκχες, γράφει για τον μάντη Τειρεσία που κατήχετο και εμπνεόταν από τον Βάκχο, «Μόνοι γάρ εύ φρονούμεν, οί δ’ άλλοι κακώς». Έτσι οι μεμυημένοι εγκατέλειπαν τις ζωές και τις ψυχές των στο αντικείμενο της λατρείας των καθιστάμενοι ισόβιοι ακόλουθοι του Διονύσου. Και ο Διόνυσος τους αντάμειβε και τους κάλυπτε με την θεότητα του τις ψυχές τους, που για αυτούς ήταν η πηγή απείρων ηδονών που τους οδηγούσε στην ευδαιμονία.
Πίστευαν ότι εκαθαίροντο, ότι γινότανε καλλίτεροι, ότι έφθαναν στην μακαριότητα, όπου το πνεύμα τους και η ψυχή τους εγκατέλειπαν τις θλίψεις των βεβήλων (αμυήτων) και ότι ξεκινούσαν έναν νέο βίο αγνό και άγιο που τους δώριζε ο θεός. «Ώ μάκαρ, όστις ευδαίμων τελετάς θεών έν όρεσιν Βακχεύων οσίοις καθαρμοίσιν», (μακάριος είναι εκείνος που γνωρίζει τις τελετές των θεών, αφιερώνει την ζωή του σε αυτές και ενθουσιάζει την ψυχή του με ιερούς καθαρμούς επάνω στα όρη) Ευριπ. Βάκχαι 72.
Και από τον όρκο που έδιναν οι γυναίκες που έπαιρναν μέρος στα Διονυσιακά Μυστήρια, φαίνεται η ιερότητα και η αγνότητα των μυστηρίων. Αργότερα επεκράτησε ακόμη μεγαλύτερη σεμνότητα και ευπρέπεια κατά την εορτή των Διονυσίων, απέκλειαν τους βωμολόχους και τους προδότες και έπαιρναν μέρος μόνο οι μεμυημμένοι.
Η πόλις των Αθηνών με ιδιάζουσα προσοχή και μέριμνα φρόντιζε για την διδασκαλία και την μύηση των πολιτών σε αυτές τις τελετές, εθεωρείτο δε ιερό καθήκον να προετοιμάζει και να καταρτίζει τους ιερούς χορούς των Διονυσιακών τελετών. (Αριστοφ. Βατρ.686). Ο επώνυμος άρχων μόλις αναλάμβανε το αξίωμα του, εγκαθιστούσε τρείς χορηγούς των τραγωδιών, τους ποιο πλούσιους από τους Αθηναίους, διόριζε επίσης και πέντε χορηγούς για τις κωμωδίες, αργότερα τούτους τους διόριζαν οι φυλές, όριζε σε αυτούς τις αντιδόσεις, δηλαδή τις σοβαρές δαπάνες που τους αναλογούσαν, για να εκπαιδευτούν οι χοροί των ανδρών, των παιδιών και των κωμωδών για τα Διονύσια.
 |
| Θέατρο Διονύσου στις κλιτίες Ακροπόλεως Αθηνών 1872 |
%2520procession%2520of%2520women%2520and%2520a%2520bull.jpg)
Ο μύθος του Διονύσου, του τεμαχισμένου από τους Τιτάνες και αναστηνομένου στους κόλπους της Ουρανίας Δήμητρος, περιείχε το μεγαλύτερο από τα κοσμογονικά μυστήρια. Το έχομε ήδη αναφέρει ότι, τα Βάκχια ήταν για την εκτόνωση και έμμεσο αγωγή του λαού, τα Διονύσια ήταν για τους ολίγους τους ταγούς, που μπορούσαν να τα εννοήσουν, να τα σεβασθούν και να τα βιώνουν ισοβίως. Από τις βακχικές εορτές και τελετές, ο Θέσπις, συνέλαβε την φαεινή ιδέα, να ενσαρκώσει τον θεό στον κορυφαίο του χορού και να υποδυθεί ο ίδιος αυτόν τον ρόλο, αντί να μιλάει στο τρίτο πρόσωπο. Ο Θέσπις έφερε τον θίασο του εφ’ αμάξης και περιόδευε τους δήμους και τας κώμας δίνοντας τις παραστάσεις του. Η αποδοχή και η επιτυχία ήταν πλήρης, έτσι γεννήθηκε το οργανωμένο θέατρο!.
Τους δε ιερείς των τελετών τους τιμούσαν πάρα πολύ, ώστε σε πολλές πόλεις είχαν τακτική αμοιβή, τα ονομαζόμενα τέλεστρα, είχαν επίσης ατέλεια εισαγωγής και εξαγωγής των προϊόντων τους. Ονόμαζαν τον Διόνυσο Αρχηγέτη των μυστηρίων, αλλά και Ίακχο (σημαίνοντα την χαρά, την διά βοής χαρά με έκσταση και θαυμασμό, από το επιφώνημα ιώ, ιώ, ιά, ιά, από την ιακχή Ίακχος).
Αυτοί οι λαμπροί Διονυσιακοί ύμνοι, κατά τον Ησύχιο ονομάζοντο Θρίαμβοι, Ίαμβοι και Διθύραμβοι, που ήταν προς τιμήν του Δίς την θύραν της ζωής εμβάντος, ( της γαστρός της Σεμέλης και του μηρού του Διός) Διονύσου.
Κατά την εορτήν της θυσίας του βοός προς τον Διόνυσο του έψαλαν τον ύμνο που τον ονόμαζαν και Ιόβακχο. Η κωμωδία έχει τις ρίζες της στα φαλλικά άσματα που έλεγαν στην εορτή του Βάκχου. «Ή δε κωμωδία από τά τών φαλλικών, ά έτι καί νύν έν πολλαίς τών πόλεων διαμένει νομιζόμενα». ( Αριστοτέλης. Περί ποιητ. 4).
Γενικά από την λατρεία και τις Διονυσιακές τελετές, έχομε τα τρία μεγάλα είδη της δραματικής ποιήσεως, την τραγωδία, την κωμωδία και το σατυρικό δράμα. Στις νεφέλες του Αριστοφάνη, ο χορός δηλώνει ότι τον εξέθρεψε ο Διόνυσος. Ο θεοσεβής Πίνδαρος, είχε μυηθεί στα παλαιά και τα νέα Διονύσια, είχε συντάξει πολλούς διθυράμβους, με θαυμασμό αναφέρεται στις τελετές, στο θέατρο και στον σπουδαίο ρόλο που είχαν για την ψυχοπνευματική ευεξία και αγωγή των πολιτών
Η λατρεία και οι Διονυσιακές τελετές είχαν γενικευθεί σε όλον τον ευρύ Ελληνικό χώρο, είχαν δε ανεγείρει ναούς , βωμούς και ιερά με θαυμάσια ξόανα και αγάλματα του θεού, που βεβαιώνουν οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων και το πλήθος των ανευρεθέντων επιγραφών.
Θα αναφέρω συνοπτικά τις σημαντικότερες τελετές και τις ονομασίες τους, που μας τις διέσωσε ο μύστης Παυσανίας ο Περιηγητής.
Ανά τριετία και κατά τον χειμώνα στον Ορχομενό, στο Άργος και την Θήβα στους αγρούς τελούσαν τα Αγριωνία, κάτι σαν νεκρώσιμο μνημόσυνο προς τιμήν του Αγριωνίου Διονύσου (Ησύχιος).
Όταν ο Αντώνιος πήγε στην Έφεσο, οι γυναίκες προηγούντο ως Βάκχες και ακολουθούσαν οι άνδρες και τα παιδιά ως Σάτυροι και Πάνες (Πλούταρχος).
Στον δήμο των Αχαρνών ο Διόνυσος εορταζόταν με την ονομασία Μελπόμενος και Κισσός.
Στην Ηλεία δίπλα στο θέατρο υπήρχε το ιερό του Διονύσου με ένα θαυμάσιο άγαλμα του θεού, έργο του Πραξιτέλη. Από όλους τους θεούς οι Ηλείοι σεβότανε περισσότερο τον Διόνυσο, διότι τους επεφοιτούσε κατά την εορτή των Θυίων.
Στην Άνδρο έλεγαν ότι, κάθε χρόνο κατά την εορτήν του θεού έρρεε από το άγαλμα του άφθονος οίνος.
Στα Μέγαρα υπήρχε ναός του Νυκτελίου Διονύσου με ένα θαυμάσιο ξόανο (Παυσανίας).
Στην Σικυώνα στον ναό του Διονύσου υπήρχε ένα σπουδαίο άγαλμα από χρυσό και ελεφαντόδοντο .
Στην Αργολίδα την εορτή του θεού την ονόμαζαν Τύρβη, στην Πελλήνη Λαμτήρια, στις Αμύλκες της Λακωνίας Ψίλακα, στην Αρκαδία Αλύσσια όπου ονόμαζαν τον θεό Μύστη.
 |
| Άγαλμα το Διονύσου Μουσείο Τριπόλεως Λιβυκού - Ελληνικό αντίγραφο πιθανά ρωμαϊκής περιόδου |
Πολλά δρώμενα μέχρι σήμερα, κατά τις εορτές και τις πανηγύρεις είναι κατ’ ευθείαν κατάλοιπα των Διονυσιακών εορτών και των μυστηρίων τους, που έχουν περάσει στην καθημερινή ζωή μας και είναι ακόμη μία αμάχητος απόδειξη της αρρήκτου συνεχείας του γένους μας ανά τις χιλιετίες.
Αναφέρω το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα Αναστενάρια. Αυτά ετελούντο κατά την εορτή του Αγ. Κωνσταντίνου στα χωριά της Αγαθουπόλεως της Μ. Ασίας, από όπου μετεφέρθησαν αυτούσια, μετά την μιαρή εθνοκάθαρση των Τούρκων, με τους πρόσφυγες του 1922 στην Μακεδονία και όπου τελούνται ανελλιπώς, παρά τους διωγμούς που υφίστανται από την εκκλησία μέχρι των ημερών μας και ας χορεύουν με το εικόνισμα του αγίου στην αγκαλιά τους.
Οι εορτές των αναστενάρηδων είναι συνέχεια και έχουν πολλές ομοιότητες με τα όργια των Βακχών, των Μαινάδων και των Διονυσιακών Πυροβασιών. Σε αυτά άνδρες και γυναίκες χορεύουν έξαλλοι με οιστρομανία, γυμνόποδες και λυμένη την κόμη τους, όπως στην Βακχική πομπή. Και όπως οι πρόγονοι μας κρατούσαν στο δεξί τους χέρι τον Θύρσο και στο αριστερό αγαλμάτιο του Διονύσου και οργίαζαν με το επιφώνημα ευοί – ευάν, έτσι και στα αναστενάρια κρατούν τις εικόνες και εκτελούν τον ιερό χορό με τους ήχους της απαραίτητης εκστασιακής μουσικής, οργιάζουν (ιερή τελετή) στενάζοντας.
Εάν κάποιος ξένος παρευρισκόταν στην εορτή και την περιγελούσε, έπρεπε εξάπαντος να φονευθεί, όπως ο Πενθέας, κατασπαράχθηκε για την ασέβεια του, από την μητέρα του στον Κιθαιρώνα. (Αναστενάρια Α. Χουρμουζιάδη 1873).
Στις μυστικές Διονυσιακές τελετές, όπως και στα άλλα Ελληνικά μυστήρια μετείχαν μόνον οι μυημένοι και οι αφωσιωμένοι στον θεό, ο οποίος τους αντάμειβε πληρώντας την ψυχή τους με απολαύσεις και υψηλές ηδονές. Κύριος σκοπός των μυστηρίων ήταν ο εξαγνισμός του ανθρώπου και η απελευθέρωση των θεϊκών στοιχείων, τα οποία κατέχει ο άνθρωπος.
Οι Ορφικοί ταύτιζαν τον Διόνυσο με τον Ζαγρέα, τον οποίον θεωρούσαν υιόν του Διός και της Περσεφόνης, θυγατέρας της Ρέας. Ο Διόνυσος είναι υιός του Διός και της θνητής Σεμέλης. Από την κατακεραυνωθήσα μητέρα του, γιατί αναζητούσε την υπερτάτη γνώση, ο Ζεύς απέσπασε το έμβρυο και το έκρυψε στην λαγόνα του μέχρι να καταστεί βιώσιμο. Η Ήρα ερεθίζει τους Τιτάνες (κατώτερες χωικές δυνάμεις), αυτοί κατασπαράζουν το βρέφος, αλλά η Παλλάς Αθηνά (θεία σοφία), η οποία είχε γεννηθεί από την κεφαλή του Διός (πνευματικό γέννημα), σώζει την πάλλουσα καρδία του βρέφους και την πηγαίνει στον πατέρα της τον Δία. Από αυτήν την καρδία αναγεννάται ο υιός για Δεύτερη φορά.
Ο μύθος μας αποκαλύπτει την εξέλιξη που συντελείται στην ψυχή του ανθρώπου και την αθανασία της. Έτσι διαφύλαξαν, την ανωτέρα πνευματική κληρονομία της ανθρωπότητας, που ήταν η μόνη οδός που οδηγούσε τον άνθρωπο από τον ζωώδη βίο, στην συγκρότηση οργανωμένων κοινωνιών, την εξημέρωση των ηθών και την δημιουργία του ανεπανάληπτου Ελληνικού πολιτισμού, με την παγκόσμια καταλυτική θετική επίδραση.
Στα Μυστήρια γινότανε δεκτοί κατόπιν αυστηράς εξετάσεως και επιλογής μόνον οι ικανοί και οι ενάρετοι, που δεν εκκρεμούσε τίποτα το μεμπτό εις βάρος τους και που είχαν την έξωθεν καλή μαρτυρία και αναγνώριση, ακολουθούσε μία ειδική εισαγωγική τελετή με διάφορους καθαρμούς και μετά από φοβερούς ισόβιους όρκους και δοκιμασίες, διείρχοντο το άβατο των μυητικών κέντρων, υπό τον όρον της αυστηρότατης εχεμυθείας.
Προοδευτικά και βαθμηδόν τους γινότανε η αποκάλυψη της κοσμογονικής διδασκαλίας, ο προορισμός του ανθρώπου και η βεβαιότης της μετά θάνατον αμοιβής ή τιμωρίας, τους εμπιστευόταν επίσης γνώσεις, τέχνες και αλήθειες, που τους άλλαζαν οριστικά και ενάρετα τον τρόπο της ζωής των. Ζ Φυσικά φρόντιζαν και για την αγωγή και διασκέδαση του λαού, με εορτές και απλές τελετές και με συγκαλυμμένα στοιχεία που κάλυπταν κάποιες θείες αλήθειες και παρακαταθήκες.
Ο Πλάτων στον Τίμαιο, μας παραθέτει συνομιλία του σοφού Αιγυπτίου ιερέως με τον Σόλωνα στην πόλη Σαϊδα, που έγινε στην Ελληνική : « Σας αφηγούνται για τον Διόνυσο, ότι γεννήθηκε από τον Δία και μία θνητή μητέρα, ότι τοποθετήθηκε στην λαγόνα του και ότι γεννήθηκε για δεύτερη φορά, και σας παρουσιάζεται αυτό σαν μύθος, αλλά περικλείει την αλήθεια, αυτή είναι η γέννηση του θείου και η εξέλιξη του στην ψυχή του ανθρώπου. «Όταν το θείον Διονυσιακόν στοιχείο σκιρτήσει στην ψυχή του ανθρώπου, αυτή αισθάνεται μία σφοδρή επιθυμία – νοσταλγία για την αληθινή μορφή και την αποστολή της».
Από το μερισμένο θείο βρέφος – τεμαχισμένη θεία γνώση, γεννιέται η Σοφία που είναι ο Λόγος, το τέκνο του Θεού και μιάς θνητής, του φθαρτού μέρους της ανθρωπίνης υποστάσεως, ενώ ο έσω θείος σπινθήρ ανυψώνεται κατόπιν των συνειδητών προσπαθειών του ασυνείδητα προς το θείον. Ο Διόνυσος Κατέχει Εξέχουσα θέση όχι μόνο στο πάνθεο των θεών, αλλά και στην καλλιτεχνική δημιουργία του ανθρώπου. Ο περίφημος Γάλλος G. Mèantis γράφει: «Χωρίς τον Διόνυσο η ανθρωπότης δεν θα γνώριζε ούτε την τραγωδία ούτε την κωμωδία ούτε και τον λυρισμό. Πάνω από 140 είναι οι γνωστές προσωνυμίες του Διονύσου, που μαρτυρούν την μεγάλη του προσφορά επιρροή και δημοτικότητα στο πέρασμα των χιλιετιών σε όλη την πολιτισμένη ανθρωπότητα.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΑΡΑΣ Ερευνητής - Μελετητής Ιστορίας – Φιλοσοφίας Αθήναι Βοηδρομιώνος 2007
O Διόνυσος, θεός ερωτικός, γονιμικός, βλαστικός μάλιστα του κισσού και της αμπέλου, στεφανωμένος με φύλλα κισσού και κρατώντας κλήμα στο αριστερό — Kλήμα, Bότρυς, Oίνος και ο ίδιος. Tα μέλη του οργιαστικού θιάσου του, σάτυροι και μαινάδες, κραδαίνουν το φαλλικό κουκουνάρι. aττικός ερυθρόμορφος αμφορέας, 500-495 π.X. Mόναχο, Staatliche antikensammlongen.
Ο ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ
Στην ελληνική μυθολογία, εκτός από τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου, που θεωρούνταν οι σημαντικότεροι, υπήρχαν και άλλοι θεοί που δεν κατοικούσαν στο θεϊκό αυτό βουνό. Ένας απ' αυτούς ήταν και ο θεός Διόνυσος. Ήταν ο πιο πρόσχαρος από τους θεούς και από τους πιο αγαπητούς στους ανθρώπους. Όπως ο Προμηθέας τους έδωσε τη φωτιά ή ο Ασκληπιός τις πρώτες βάσεις της ιατρικής, έτσι και ο Διόνυσος τους πρόσφερε το αμπέλι και το κρασί .
Και στους θεούς ήταν αγαπητός. άλλωστε τους είχε βοηθήσει αρκετές φορές. Πολύτιμη υπήρξε η συμμετοχή του ίδιου και των συντρόφων του στη μάχη που έδωσαν οι θεοί εναντίον των Γιγάντων. Όλοι οι θεοί τον σέβονταν, αλλά μεγάλη ευγνωμοσύνη του όφειλε ιδιαίτερα η Ήρα, επειδή μόνος αυτός, απ' όλους τους θεούς, έπεισε το γιο της, τον Ήφαιστο, να επιστρέψει στον Όλυμπο και να την απελευθερώσει από τα δεσμά της. Ο εύθυμος θεός ταξίδευε συνέχεια κι επισκεπτόταν πολλές χώρες και πολιτείες για να μάθει στους ανθρώπους πώς να καλλιεργούν τα κλήματα και πώς να φτιάχνουν από τους καρπούς τους το κρασί.
Και βέβαια, ως θεός της χαράς και του κεφιού, δεν ταξίδευε μόνος του. Τον ακολουθούσε ένα πολύβουο πλήθος. Στο πλήθος αυτό έβλεπες γυναίκες που χόρευαν μ' έξαλλο τρόπο, τις Μαινάδες, όπως λέγονταν, και παράξενα όντα που ήταν άνθρωποι και ζώα μαζί. Αυτούς τους έλεγαν Σάτυρους και Σιληνούς. Πιστοί ακόλουθοι του θεού πορεύονταν μαζί του στα μεγάλα ταξίδια. Μ' επικεφαλής τον Διόνυσο διέσχισαν την Αίγυπτο, τη Λιβύη κι άλλες χώρες στην Αφρική. Έπειτα πήγαν και στην Ασία, στους ’ραβες, στους Λυδούς, στους Φρύγες, φτάνοντας μέχρι και την Ινδία, όπου και ο πιο τολμηρός θαλασσοπόρος δεν κατάφερε να φτάσει. Αλλού τους υποδέχονταν φιλικά, αλλού τους κορόιδευαν ή τους αντιμετώπιζαν σαν εχθρούς. Πάντα όμως επικρατούσε η καλοσύνη του Διόνυσου και των συντρόφων του.
Γρήγορα συμφιλιώνονταν με τους κατοίκους, που μάθαιναν πώς να καλλιεργούν το αμπέλι. Το υπέροχο ποτό που κερνούσε ο θεός σκόρπιζε παντού το κέφι. Έκανε τους ανθρώπους να ξεχνούν τις στενοχώριες τους και να ζωγραφίζεται στα πρόσωπά τους το χαμόγελο. Όπου περνούσε ξεκινούσε τρικούβερτο γλέντι και δεν ακούγονταν άλλο τίποτα παρά οι εύθυμοι ήχοι των μουσικών οργάνων και τα ζωηρά τραγούδια. Πώς λοιπόν να μη λάτρευαν οι άνθρωποι αυτοί το θεό; Κι ήταν θεός, παρόλο που η μητέρα του ήταν θνητή, η Σεμέλη, η κόρη του βασιλιά της Θήβας Κάδμου.
Ο Διόνυσος ωστόσο απέκτησε την αθανασία, που ξεχωρίζει τους θεούς από τους θνητούς και επειδή πατέρας του ήταν ο Δίας, αλλά περισσότερο επειδή γεννήθηκε από θεό τη δεύτερη φορά. Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, ο Διόνυσος δυο φορές γεννήθηκε. Όταν ο Δίας σαγηνεύτηκε από την παρθενική ομορφιά της Σεμέλης, την πλησίασε κι ενώθηκε μαζί της. Καρπός της ένωσής τους ήταν ο Διόνυσος. Η ζηλιάρα Ήρα δεν επρόκειτο όμως ν' αφήσει ασυγχώρητη κι αυτή την απιστία του συζύγου της. Τυφλωμένη από τη ζήλια της και διψώντας για εκδίκηση, εμφανίστηκε στη Σεμέλη και με πονηρό τρόπο την έπεισε να ζητήσει από τον εραστή της να εμφανιστεί ως θεός κι όχι μ' ανθρώπινη μορφή, όπως πάντα εμφανιζόταν μπροστά της.
 |
| Η γέννηση του Διονύσου Εθν.Μουσ.Νεαπολης |
Ο βασιλιάς των αθανάτων ήξερε πολύ καλά πως η ζηλόφθονη σύζυγός του θα έστρεφε γρήγορα το θυμό της στο νεογέννητο παιδί. Γι' αυτό ανέθεσε στον Ερμή τη φύλαξή του. Αυτός το παρέδωσε στην αδερφή της Σεμέλης, την Ινώ. Η πανούργα Ήρα όμως έστειλε τρέλα στην Ινώ και τον άντρα της κι άρχισαν ανελέητα να σκοτώνουν τα παιδιά τους. Η θεά έλπιζε πως θα σκοτώσουν έτσι και τον Διόνυσο, αλλά ο φτερωτός θεός πρόφτασε και γλίτωσε το μικρό Διόνυσο και τον εμπιστεύτηκε αυτή τη φορά στις Νύμφες. Αυτές τον ανέθρεψαν με περισσή στοργή κι αγάπη, στο δάσος όπου κατοικούσαν.
Πράγματι, πουθενά αλλού δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε να μεγαλώνει ο θεός του αμπελιού, παρά σ' ένα ειδυλλιακό τοπίο γεμάτο δέντρα και πολύχρωμα λουλούδια. Εκεί ποτέ δε συναντούσε ανθρώπους. Κι όταν ο βασιλιάς Λυκούργος διατάραξε την ηρεμία της συντροφιάς κυνηγώντας τις Νύμφες, κατατρομάζοντας τον Διόνυσο, τιμωρήθηκε σκληρά από τον Δία, που τον τύφλωσε. Έτσι σκληρή ήταν πάντα η τιμωρία για όλους εκείνους τους ανθρώπους που επιβουλεύονταν το θεό Διόνυσο.
Την ίδια άσχημη τύχη είχαν και κάποιοι Τυρρηνοί πειρατές που αιχμαλώτισαν το θεό. Όταν είδαν ένα νέο τόσο όμορφο και γεροδεμένο, πίστεψαν πως πρόκειται για κάποιο αρχοντόπουλο ή ακόμα και βασιλιά. Ευχαριστημένοι με τη σκέψη πως θ' αποκομίσουν πολλά λύτρα για να τον ελευθερώσουν, προσπάθησαν να τον δέσουν με βαριές αλυσίδες, χωρίς όμως να το πετύχουν• με μια μικρή κίνηση ο θεός τις τίναζε από πάνω του. Οι άμυαλοι θνητοί ωστόσο συνέχιζαν τις προσπάθειές τους. Μόνο ο τιμονιέρης του καραβιού προσπάθησε να τους επαναφέρει στα λογικά τους: "Δε βλέπετε άμυαλοι πως πρόκειται για θεό; Δε φοβάστε την τιμωρία; Μπορεί να είναι ακόμη και ο Ποσειδώνας, που θα μας εκδικηθεί ρίχνοντας το καράβι μας σε άγρια τρικυμία. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να τον αφήσουμε ελεύθερο". Ο καπετάνιος και οι υπόλοιποι δε συμφωνούσαν ν' αφήσουν να τους φύγει "τέτοιος θησαυρός". Εκείνη τη στιγμή άρχισε να ρέει στο καράβι κόκκινο κρασί που ζάλισε με τη θεϊκή ευωδιά του τους ναύτες. Ταυτόχρονα ένα κλήμα άρχισε να τυλίγει το κατάρτι και να απλώνει τα φορτωμένα με ζουμερά σταφύλια κλαδιά του σ' όλο το καράβι. Κι ενώ σαστισμένοι παρακολουθούσαν οι ναύτες, άλλο θαύμα γίνεται μπροστά στα μάτια τους: ο όμορφος νέος που ήθελαν να αιχμαλωτίσουν μεταμορφώνεται σ' ένα άγριο λιοντάρι που οι βρυχηθμοί του κάνουν τους ναύτες να πηδούν στη θάλασσα για να γλιτώσουν. Όλους τους μεταμόρφωσε ο Διόνυσος σε δελφίνια και μόνο τον τιμονιέρη δεν πείραξε επιβραβεύοντάς τον για τη σύνεσή του.
Όπως είδαμε, ο Διόνυσος αγαπήθηκε και λατρεύτηκε από τους ανθρώπους γιατί τους γνώρισε την υπέροχη γεύση του κρασιού. Λένε πως για πρώτη φορά το φανέρωσε στο βασιλιά της Αιτωλίας, τον Οινέα. Ο τσοπάνης του, ο Στάφυλος, είχε βρει ένα περίεργο φυτό γεμάτο καρπούς κι ενθουσιασμένος από τη νοστιμιά τους έφερε και στο βασιλιά του για να τον ευχαριστήσει. Ο Οινέας έστυψε τους ζουμερούς καρπούς και απόλαυσε τον πλούσιο χυμό τους. Από τότε ο Διόνυσος ονόμασε αυτόν το χυμό οίνο και τους καρπούς σταφύλια από το όνομα του τσοπάνη.
 |
| Μέλη του ναού του Διονύσου στον αρχαίο Ικάριο Δήμο (σημ.Διόνυσος ) Αττικής. |
Οι κάτοικοι της Ικαρίας τιμούσαν ιδιαίτερα το θεό Διόνυσο• σ' αυτή την περιοχή καλλιεργήθηκε πολύ ο διθύραμβος, ο ύμνος προς το θεό, που συνέθεσε ο μουσικός Αρίωνας. Μάλιστα, πρόσθεσαν και κάτι καινούριο. Στο μουσικό αυτό ύμνο πρόσθεσαν στίχους. Κι επειδή αυτή τη σύνθεση την τραγουδούσαν άνθρωποι μεταμφιεσμένοι σε τραγόμορφους Σατύρους, την ονόμασαν τραγωδία.
Οι Μαινάδες, μια από τις οποίες ήταν και η μητέρα του, μέσα στη μανία που τις είχε καταλάβει, όρμησαν επάνω του και τον κατασπάραξαν. Επίμονα αρνούνταν να λάβουν μέρος στις λατρευτικές τελετές οι κόρες του βασιλιά Μίνωα, όπως και του βασιλιά Προίτου. Προσβλημένος ο Διόνυσος τις έκανε να χάσουν τα λογικά τους. άλλοι λένε ότι για τη μανία που κατέλαβε τις νεαρές κόρες του Προίτου αιτία ήταν η Ήρα.
Σκληρός τιμωρός εμφανίζεται ο Διόνυσος στους εχθρούς του και σ' όσους είναι αντίθετοι στον τρόπο λατρείας του. Συνάμα γενναιόδωρος ευεργέτης σ' όσους τον τιμούν και τον ευχαριστούν. Όταν ο βασιλιάς Μίδας φιλοξένησε το δάσκαλό του, το γέρο Σιληνό, που είχε χαθεί, αυτός δέχτηκε να εκπληρώσει την επιθυμία του για να τον ευχαριστήσει. Ο άπληστος Μίδας ζήτησε να μπορεί ό,τι πιάνει να το μετατρέπει σε χρυσάφι. Σύντομα ο δύστυχος διαπίστωσε πως θα γινόταν βαθύπλουτος αλλά θα πέθαινε από την πείνα και τη δίψα. Το ψωμί που άγγιζε να φάει μετατρεπόταν σε χρυσό και το νερό που ήθελε να πιει σε χρυσαφένιες σταγόνες. Μετανιωμένος ζήτησε από το θεό να τον κάνει όπως πριν και ο Διόνυσος που τον λυπήθηκε του είπε πως αν λουστεί στα νερά του Πακτωλού ποταμού θ' απαλλαχτεί από το μαρτύριό του.
Ο θεός του γλεντιού δεν είχε πολλές ερωτικές περιπέτειες, όπως οι υπόλοιποι θεοί. Οι γυναίκες στη ζωή του είχαν διαφορετική θέση: υπήρξαν παραμάνες του όταν ήταν μικρός και συντρόφισσές του στ' ασταμάτητα γλέντια του. Κάποτε ερωτεύτηκε την όμορφη Αριάδνη, όταν την είδε να κοιμάται ήρεμα και γαλήνια, μοιάζοντας με θεά. Η κόρη του Μίνωα μαζί με τον Θησέα επέστρεφαν στην Αθήνα από την Κρήτη. Ξυπνώντας ένα πρωί στη Νάξο η Αριάδνη βλέπει πως ο σύντροφός της έφυγε και την εγκατέλειψε. Χωρίς να το ξέρει η ίδια, είχε έρθει ο Διόνυσος στ' όνειρο του Θησέα και μ' απειλές τον ανάγκασε να φύγει για να κάνει δική του την όμορφη νέα. Ολομόναχη όπως ήταν στο έρημο νησί, σαν σωτήρας εμφανίστηκε ο θεός μπροστά της, νέος, γεροδεμένος, στεφανωμένος ως συνήθως με κισσόφυλλα. Αφού έγινε ο γάμος τους, πέταξαν με το άρμα του θεού προς τον ουρανό.
Στη γη οι άνθρωποι τον ευχαριστούσαν για το θεϊκό δώρο του και για την ξενοιασιά που απλόχερα τους μοίραζε. Οι γιορτές που γίνονταν προς τιμή του ήταν ένα αδιάκοπο γλέντι, όπου όλοι μεθούσαν και τραγουδούσαν. Μ' αυτόν τον τρόπο προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν με τον αγαπητό τους θεό.
ΕΠΙΣΗΣ ΔΕΙΤΕ
