Ποιοι ήταν οι Γυναικονόμοι ; ...Ποίοι οι Αστυνόμοι;.... Ποιοι οι νόμοι για μια κηδεία
; ... Ποιοι οι νόμοι για τα γαμήλια
δείπνα ; ...Ποιοι οι περιορισμοί στον
χρόνο ταφής και στο είδος του ταφικού μνημείου; ...Ποιοι είχαν καθήκοντα και
την αρμοδιότητα να επιβλέπουν το κόστος μίσθωσης των υπηρεσιών γυναικών που
τραγουδούσαν με τη συνοδεία αυλού, «άρπας» και «κιθάρας» ;...Ποίοι είχαν αρμοδιότητα να επιβλέπουν τον αριθμό των
καλεσμένων σε δείπνα;...Γιατί η τελούμενη σε σπίτι συγγενούς μοιχεία
τιμωρείται με βαρύτερη ποινή, απ’ ότι εάν τελεσθεί αλλού;...Γιατί ο νόμος
για την ανθρωποκτονία πρόβλεπε την ιδιαίτερη ποινική μεταχείριση αυτού που
σκοτώνει κλέφτη, ο οποίος έχει συλληφθεί επ’ αυτοφώρω τη νύχτα ;...
Σκέψεις για το «δημόσιο» και «ιδιωτικό» στις μεταρρυθμίσεις του Δημητρίου του Φαληρέα (317-307 π.Χ.)
Στο άρθρο επιχειρείται μια προσέγγιση της νομοθεσίας που αποδίδεται στον Δημήτριο Φαληρέα μέσα από το πρίσμα των κοινωνικών κατηγοριών «δημόσιο» - «ιδιωτικό». Σε αυτό το πλαίσιο η πιο σημαντική μεταρρύθμιση ήταν η βραχύβια αρχή των γυναικονόμων με αποστολή την αστυνόμευση της νομοθεσίας κατά της πολυτέλειας και επιδεικτικής κατανάλωσης. Η επίβλεψη του αριθμού των καλεσμένων σε δείπνα αποτέλεσε την πιο εύγλωττη και ακραία εκδήλωση του περιορισμού του «ιδιωτικού». Στην περίπτωση της αμφισβητούμενης κατάργησης της χορηγίας, η σχέση «δημοσίου» και «ιδιωτικού» δεν ανατράπηκε αλλά διευθετήθηκε με την κατάτμηση του σώματος των άλλοτε υπόχρεων σε χορηγίες και την μεγέθυνση της απόστασης του ἀγωνοθέτη από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα.
Δημόσιο και ιδιωτικό στις μεταρρυθμίσεις του Δημητρίου του Φαληρέα (317-307 π.Χ.)
Περίληψη
Είναι κοινός τόπος στις αρχαιοελληνικές ιστορικές σπουδές ότι στις κοινωνίες των αρχαιοελληνικών πόλεων, το ιδιωτικό «διαπλεκόταν» (και όχι συγχέονταν) με το δημόσιο, με διαφορετικό τρόπο από ότι στις νεωτερικές και μετανεωτερικές κοινωνίες. Πολλοί ερευνητές έφτασαν να απορούν με τη διεισδυτικότητα της δημόσιας σφαίρας.
Στην παρουσίαση αυτή θα εστιάσω την έρευνα στη σχέση δημόσιου και ιδιωτικού στις ρυθμιστικές παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα, την περίοδο 317-307 κατά την οποία ηγείτο της πόλης. Η πνευματική συγκρότηση του Δημήτριου, μαθητής του Θεόφραστου, μέλος της Περιπατητικής σχολής και πολυγραφότατος συγγραφέας, καθιστά την θεσμική αναδιάρθρωση της Αθήνας που επιχείρησε προνομιακό «τόπο» σύγκλισης, σύγκρουσης ή εξισορρόπησης του ιδιωτικού με το δημόσιο.
Αν και στον Δημήτριο αποδίδεται ένα σύνολο ρυθμίσεων που ακόμα και σήμερα από πολλούς ιστορικούς χαρακτηρίζεται ως κώδικας, οι κανονιστικές παρεμβάσεις του χαρακτηρίζονται από μια πολύ συγκεκριμένη στόχευση, τον περιορισμό κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής πολιτείας, όπως η θέσπιση της αρχής των «νομοφυλάκων». Στο πεδίο των σχέσεων «ιδιωτικού»και «δημόσιου» εντοπίζονται δύο ρυθμίσεις, η εισαγωγή της αρχής των «γυναικονόμων» και η εκ θεμελίων αναδιοργάνωση του συστήματος της «χορηγίας».
Οι «γυναικονόμοι» βρίσκονται στο σταυροδρόμι μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού. Όντας αξιωματούχοι της πόλης είχαν αρμοδιότητες που τουλάχιστον στην Αθήνα ισοδυναμούσαν με κάποια μορφή παρέμβασης στην ιδιωτική σφαίρα και ζωή των κατοίκων. Είναι η περίπτωση της Αθήνας ενδεικτική του ρόλου τους και στις υπόλοιπες πόλεις όπου μαρτυρούνται?
Η θέσπιση της «αγωνοθεσίας» σε αντικατάσταση του συστήματος της «χορηγίας» εμπλέκει τη δημόσια εξουσία, τον «δήμο», στην διοργάνωση και διαχείριση των οικονομικών των εορτασμών και ταυτόχρονα ανακουφίζει τον εύπορο Αθηναίο από το οικονομικό βάρος της «χορηγίας».
Μπορεί, λοιπόν, να υποστηριχθεί ότι η μεταρρυθμιστική απόπειρα του Δημητρίου επανακαθορίζει τα όρια του «δημόσιου» και «ιδιωτικού» στην ύστερη κλασική Αθήνα, μάλλον προς όφελος του «δημόσιου». Περιοχές της ιδιωτικής σφαίρας τίθενται υπό την αυστηρότερη επίβλεψη της «πόλης» ενώ αλλού η ιδιωτική πρωτοβουλία διοχετεύεται προς την επιβλητικότερη εκτέλεση δημόσιων λειτουργιών.
Στην παρουσίαση αυτή θα εστιάσω την έρευνα στη σχέση δημόσιου και ιδιωτικού στις ρυθμιστικές παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα, την περίοδο 317-307 κατά την οποία ηγείτο της πόλης. Η πνευματική συγκρότηση του Δημήτριου, μαθητής του Θεόφραστου, μέλος της Περιπατητικής σχολής και πολυγραφότατος συγγραφέας, καθιστά την θεσμική αναδιάρθρωση της Αθήνας που επιχείρησε προνομιακό «τόπο» σύγκλισης, σύγκρουσης ή εξισορρόπησης του ιδιωτικού με το δημόσιο.
Αν και στον Δημήτριο αποδίδεται ένα σύνολο ρυθμίσεων που ακόμα και σήμερα από πολλούς ιστορικούς χαρακτηρίζεται ως κώδικας, οι κανονιστικές παρεμβάσεις του χαρακτηρίζονται από μια πολύ συγκεκριμένη στόχευση, τον περιορισμό κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής πολιτείας, όπως η θέσπιση της αρχής των «νομοφυλάκων». Στο πεδίο των σχέσεων «ιδιωτικού»και «δημόσιου» εντοπίζονται δύο ρυθμίσεις, η εισαγωγή της αρχής των «γυναικονόμων» και η εκ θεμελίων αναδιοργάνωση του συστήματος της «χορηγίας».
Οι «γυναικονόμοι» βρίσκονται στο σταυροδρόμι μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού. Όντας αξιωματούχοι της πόλης είχαν αρμοδιότητες που τουλάχιστον στην Αθήνα ισοδυναμούσαν με κάποια μορφή παρέμβασης στην ιδιωτική σφαίρα και ζωή των κατοίκων. Είναι η περίπτωση της Αθήνας ενδεικτική του ρόλου τους και στις υπόλοιπες πόλεις όπου μαρτυρούνται?
Η θέσπιση της «αγωνοθεσίας» σε αντικατάσταση του συστήματος της «χορηγίας» εμπλέκει τη δημόσια εξουσία, τον «δήμο», στην διοργάνωση και διαχείριση των οικονομικών των εορτασμών και ταυτόχρονα ανακουφίζει τον εύπορο Αθηναίο από το οικονομικό βάρος της «χορηγίας».
Μπορεί, λοιπόν, να υποστηριχθεί ότι η μεταρρυθμιστική απόπειρα του Δημητρίου επανακαθορίζει τα όρια του «δημόσιου» και «ιδιωτικού» στην ύστερη κλασική Αθήνα, μάλλον προς όφελος του «δημόσιου». Περιοχές της ιδιωτικής σφαίρας τίθενται υπό την αυστηρότερη επίβλεψη της «πόλης» ενώ αλλού η ιδιωτική πρωτοβουλία διοχετεύεται προς την επιβλητικότερη εκτέλεση δημόσιων λειτουργιών.
Ηλίας Ν. Αρναούτογλου
Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου
Ακαδημία Αθηνών
Βιογραφικό
Πτυχιούχος του Τμήματος Νομικής του ΑΠΘ. Διδάκτορας των κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης το 1993. Research assistant στο Lexicon of Greek Personal Names στην Οξφόρδη, από το 1994 έως το 1999. Από το 2000 έως σήμερα ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών. Έχει εκδώσει: Ancient Greek Laws. A sourcebook, London 1998, Thusia heneka kai sunousias. Private religious associations in Hellenistic Athens, Athens 2003. Άρθρα σχετικά με τα σωματεία στην ελληνο-ρωμαϊκή αρχαιότητα και στον 19ο αιώνα, και με την ιστορία των δικαιϊκών θεσμών της αρχαιότητας.
Η νομοθετική λειτουργία, δηλαδή η θέσπιση δεσμευτικών κανόνων, ρυθμιστικών της κοινωνικής συμβίωσης, τροφοδοτείται από τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες, ρόλους και σύμβολα. Ο νομοθέτης άλλοτε προχωρεί στην πλήρη υιοθέτηση αποκρυσταλλωμένων κοινωνικών κατηγοριών, όπως για παράδειγμα «δημόσιο» - «ιδιωτικό», και άλλοτε επιλέγει να διαρρήξει την καθιερωμένη οριοθέτηση επιλέγοντας να μεγεθύνει το ρυθμιστικό πεδίο του δημόσιου παράγοντα[1].
 |
| Μαρμάρινη εικονιστική προτομή του Δημήτριου Φαληρέα. Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο έργου της Πρώιμης Ελληνιστικής περιόδου. |
Οι μελετητές διαφωνούν ως προς την έκταση και την ένταση της διαπλοκής. Έτσι ο M. I. Finley και άλλοι υποστήριξαν ότι η μεγάλη έκταση της δημόσιας σφαίρας σήμανε όχι μόνο την πρωτοκαθεδρία του πολιτικού αλλά και την ουσιαστική κατάργηση της διάκρισης «δημόσιου - ιδιωτικού»[2]. Στην απέναντι όχθη βρίσκονται οι έρευνες του M. H. Hansen, ο οποίος υποστηρίζει ότι, παρόλη τη μεγέθυνση του «δημοσίου», υπήρξε στην αθηναϊκή κοινωνία, όπως και σε άλλες πόλεις με παρόμοια κοινωνική δομή, μια αυτόνομη, «ιδιωτική» σφαίρα, η οποία περιλάμβανε την ανατροφή των παιδιών, την άσκηση επαγγέλματος καθώς και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες[3].
Στην παρουσίαση αυτή θα εστιάσω στη σχέση «δημόσιου» και «ιδιωτικού» στις κανονιστικές επεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα, την περίοδο 317-307 κατά την οποία ηγείτο της πόλης[4]. Η πνευματική συγκρότηση του Δημήτριου, μαθητή του Θεόφραστου, μέλους της Περιπατητικής σχολής και πολυγραφότατου συγγραφέα, καθιστά την αναδιάρθρωση της Αθήνας που επιχείρησε προνομιακό «παράδειγμα» για την αναζήτηση συγκλίσεων, συγκρούσεων ή εξισορρόπησης του «ιδιωτικού» με το «δημόσιο».
 |
| Μια χαμένη κωμωδία του Μενάνδρου ξαναζωντανεύει σ” ένα τεράστιο ψηφιδωτό ,το έργο αυτό χρονολογείται μεταξύ 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ.,που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη του καθηγητή Πέτρου Θέμελη στην Αρχαία Μεσσήνη.Πρόκειται για την κωμωδία του Μενάνδρου «Μεσσηνία γυνή» ή «Ανατιθεμένη», που γνωρίζουμε την υπόθεσή της από μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων. |
Καταρχήν οφείλω να εξηγήσω για ποιο λόγο περιορίζομαι στη μελέτη των ρυθμίσεων του Δημήτριου του Φαληρέα και δεν επεκτείνομαι στην διερεύνηση της μενάνδρειας κωμωδίας. Παρόλο το γεγονός ότι ένα μέρος της δραματικής παραγωγής του Μενάνδρου παρουσιάστηκε στη σκηνή κατά τη διάρκεια της ἀρχῆς του Δημητρίου, μια ενδελεχής παρουσίαση των σχέσεων «δημοσίου» και «ιδιωτικού» θα απαιτούσε καταρχήν και τουλάχιστον τον χρόνο μιας επιπλέον παρουσίασης. Θα διέτρεχα τον κίνδυνο να επαναλάβω, ως εκ περισσού, όσα πρόσφατα έχουν γραφτεί από την Cynthia B. Patterson[5].
Τα προβλήματα που τίθενται από την κωμωδία είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα που θέτουν κανονιστικά κείμενα, και επομένως χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης.
Επιγραμματικά, θα επεσήμανα ότι ο Μένανδρος εστιάζει τη θεματολογία του στην ιδιωτική σφαίρα, η οποία όμως δεν αντιδιαστέλλεται με το δημόσιο χώρο της πόλης ως πολιτικό υποκείμενο, αλλά εγγράφεται στον δημόσιο χώρο της πόλης νοούμενης περισσότερο ως κοινότητας.
Τα προβλήματα που τίθενται από την κωμωδία είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα που θέτουν κανονιστικά κείμενα, και επομένως χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης.
Επιγραμματικά, θα επεσήμανα ότι ο Μένανδρος εστιάζει τη θεματολογία του στην ιδιωτική σφαίρα, η οποία όμως δεν αντιδιαστέλλεται με το δημόσιο χώρο της πόλης ως πολιτικό υποκείμενο, αλλά εγγράφεται στον δημόσιο χώρο της πόλης νοούμενης περισσότερο ως κοινότητας.
 |
| ΤΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ - Η ΕΙΣΟΔΟΣ - ΓΡΑΦΙΚΟ VR @FHW |
Στον Δημήτριο τον Φαληρέα έχουν αποδοθεί καταχρηστικά νομοθετικές παρεμβάσεις, όπως για παράδειγμα η αύξηση του αριθμού των μελών της Ηλιαίας όταν δικάζει περιπτώσεις εἰσαγγελίας, η υποχρεωτική αναγραφή του επώνυμου άρχοντα στους περιουσιακούς ὅρους, και η αντικατάσταση της κλήρωσης των αρχόντων με τη διαδικασία εκλογής[6].
Ακόμα και σήμερα πολλοί ιστορικοί χαρακτηρίζουν το σύνολο των παρεμβάσεων του με τον όρο «κώδικας» ή «κωδικοποίηση» (καθ’ υπερβολήν κατά τη γνώμη μου, καθώς κανένας όρος των παραπάνω εννοιών, ακόμα και εν ευρεία εννοία, δεν πληρούται)[7].
Αντίθετα, πιστεύω ότι οι όποιες κανονιστικές παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα έπρεπε να ικανοποιούν τουλάχιστον δύο πολύ συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες,
α) τη συμμόρφωση με τους όρους συνθήκης με τον Κάσσανδρο, η οποία είχε συναφθεί το 317 π.Χ. (γι’ αυτό και η θέσπιση περιουσιακού ορίου για τη συμμετοχή στη διοίκηση των κοινών της πόλης), και β) ο συνακόλουθος περιορισμός κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής πολιτείας, όπως η κυριαρχία του δήμου (στο πλαίσιο αυτό και η θέσπιση της αρχής των νομοφυλάκων).
Ακόμα και σήμερα πολλοί ιστορικοί χαρακτηρίζουν το σύνολο των παρεμβάσεων του με τον όρο «κώδικας» ή «κωδικοποίηση» (καθ’ υπερβολήν κατά τη γνώμη μου, καθώς κανένας όρος των παραπάνω εννοιών, ακόμα και εν ευρεία εννοία, δεν πληρούται)[7].
Αντίθετα, πιστεύω ότι οι όποιες κανονιστικές παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα έπρεπε να ικανοποιούν τουλάχιστον δύο πολύ συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες,
α) τη συμμόρφωση με τους όρους συνθήκης με τον Κάσσανδρο, η οποία είχε συναφθεί το 317 π.Χ. (γι’ αυτό και η θέσπιση περιουσιακού ορίου για τη συμμετοχή στη διοίκηση των κοινών της πόλης), και β) ο συνακόλουθος περιορισμός κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής πολιτείας, όπως η κυριαρχία του δήμου (στο πλαίσιο αυτό και η θέσπιση της αρχής των νομοφυλάκων).
Κυρίαρχο ζήτημα στην αποτίμηση των νομοθετικών πρωτοβουλιών του Δημήτριου του Φαληρέα μέχρι το 1978 ήταν η ανίχνευση φιλοσοφικών, πλατωνικών ή αριστοτελικών, επιρροών.
Η συζήτηση αυτή έμμεσα επηρεάζει και το ζήτημα των σχέσεων «ιδιωτικού» και «δημόσιου», καθώς είναι γνωστός ο ενισχυμένος ρόλος του «δημόσιου» και στις δυο φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Σ’ ένα εκτενές άρθρο του ο H.-J. Gehrke αντέκρουσε με επιτυχία τις παραπάνω θεωρήσεις και αποδέσμευσε την εκτίμηση των νομοθετικών πρωτοβουλιών του Δημήτριου από τις επιρροές φιλοσοφικών σχολών[8]. Σε διαφορετικό πλαίσιο τοποθετεί η O’Sullivan (2009) το σύνολο των νομοθετικών παρεμβάσεων του Δημητρίου του Φαληρέα.
Το εντάσσει στην ευρύτερη πολιτική ατζέντα, η οποία προϋπήρχε στην Αθήνα του ύστερου τέταρτου αιώνα και συνέδεε την ηθική στάση του ατόμου με την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.
Έτσι, όμως, οι κανονιστικές ρυθμίσεις του Δημητρίου απομονώνονται, τεχνητά, από το άμεσο ιστορικό τους περιβάλλον.
Η συζήτηση αυτή έμμεσα επηρεάζει και το ζήτημα των σχέσεων «ιδιωτικού» και «δημόσιου», καθώς είναι γνωστός ο ενισχυμένος ρόλος του «δημόσιου» και στις δυο φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Σ’ ένα εκτενές άρθρο του ο H.-J. Gehrke αντέκρουσε με επιτυχία τις παραπάνω θεωρήσεις και αποδέσμευσε την εκτίμηση των νομοθετικών πρωτοβουλιών του Δημήτριου από τις επιρροές φιλοσοφικών σχολών[8]. Σε διαφορετικό πλαίσιο τοποθετεί η O’Sullivan (2009) το σύνολο των νομοθετικών παρεμβάσεων του Δημητρίου του Φαληρέα.
Το εντάσσει στην ευρύτερη πολιτική ατζέντα, η οποία προϋπήρχε στην Αθήνα του ύστερου τέταρτου αιώνα και συνέδεε την ηθική στάση του ατόμου με την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.
Έτσι, όμως, οι κανονιστικές ρυθμίσεις του Δημητρίου απομονώνονται, τεχνητά, από το άμεσο ιστορικό τους περιβάλλον.
Ειδικότερα, δύο ρυθμίσεις φαίνεται να μεταλλάσσουν τις σχέσεις «ιδιωτικού» και «δημόσιου», ι) η θέσπιση νομοθεσίας κατά της πολυτέλειας με τρεις ιδιαίτερες εκφάνσεις, περιορισμοί στη μορφή των ταφικών μνημείων, στον τρόπο εκφοράς των νεκρών και εισαγωγή της αρχής των γυναικονόμων και ιι) η εκ θεμελίων αναδιοργάνωση του τρόπου χρηματοδότησης των εορταστικών εκδηλώσεων της πόλης, της χορηγίας.
Ι. Διατάξεις κατά της πολυτέλειας
Πέντε αποσπάσματα αποτελούν το σύνολο των μαρτυριών για την νομοθετική παρέμβαση του Δημήτριου του Φαληρέα κατά της πολυτέλειας ή καλύτερα κατά της επίδειξης ή της «επιδεικτικής κατανάλωσης».
Βέβαια, δεν είναι σίγουρο ότι αυτός ο αξιωματούχος θα πρέπει να ταυτιστεί με τους γυναικονόμους, αλλά μου φαίνεται ως η πιο πιθανή και πρόσφορη λύση, καθώς δεν υπάρχει θέσπιση άλλων αξιωματούχων αυτήν την περίοδο[10].
Άλλωστε οι αρμοδιότητες των γυναικονόμων βρίσκονται σε αρμονία με τον περιορισμό της επιδεικτικής κατανάλωσης που επιδιώκεται με την ρύθμιση περί ταφών.
Η θέσπιση των γυναικονόμων αποτελεί ένα επιχείρημα για όσους υποστηρίζουν την πραγματοποίηση μιας συντηρητικής στροφής από τον Δημήτριο Φαληρέα[11], διότι όντας αξιωματούχοι της πόλης είχαν αρμοδιότητες που, τουλάχιστον στην Αθήνα, ισοδυναμούσαν με κάποια μορφή παρέμβασης στην ιδιωτική σφαίρα των πολιτών.
Τα υπόλοιπα τέσσερα αποσπάσματα, δύο από κωμικούς ποιητές[12 (Ανοίξτε τώρα τις πόρτες, για να είμαστε ορατοί στο φως και να μπορούν να μας δουν, εάν ο γυναικονόμος επιθυμήσει, κάνοντας έφοδο, να ελέγξει τον αριθμό των καλεσμένων, σύμφωνα με τον καινούργιο νόμο, τον οποίο συνηθίζουν να εφαρμόζουν. Αντί γι’ αυτό θα πρέπει να εξετάσουν τα σπίτια αυτών που δεν οργανώνουν δείπνα) ], ένα από τον αττθιδογράφο Φιλόχορο[13 (Και ο Φιλόχορος στο έβδομο βιβλίο της ιστορίας της Αθήνας λέει «οι γυναικονόμοι μαζί με τα μέλη του Αρείου Πάγου εξέταζαν τις συνάξεις στα σπίτια στη διάρκεια γαμήλιων δείπνων ή δείπνων μετά από θυσία» ) ] και ένα από τον Σάμιο ποιητή Λυγκέα[14 (Και ο Χαιρεφώντας, λέει (ο Λυγκέας), ο παράσιτος αφού ήλθε απρόσκλητος σε γαμήλιο δείπνο και έκατσε στην άκρη (του τραπεζιού), όταν οι γυναικονόμοι άρχισαν να αριθμούν τους καλεσμένους και του ζήτησαν να αποχωρήσει, διότι, ενάντια στο νόμο, υπερέβαινε τον αριθμό των τριάντα, αυτός είπε «μετρήστε πάλι αρχίζοντας από εμένα») ], παρέχουν μια άλλη διάσταση των καθηκόντων των γυναικονόμων.
Παρόλη την συνήθη και αναμενόμενη κωμική υπερβολή, η οποία αγγίζει τα όρια του σουρεαλιστικού στο απόσπασμα με τον Χαιρεφώντα, κοινή τους συνισταμένη είναι ότι οι γυναικονόμοι ήταν επιφορτισμένοι με τον έλεγχο του αριθμού των καλεσμένων σε δείπνο σε ιδιωτική οικία. Η εμφάνιση της διάταξης αυτής στην τοπική ιστορία των Αθηνών του Φιλόχορου ενισχύει την αξιοπιστία των κωμικών μαρτυριών.
Επιπλέον, ο Πλούταρχος στα Ηθικά 666D – 667B αναφέρεται σε νομοθετικές απόπειρες περιορισμού των καλεσμένων σε γαμήλια δείπνα, «καὶ γὰρ τῶν νομοθετῶν τοὺς τῇ πολυτελείᾳ κατὰ κράτος πολεμήσαντας ὁρίσαι μάλιστα τῶν εἰς τοὺς γάμους καλουμένων τὸ πλῆθος», χωρίς να εξειδικεύει περαιτέρω την πληροφορία αυτή.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Πλούταρχος εντάσσει παρόμοια μέτρα στο πλαίσιο περιορισμού της πολυτέλειας, γεγονός που συνάδει με τη χρονολογική συσχέτιση των αποσπασμάτων με τις κανονιστικές παρεμβάσεις του Δημητρίου.
Παρόλη την συνήθη και αναμενόμενη κωμική υπερβολή, η οποία αγγίζει τα όρια του σουρεαλιστικού στο απόσπασμα με τον Χαιρεφώντα, κοινή τους συνισταμένη είναι ότι οι γυναικονόμοι ήταν επιφορτισμένοι με τον έλεγχο του αριθμού των καλεσμένων σε δείπνο σε ιδιωτική οικία. Η εμφάνιση της διάταξης αυτής στην τοπική ιστορία των Αθηνών του Φιλόχορου ενισχύει την αξιοπιστία των κωμικών μαρτυριών.
Επιπλέον, ο Πλούταρχος στα Ηθικά 666D – 667B αναφέρεται σε νομοθετικές απόπειρες περιορισμού των καλεσμένων σε γαμήλια δείπνα, «καὶ γὰρ τῶν νομοθετῶν τοὺς τῇ πολυτελείᾳ κατὰ κράτος πολεμήσαντας ὁρίσαι μάλιστα τῶν εἰς τοὺς γάμους καλουμένων τὸ πλῆθος», χωρίς να εξειδικεύει περαιτέρω την πληροφορία αυτή.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Πλούταρχος εντάσσει παρόμοια μέτρα στο πλαίσιο περιορισμού της πολυτέλειας, γεγονός που συνάδει με τη χρονολογική συσχέτιση των αποσπασμάτων με τις κανονιστικές παρεμβάσεις του Δημητρίου.
Οι γυναικονόμοι δεν είναι αξιωματούχοι αποκλειστικά αθηναϊκής κοπής, εμφανίζονται σε πολλές άλλες πόλεις, μεταξύ αυτών στη Σάμο του 4ου αιώνα, στην ελληνιστική Θάσο, στις Θεσπιές της Βοιωτίας, στο Γάμβρειον της Μυσίας, στις Ερυθρές της Ιωνίας και στην Αλεξάνδρεια.
Στα αυτοκρατορικά χρόνια μαρτυρούνται στη Σπάρτη και στο ιερό της Δήμητρας στην Ανδανία[15]. Στα καθήκοντα τους περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων η επίβλεψη των ιερών χώρων και της αμφίεσης των προσκυνητών καθώς και άλλα λατρευτικά καθήκοντα.
Στα αυτοκρατορικά χρόνια μαρτυρούνται στη Σπάρτη και στο ιερό της Δήμητρας στην Ανδανία[15]. Στα καθήκοντα τους περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων η επίβλεψη των ιερών χώρων και της αμφίεσης των προσκυνητών καθώς και άλλα λατρευτικά καθήκοντα.
Όπως είναι φυσικό, πολλές ερμηνείες προτάθηκαν για τους Αθηναίους γυναικονόμους. Ο Wehrli είδε στους γυναικονόμους ένα είδος αστυνομίας ηθών, ενώ ο Vatin υποστήριξε, σε πραγματικά αριστοτελικούς όρους, ότι οι γυναικονόμοι αποτελούσαν ένα είδος ασπίδας εναντίον της ενδιάθετης έλλειψης τάξης και οργάνωσης των γυναικών.
Πολύ πρόσφατα ο Azoulay, ακολουθώντας την ερμηνεία του Gehrke, αποδίδει τις νομοθετικές πρωτοβουλίες του Δημητρίου του Φαληρέα (νομοθεσία εναντίον πολυτέλειας και αγωνοθεσία) στην πρόθεση περιορισμού των μέσων επίδειξης της αθηναϊκής ελίτ και κυριαρχίας του ίδιου του Δημητρίου στο αθηναϊκό στερέωμα (εξ ου οι ιστορίες για τον αριθμό των ανδριάντων του Δημητρίου και την καταστροφή τους αλλά και ο εργαλειακός χαρακτήρας των γυναικονόμων)[16].
Πολύ πρόσφατα ο Azoulay, ακολουθώντας την ερμηνεία του Gehrke, αποδίδει τις νομοθετικές πρωτοβουλίες του Δημητρίου του Φαληρέα (νομοθεσία εναντίον πολυτέλειας και αγωνοθεσία) στην πρόθεση περιορισμού των μέσων επίδειξης της αθηναϊκής ελίτ και κυριαρχίας του ίδιου του Δημητρίου στο αθηναϊκό στερέωμα (εξ ου οι ιστορίες για τον αριθμό των ανδριάντων του Δημητρίου και την καταστροφή τους αλλά και ο εργαλειακός χαρακτήρας των γυναικονόμων)[16].
Είναι αξιοπερίεργο ότι παρόλη την προσοχή που έχει δοθεί στην αναζήτηση του περιεχομένου της νομοθεσίας του Φαληρέα και των κινήτρων του, μόνο ο Williams (1982: 188-190) στην αδημοσίευτη διατριβή του αναφέρεται στην επίδραση της θέσπισης των «γυναικονόμων» στην σχέση «δημόσιου» και «ιδιωτικού».
Εξηγεί την θέσπιση τους με βάση την αρχή ότι ο Δημήτριος ο Φαληρέας είχε ιδεολογικές επιδράσεις από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και ότι ο ίδιος επεδίωκε, όχι τόσο την ικανοποίηση του αισθήματος δικαίου των μη προνομιούχων στρωμάτων του πληθυσμού, αλλά τον περιορισμό των ευκαιριών κοινωνικής ανάδειξης της ελίτ, μονοπωλώντας τις ευκαιρίες συσσώρευσης κοινωνικού γοήτρου.
Εξηγεί την θέσπιση τους με βάση την αρχή ότι ο Δημήτριος ο Φαληρέας είχε ιδεολογικές επιδράσεις από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και ότι ο ίδιος επεδίωκε, όχι τόσο την ικανοποίηση του αισθήματος δικαίου των μη προνομιούχων στρωμάτων του πληθυσμού, αλλά τον περιορισμό των ευκαιριών κοινωνικής ανάδειξης της ελίτ, μονοπωλώντας τις ευκαιρίες συσσώρευσης κοινωνικού γοήτρου.
Οι δύο περιπτώσεις περιορισμών που αναφέρει ο Κικέρωνας (περιορισμοί στον χρόνο ταφής και στο είδος του ταφικού μνημείου) δεν στοιχειοθετούν prima facie ευθεία παρέμβαση στην ιδιωτική σφαίρα, αλλά στην ένταξη ιδιωτικών επιλογών στο δημόσιο χώρο, σ’ ένα οιονεί πεδίο ανταγωνισμού, -έστω και συμβολικού-, όπως είναι τα νεκροταφεία.
Άλλωστε παρόμοιοι περιορισμοί είναι γνωστοί και σε άλλες πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Για παράδειγμα, στην Ιουλίδα της Κέω τον 5ο αιώνα π.Χ. οι νόμοι για την ταφή των νεκρών πρόβλεπαν το είδος και τον αριθμό των νεκρικών σαβάνων και τις απαιτούμενες προσφορές[17 (Αυτοί είναι οι νόμοι για τους τεθνεώτες. Να θάπτονται οι νεκροί σύμφωνα με τους παρακάτω όρους. Ο νεκρός να τυλίγεται σε τρία λευκά ιμάτια, ένα ως στρώμα, ένα ως ένδυμα και ένα ως κάλυμμα. Επιτρέπεται και ένα ακόμα (ιμάτιο) αξίας μικρότερης των εκατό δραχμώ.) ]. Εξάλλου, τάσεις περιορισμού της επίδειξης και της πολυτέλειας δεν αποτελούν αποκλειστικό χαρακτηριστικό των παρεμβάσεων του Δημήτριου του Φαληρέα.
Παρόμοιοι περιορισμοί αποδίδονται (με μικρότερη ή μεγαλύτερη πειστικότητα) στο Σόλωνα[18], και στον Λυκούργο[19]. Επιπλέον, ο Banfi (2007) σημείωσε τη, μακρινή και ελάχιστα πειστική, συγγένεια μεταξύ των δέκα ἀστυνόμων της Αθηναίων Πολιτείας και των γυναικονόμων[20].
Θυμίζω ότι οι ἀστυνόμοι, σύμφωνα με την Αθηναίων Πολιτεία παρ. 50.2, είχαν ανάμεσα σε άλλα καθήκοντα και την αρμοδιότητα να επιβλέπουν το κόστος μίσθωσης των υπηρεσιών γυναικών που τραγουδούσαν με τη συνοδεία αυλού, «άρπας» και «κιθάρας»[21].
Επομένως, ο Δημήτριος ο Φαληρέας φαίνεται να συνεχίζει μια πορεία –συντηρητική ή όχι είναι άλλο θέμα- που είχε, ενδεχομένως, ξεκινήσει πολύ πριν το 317. Ήδη από το 1985 η S. C. Humphreys[22] είχε επισημάνει ότι κάποιες νομοθετικές ρυθμίσεις του Λυκούργου προαναγγέλλουν αντίστοιχες παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα, όπως η συγκέντρωση στο ίδιο πρόσωπο της ιδιότητας του νομοπαρασκευάζοντος και του εισηγητή ενός νέου νόμου, την προτροπή του Λυκούργου σε όσους αναλάμβαναν δημόσια αξιώματα να συμβάλλουν οικονομικά στην εκτέλεση των καθηκόντων τους (προάγγελος της ἀγωνοθεσίας) και τέλος στην όχι μόνο συχνότερη αλλά και διευρυμένη χρήση του ενδίκου μέσου της εἰσαγγελίας για αδικήματα ήσσονος σημασίας, στο πλαίσιο της διαπαιδαγώγησης των πολιτών[23].
 |
| Κεραμικός Αθήνα -Ταφικό μνημείο |
 |
| Πρόθεσης 510 π.Χ. |
 |
| Εύρημα από τις ανασκαφές στην Αγορά των Αθηνών |
Θυμίζω ότι οι ἀστυνόμοι, σύμφωνα με την Αθηναίων Πολιτεία παρ. 50.2, είχαν ανάμεσα σε άλλα καθήκοντα και την αρμοδιότητα να επιβλέπουν το κόστος μίσθωσης των υπηρεσιών γυναικών που τραγουδούσαν με τη συνοδεία αυλού, «άρπας» και «κιθάρας»[21].
Επομένως, ο Δημήτριος ο Φαληρέας φαίνεται να συνεχίζει μια πορεία –συντηρητική ή όχι είναι άλλο θέμα- που είχε, ενδεχομένως, ξεκινήσει πολύ πριν το 317. Ήδη από το 1985 η S. C. Humphreys[22] είχε επισημάνει ότι κάποιες νομοθετικές ρυθμίσεις του Λυκούργου προαναγγέλλουν αντίστοιχες παρεμβάσεις του Δημήτριου του Φαληρέα, όπως η συγκέντρωση στο ίδιο πρόσωπο της ιδιότητας του νομοπαρασκευάζοντος και του εισηγητή ενός νέου νόμου, την προτροπή του Λυκούργου σε όσους αναλάμβαναν δημόσια αξιώματα να συμβάλλουν οικονομικά στην εκτέλεση των καθηκόντων τους (προάγγελος της ἀγωνοθεσίας) και τέλος στην όχι μόνο συχνότερη αλλά και διευρυμένη χρήση του ενδίκου μέσου της εἰσαγγελίας για αδικήματα ήσσονος σημασίας, στο πλαίσιο της διαπαιδαγώγησης των πολιτών[23].
Το στοιχείο, όμως, που συνιστά ανατροπή της σχέσης «ιδιωτικού» και «δημόσιου» είναι η αρμοδιότητα των γυναικονόμων να επιβλέπουν τον αριθμό των καλεσμένων σε δείπνα.
Αυτή η αρμοδιότητα παραβιάζει το σκληρό πυρήνα του ιδιωτικού βίου, τον οἶκο του Αθηναίου πολίτη.
Η παραβίαση του οἶκου σε καμία περίπτωση δεν αντιστοιχεί με τη σύγχρονη έννοια της παραβίαση της «ιδιωτικότητας» (μια όχι και πολύ κομψή μετάφραση του αγγλικού privacy[24]). Όμως η ιδιαίτερη θέση και προστασία του οἶκου μαρτυρείται από το γεγονός ότι η παραβίαση του συνιστά επιβαρυντική περίσταση σε περιπτώσεις μοιχείας και κλοπής[25].
Ειδικότερα, στην Αθήνα, ο νόμος για την ανθρωποκτονία πρόβλεπε την ιδιαίτερη ποινική μεταχείριση αυτού που σκοτώνει κλέφτη, ο οποίος έχει συλληφθεί επ’ αυτοφώρω τη νύχτα (προφανώς έχοντας μπει στο σπίτι) και το ίδιο στην περίπτωση μοιχού[26].
Ο φονέας απαλλασσόταν από οποιαδήποτε ποινική ευθύνη μόνον εφόσον αποδείκνυε τις παραπάνω περιστάσεις. Παρόμοια στη μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνας, η τελούμενη σε σπίτι συγγενούς μοιχεία τιμωρείται με βαρύτερη ποινή, απ’ ότι εάν τελεσθεί αλλού[27].
Αυτή η αρμοδιότητα παραβιάζει το σκληρό πυρήνα του ιδιωτικού βίου, τον οἶκο του Αθηναίου πολίτη.
Η παραβίαση του οἶκου σε καμία περίπτωση δεν αντιστοιχεί με τη σύγχρονη έννοια της παραβίαση της «ιδιωτικότητας» (μια όχι και πολύ κομψή μετάφραση του αγγλικού privacy[24]). Όμως η ιδιαίτερη θέση και προστασία του οἶκου μαρτυρείται από το γεγονός ότι η παραβίαση του συνιστά επιβαρυντική περίσταση σε περιπτώσεις μοιχείας και κλοπής[25].
Ειδικότερα, στην Αθήνα, ο νόμος για την ανθρωποκτονία πρόβλεπε την ιδιαίτερη ποινική μεταχείριση αυτού που σκοτώνει κλέφτη, ο οποίος έχει συλληφθεί επ’ αυτοφώρω τη νύχτα (προφανώς έχοντας μπει στο σπίτι) και το ίδιο στην περίπτωση μοιχού[26].
Ο φονέας απαλλασσόταν από οποιαδήποτε ποινική ευθύνη μόνον εφόσον αποδείκνυε τις παραπάνω περιστάσεις. Παρόμοια στη μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνας, η τελούμενη σε σπίτι συγγενούς μοιχεία τιμωρείται με βαρύτερη ποινή, απ’ ότι εάν τελεσθεί αλλού[27].
Οι νομοθετικές ρυθμίσεις δεν εκπονούνται σε συνθήκες εργαστηρίου αλλά απηχούν κοινωνικές πιέσεις, απαιτήσεις ομάδων και ιδεολογικούς προβληματισμούς.
Η συγκεκριμένη μεταρρύθμιση του Δημητρίου εγγράφεται στην πολιτική ατμόσφαιρα που είχε ήδη δημιουργηθεί την εικοσαετία πριν την έλευση του τελευταίου στην αρχή, είχε όμως ως στόχο τον περιορισμό των πρακτικών κοινωνικής επίδειξης και ανομολόγητη στόχευση τον περιορισμό της επιρροής της αθηναϊκής ελίτ.
Η συγκεκριμένη μεταρρύθμιση του Δημητρίου εγγράφεται στην πολιτική ατμόσφαιρα που είχε ήδη δημιουργηθεί την εικοσαετία πριν την έλευση του τελευταίου στην αρχή, είχε όμως ως στόχο τον περιορισμό των πρακτικών κοινωνικής επίδειξης και ανομολόγητη στόχευση τον περιορισμό της επιρροής της αθηναϊκής ελίτ.
ΙΙ. Χορηγία - αγωνοθεσία
Ο Δημήτριος πιστώνεται επίσης με τη θέσπιση ενός νέου τρόπου χρηματοδότησης κάποιων εορταστικών εκδηλώσεων της πόλης. Κατάργησε το θεσμό της χορηγίας[28], δηλ. την ανάληψη της υποχρέωσης οικονομικής υποστήριξης του χορού σε θεατρικό ή διθυραμβικό αγώνα από κάποιον από τους ευπορότερους Αθηναίους, και εισήγαγε την ἀγωνοθεσία, δηλ. την ανάληψη από τον δήμο της ευθύνης οργάνωσης όλων των εορτασμών και την ανάθεση της σ’ έναν πολίτη.
Με αυτόν τον τρόπο, η δημόσια εξουσία, ο δήμος, αναλαμβάνει την διοργάνωση και διαχείριση των οικονομικών των εορτασμών και ταυτόχρονα οι εύποροι Αθηναίοι ανακουφίζονται από το οικονομικό βάρος, γεγονός που αποτέλεσε στοιχείο της κριτικής εναντίον της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Δεν είναι βέβαιο εάν η μεταρρύθμιση αυτή στόχευε σ’ έναν επαναπροσδιορισμό της σχέσης «ιδιωτικού» – «δημόσιου», αλλά είναι σίγουρο ότι διατάραξε τις ισορροπίες.
Καταρχήν, διαφοροποιήθηκε ο τρόπος διοχέτευσης του πλούτου των ιδιωτών σε εκδηλώσεις της πόλης. Με το σύστημα της χορηγίας το βάρος επιμεριζόταν στον κύκλο των πιο εύπορων μελών της πόλης (με παρεπόμενο την διαδικασία της ἀντίδοσης[29]), ενώ με την ἀγωνοθεσία το βάρος, αν και κατ’ όνομα αναλαμβάνεται από τον δήμο, πέφτει σ’ ένα άτομο[30].
Με αυτόν τον τρόπο, όμως, αφενός μεν καταλύεται η ισότητα στην αντιμετώπιση των οικονομικών βαρών και διαρρηγνύεται η αλληλεγγύη μεταξύ των υπόχρεων σε ανάληψη λειτουργιών και αφετέρου μεγεθύνεται η απόσταση που χωρίζει τον αγωνοθέτη από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα, διάσταση που αναδεικνύεται στην απόδοση τιμών, η οποία κατά τεκμήριο ακολουθούσε.
Δυστυχώς, η χρονολογία εφαρμογής αυτής της μεταρρύθμισης δεν μπορεί να προσδιοριστεί παρά μόνο κατά προσέγγιση.
Χορηγοί εμφανίζονται μέχρι και το 313/2[31] ενώ η πρώτη αναφορά σε αγωνοθέτη καταγράφεται το 307/6[32].
Σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη επιγραφή του έτους 315/4 τιμάται ο Φανόμαχος, ταμίας των Αχαρνέων διότι,
α) τέλεσε τις θυσίες,
β) φρόντισε μαζί με το δήμαρχο για τον εορτασμό των (κατ’ αγρούς) Διονυσίων,
γ) κατέβαλε την τιμή για την κατασκευή αργυρής φιάλης,
δ) λογοδότησε εμπρόθεσμα για την οικονομική διαχείριση, σύμφωνα με τους νόμους της πόλης και τους κανονισμούς του δήμου,
ε) επέστρεψε τα χρήματα που περίσσεψαν από τη διαχείριση,
στ) απολογήθηκε και απαλλάχθηκε από οποιαδήποτε ευθύνη για την θητεία του ως ταμίας[33].
Υποστηρίχθηκε από τον εκδότη της ότι ο τιμώμενος θα πρέπει να είχε διατελέσει αγωνοθέτης και η μεταρρύθμιση αυτή θα πρέπει να είχε υλοποιηθεί στα πρώτα χρόνια της ηγεμονίας του Δημητρίου του Φαληρέα.
Μια πρώτη αντίρρηση είναι ότι έχουμε να κάνουμε με τη διοργάνωση των μικρών Διονυσίων ή κατ’ αγρούς Διονύσια, για το οποίο την ευθύνη είχαν οι δήμοι. Σε αυτούς τους εορτασμούς παραμένει σε ισχύ ο θεσμός της χορηγίας, όπως μαρτυρούν επιγραφές του τρίτου αιώνα π.Χ. (IG ΙΙ2 3109 (= IRhamnous 120))[34].
Η ασαφής αναφορά στο τιμητικό ψήφισμα στη διαχείριση χρημάτων της πόλης ενδεχομένως να αφορά άλλου είδους προσφορά, συνεισφορά ή εκλογή. Επιπλέον, η επιγραφή μας πληροφορεί ότι ο τιμώμενος παρέδωσε τον πλεονάζον ποσό από τη διοίκηση του στους Αχαρνείς και όχι στην πόλη.
Χορηγοί εμφανίζονται μέχρι και το 313/2[31] ενώ η πρώτη αναφορά σε αγωνοθέτη καταγράφεται το 307/6[32].
Σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη επιγραφή του έτους 315/4 τιμάται ο Φανόμαχος, ταμίας των Αχαρνέων διότι,
α) τέλεσε τις θυσίες,
β) φρόντισε μαζί με το δήμαρχο για τον εορτασμό των (κατ’ αγρούς) Διονυσίων,
γ) κατέβαλε την τιμή για την κατασκευή αργυρής φιάλης,
δ) λογοδότησε εμπρόθεσμα για την οικονομική διαχείριση, σύμφωνα με τους νόμους της πόλης και τους κανονισμούς του δήμου,
ε) επέστρεψε τα χρήματα που περίσσεψαν από τη διαχείριση,
στ) απολογήθηκε και απαλλάχθηκε από οποιαδήποτε ευθύνη για την θητεία του ως ταμίας[33].
Υποστηρίχθηκε από τον εκδότη της ότι ο τιμώμενος θα πρέπει να είχε διατελέσει αγωνοθέτης και η μεταρρύθμιση αυτή θα πρέπει να είχε υλοποιηθεί στα πρώτα χρόνια της ηγεμονίας του Δημητρίου του Φαληρέα.
Μια πρώτη αντίρρηση είναι ότι έχουμε να κάνουμε με τη διοργάνωση των μικρών Διονυσίων ή κατ’ αγρούς Διονύσια, για το οποίο την ευθύνη είχαν οι δήμοι. Σε αυτούς τους εορτασμούς παραμένει σε ισχύ ο θεσμός της χορηγίας, όπως μαρτυρούν επιγραφές του τρίτου αιώνα π.Χ. (IG ΙΙ2 3109 (= IRhamnous 120))[34].
Η ασαφής αναφορά στο τιμητικό ψήφισμα στη διαχείριση χρημάτων της πόλης ενδεχομένως να αφορά άλλου είδους προσφορά, συνεισφορά ή εκλογή. Επιπλέον, η επιγραφή μας πληροφορεί ότι ο τιμώμενος παρέδωσε τον πλεονάζον ποσό από τη διοίκηση του στους Αχαρνείς και όχι στην πόλη.
Υποστηρίχθηκε σιωπηρά από τους υποστηρικτές της άποψης ότι οι μεταρρυθμίσεις του Δημητρίου του Φαληρέα στηρίζονται σε πλατωνικές ή αριστοτελικές επιρροές ότι αυτές οι επεμβάσεις επανακαθόρισαν τα όρια του «δημόσιου» και «ιδιωτικού» στην ύστερη κλασική Αθήνα, προς όφελος του «δημόσιου».
Το μόνο μέτρο, το οποίο συνάδει με τη θεωρία ενίσχυσης της δημόσιας σφαίρας είναι η αστυνόμευση του αριθμού των καλεσμένων σε δείπνα από τους γυναικονόμους.
Αλλά ας μην περάσει απαρατήρητο ότι αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο ρυθμίσεων εναντίον της πολυτέλειας, μια τάση εμφανής ήδη στην προ του 322 Αθήνα.
Οι περιπτώσεις που εξετάσθηκαν δείχνουν ότι ενώ κάποιες εκδηλώσεις της ιδιωτικής σφαίρας τέθηκαν καταρχήν υπό την αυστηρότερη επίβλεψη της πόλης, η ιδιωτική πρωτοβουλία και «φιλοτιμία» διοχετεύθηκε προς την επιβλητικότερη εκτέλεση δημόσιων λειτουργιών. Επομένως, η διασύνδεση της μεταρρύθμισης του Δημητρίου με παρεμβάσεις στον ιδιωτικό χώρο προς όφελος του δημόσιου δεν φαίνεται να είναι εύστοχη.
Ο Δημήτριος ο Φαληρέας συνεχίζει, άλλοτε με υπερβάλλοντα ζήλο και άλλοτε λόγω της ιστορικής συγκυρίας, την πορεία της αθηναϊκής δημοκρατίας στο ίδιο μοτίβο. Μια διαρκής διαπραγμάτευση των ορίων «δημοσίου» και «ιδιωτικού», σ’ ένα κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο με εντεινόμενες τάσεις ενίσχυσης ολιγαρχικών λύσεων αλλά με ζωντανή ακόμα την ανάμνηση ενός δημοκρατικού καθεστώτος και λόγου.
Το μόνο μέτρο, το οποίο συνάδει με τη θεωρία ενίσχυσης της δημόσιας σφαίρας είναι η αστυνόμευση του αριθμού των καλεσμένων σε δείπνα από τους γυναικονόμους.
Αλλά ας μην περάσει απαρατήρητο ότι αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο ρυθμίσεων εναντίον της πολυτέλειας, μια τάση εμφανής ήδη στην προ του 322 Αθήνα.
Οι περιπτώσεις που εξετάσθηκαν δείχνουν ότι ενώ κάποιες εκδηλώσεις της ιδιωτικής σφαίρας τέθηκαν καταρχήν υπό την αυστηρότερη επίβλεψη της πόλης, η ιδιωτική πρωτοβουλία και «φιλοτιμία» διοχετεύθηκε προς την επιβλητικότερη εκτέλεση δημόσιων λειτουργιών. Επομένως, η διασύνδεση της μεταρρύθμισης του Δημητρίου με παρεμβάσεις στον ιδιωτικό χώρο προς όφελος του δημόσιου δεν φαίνεται να είναι εύστοχη.
Ο Δημήτριος ο Φαληρέας συνεχίζει, άλλοτε με υπερβάλλοντα ζήλο και άλλοτε λόγω της ιστορικής συγκυρίας, την πορεία της αθηναϊκής δημοκρατίας στο ίδιο μοτίβο. Μια διαρκής διαπραγμάτευση των ορίων «δημοσίου» και «ιδιωτικού», σ’ ένα κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο με εντεινόμενες τάσεις ενίσχυσης ολιγαρχικών λύσεων αλλά με ζωντανή ακόμα την ανάμνηση ενός δημοκρατικού καθεστώτος και λόγου.
Ηλίας Ν. Αρναούτογλου
Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του
Ελληνικού Δικαίου, Ακαδημία Αθηνών
ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ
Σκέψεις για το «δημόσιο» και «ιδιωτικό» στις μεταρρυθμίσεις του Δημητρίου του Φαληρέα (317-307 π.Χ.)
(Ηλίας Αρναούτογλου, Ρέθυμνο 17-18 Οκτωβρίου 2009)
1. Κικέρωνας, De legibus 2.25.63 (Wehrli F135; F-S 53): fuit enim hic vir, [Demetrius] ut scitis, non solum eruditissimus, sed etiam civis e re publica maxime tuendaeque civitatis peritissimus. is igitur sumptum minuit non solum poena, sed etiam tempore; ante lucem enim iussit efferri. sepulchris autem novis finivit modum; nam super terrae tumulum noluit quicquam statui nisi columellam tribus cubitis ne altiorem aut mensam aut labellum et huic procurationi certum magistratum praefecerat (Γιατί αυτός ο άνθρωπος (ο Δημήτριος), όπως γνωρίζετε δεν ήταν μόνο πολυμαθής αλλά και πολίτης πολύ έμπειρος στην διοίκηση και στην διακυβέρνηση της πολιτείας. Έπειτα, μείωσε την πολυτέλεια όχι μόνο με τη θέσπιση ποινής αλλά και με τη θέσπιση κανόνα σχετικά με το χρόνο διεξαγωγής των κηδειών. Όρισε η ταφή να λαμβάνει χώρα πριν την ανατολή. Επίσης έθεσε όριο στα πρόσφατα ιδρυμένα (ταφικά) μνημεία, ορίζοντας ότι τίποτε άλλο δεν θα χτίζεται πάνω από το μνήμα εκτός από μια στήλη όχι μεγαλύτερη των τριών ποδών, ή μία τράπεζα ή μια λεκάνη. Και όρισε αξιωματούχο για να επιβλέπει την εφαρμογή αυτών των διατάξεων)
2. FGrHist 328 (Philochoros) F65 (Ἀθήναιος 245c): καὶ Φιλόχορος δ’ ἐν ἐβδόμηι Ἀτθίδος «οἱ γυναικονόμοι» φησί «μετὰ τῶν Ἀρεοπαγιτῶν ἐσκόπουν τὰς ἐν ταῖς οἰκίαις συνόδους ἔν τε τοῖς γάμοις καὶ ταῖς ἄλλαις θυσίαις»
3. Τιμοκλῆς, Φιλοδικαστὴς F34 K-A (Ἀθήναιος 245b; F-S 153): ἀνοίγετ’ ἤδη τὰς θύρας, ἵνα πρὸς τὸ φῶς ὦμεν καταφανεῖς μᾶλλον, ἐφοδεύων ἐὰν βούληθ’ ὁ γυναικονόμος τὸν ἀριθμὸν λαμβάνειν, κατὰ τὸν νόμον τὸν καινὸν ὅπερ εἵωθε δρᾶν, τῶν ἑστιωμένων. ἔδει δὲ τοὔμπαλιν τὰς τῶν ἀδείπνων ἐξετάζειν οἰκίας.
4. Μένανδρος, Κεκρύφαλος F208 K-A (Ἀθήναιος 245b-c; F-S 153): παρὰ τοῖς γυναικονόμοις δὲ τοὺς ἐν τοῖς γάμοις διακονοῦντας ἀπογεγράφθαι πυθόμενος πάντας μαγείρους κατὰ νόμον καινόν τινα, ἵνα πυνθάνωνται τοὺς κεκλημένους, ἐὰν πλείους τις ὧν ἔξεστιν ἑστιῶν τύχῃ, ἐλθών.
5. Ἀθήναιος 6.45 (F-S 153): Χαιρεφῶν δέ, φησίν, ὁ παράσιτος εἰς γάμον ἄκλητος εἰσελθὼν καὶ κατακλιθεὶς ἔσχατος καὶ τῶν γυναικονόμων ἀριθμούντων τοὺς κεκλημένους καὶ κελευόντων αὐτὸν ἀποτρέχειν ὡς παρὰ τὸν νόμον ἐπὶ τοῖς τριάκοντα ἐπόντος, «ἀριθμεῖτε δή», ἔφη, «πάλιν ἀπ’ ἐμοῦ ἀρξάμενοι».
6. Πλούτ. Ηθ. 666d–667b: καὶ γὰρ τῶν νομοθετῶν τοὺς τῃ πολυτελείᾳ κατὰ κράτος πολεμήσαντας ὁρίσαι μάλιστα τῶν εἰς τοὺς γάμους καλουμένων τὸ πλῆθος.
7. Πλούτ. Ηθ. 842a: <Ἔτι δὲ>, ἐπὶ ζεύγους μὴ ἀπιέναι γυναῖκα Ἐλευσῖνάδε, ὅπως μὴ ἐλαττῶνται <αἱ δημοτικαὶ> ὑπὸ τῶν πλουσίων. εἰ δέ τις φωραθείη, ἀποτίνειν δραχμὰς ἑξακισχιλίας . Τῆς δὲ γυναικὸς αὐτοῦ μὴ πεισθείσης, τῶν συκοφαντῶν φωρασάντων, τάλαντον αὐτοῖς ἔδωκε. κατηγορούμενος δ’ ἐν ὑστέρῳ ἐν τῶ δήμῳ ἔφη «Ἀλλ’ οὖν ἐγὼ μὲν διδούς, οὐκ λαμβάνων ἑώραμαι.»
8. Ὑπερείδης 3 (Ὑπέρ Εὐξενίππου) 2-3: οὕτως ὑπὲρ μεγάλων ἀδικημάτων καὶ περιφανῶν αἱ εἰσαγγελίαι τότε ἦσαν. νυνὶ δὲ τὸ γιγνόμενον ἐν τῇ πόλει πάνυ καταγέλαστόν ἐστιν. Διογνίδης μὲν καὶ Ἀντίδωρος ὁ μέτοικος εἰσαγγέλλονται ὡς πλέονος μισθοῦντες τὰς αὐλητρίδας ἢ ὁ νόμος κελεύει, Ἀγασικλῆς δ᾽ ὁ ἐκ Πειραιέως ὅτι εἰς Ἁλιμουσίους ἐνεγρά[φη,] Εὐξένιππος δ᾽ [ὑπ]ὲρ τῶν ἐνυπνί[ων] ὧν φησιν ἑω[ρακέ]ναι: ὧν οὐδεμ[ία] δήπου τῶν αἰτιῶν τούτων οὐδὲν κοινωνεῖ τῷ εἰσαγγελτικῷ νόμῳ.)
9. IC iv 72, II, 20-24: αἴ κα τὰν ἐλευθέραν/ μοικίο̄ν αἰλεθε̑ι ἐν πατρὸς ἒ̄ ἐν ἀ/δελπιο̑ ἒ̄ ἐν το̑ ἀνδρός, ἐκατὸν/ στατε̑ρανς καταστασεῖ· αἰ δέ κ’ ἐ/ν ἄλο̄, πεντε̄́κοντα]
10. Από τους χορηγούς στους αγωνοθέτες.
Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Αιξωνέων, IG II2 1200 (BE 1942, no. 48; SEG 34.102; 46.156) (317/6 π.Χ.):
Φιλοκτήμων Χρέμητος εἶπε-
ν· δεδόχθαι τοῖς δημόταις, ἐ-
πειδὴ οἱ χορηγοὶ οἱ ἐπὶ Δημ-
ογένους ἄρχο[ν]τος Λεόντιο-
5 ς Δίωνος, Γλαύκων Καλλικρά-
τους καλῶς καὶ φιλοτίμως ἐ-
χορήγησαν Αἰξωνῆσι ἐπαιν-
έσαι αὐτοὺς καὶ στεφανῶσα-
ι χρυσῶι στε[φ]άνωι ἀπὸ ∶𐅅∶ δρα-
10 [χμῶν ἑκάτερον α]ὐτῶν φιλ[οτ]-
[ιμίας ἕνεκα — — — — — — — —]
Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Αχαρνέων για τον Φανόμαχο, ΑρχΕφ 1992, 179επ (SEG 43.26A, BE 1995, no. 234) (315/4 π.Χ.)
Διογένης Ναυκύδου εἶπεν· ἐπειδὴ Φανόμα
χος ὁ ταμίας ὁ ἐπὶ Πραξιβούλου ἄρχοντος
τάς τε θυσίας τέθυκεν τοῖς θεοῖς καὶ τοῖ-
ς ἥρωσιν ὑπὲρ τῶν δημοτῶν ἁπάσας [ἐ]ν τ[ῶ]ι ἐ-
5 [νι]αυτῶι καὶ τῶν Διονυσίων ἐπεμελήθη κα-
λῶς [καὶ φιλοτίμως] μετὰ τοῦ δημάρχου Οἰν-
ο[φ]ί[λ]ου καὶ [φ]ιάλην πεπόηται μ[ν]ᾶν ἄγουσα
ν ἀργυρίου [κ]ατὰ [τὸν νόμον] καὶ λόγον ἀπεν-
ήνοχεν ἁπάντων ὧν δι[ώικησ]εν πρός τε τὴν
10 πόλιν καὶ πρὸς τοὺς δημότας ἐ[ν] τοῖς χρόν-
οις τοῖς ἐκ τῶν [νόμων] τῶν τῆς πόλεως καὶ τ-
ῶν δη[μ]οτῶ[ν καὶ τὸ π]ερι[ὸν] ἀργύριον παρ’ ἑα-
υτῶι ἐκ τῆς διοικήσεως κατ[αβέ]βληκεν Ἀχ-
αρνεῦσ[ι]ν: ΗΗΗΔΔΠΙΙΙΙ: καὶ τὰς εὐθύνα[ς]
15 δέδωκεν δ[ό]ξας δικαίως τεταμιευκέναι κ-
αὶ τῶν [ἄλλων] ἁπάντων [ὧν] αὐτῶι προσέταξα
ν [Ἀ]χαρν[εῖς ἐπιμεμέλη]ται καλῶς καὶ φιλο-
τ[ίμ]ως.
Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Αιξωνέων, AM 66 (1942) 218, 1 (SEG 36.186) (313/2 π.Χ.):
[Γ]λαυκίδης Σωσίππου εἶπεν· ἐπειδὴ οἱ χορηγοὶ Αὐτ[έα]-
ς Αὐτοκλέους καὶ Φιλοξενίδης Φιλίππου καλῶς [κα]-
[ὶ] φιλοτίμως ἐχορήγησαν· δεδόχθαι τοῖς δημότ[α]-
[ι]ς στεφανῶσαι αὐτοὺς χρυσῶι στεφάνωι ἐκάτε-
5 [ρ]ον ἀπὸ ἑκατὸν δραχμῶν ἐν τῶι θεάτρωι τοῖς κω-
μωιδοῖς τοῖς μετὰ Θεόφραστον ἄρχοντα, ὅπως ἂν
[φ]ιλοτιμῶνται καὶ οἱ ἄλλοι χορηγοὶ οἱ μέλλοντες
[χ]ορηγεῖν, δοῦναι δὲ αὐτοῖς καὶ εἰς θυσίαν δέκα δ-
ραχμὰς τὸν δήμαρχον Ἡγησίλεων καὶ τοὺς ταμί-
10 ας, ἀναγράψαι δὲ καὶ τὸ ψήφισμα τόδε τοὺς ταμία-
ς ἐν στήληι λιθίνηι καὶ στῆσαι ἐν τῶι θεάτρωι, ὅπως
ἂν Αἰξωνεῖς ἀεὶ ὡς κάλλιστα <τὰ> Διονύσια ποιῶσιν.
Τιμητική επιγραφή, πρώτη αναφορά σε αγωνοθεσία, IG II2 3073 (307/6 π.Χ.):
ὁ δῆμος ἐ[χορήγει ἐπ’ Ἀναξι]κράτους ἄρχοντος.
ἀγωνοθέ[της Ξενοκλῆς Ξ]είνιδος Σφήττιος.
ποιητὴς τραγωιδοῖς ἐνίκα [Φανόστρατο]ς Ἡρακλείδου Ἁλικαρνασσεύς.
ὑποκριτὴς τραγωιδοῖς ἐνίκ[α Ἱερομνήμ]ων Εὐανορίδου Κυδαθηναιεύς.
5 ποιητὴς κωμωι[δ]οῖς ἐνί[κα Φιλήμω]ν Δάμωνος Διομειεύς.
ὑποκριτὴς κ[ωμωδοῖς ἐνίκα Κάλλιπ]πος Καλλίου Σουνιεύς.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1] Χαρακτηριστική είναι η θεμελιώδης διάκριση στο χώρο του αθηναϊκού δικονομικού δικαίου μεταξύ γραφῆς και δίκης, η οποία αντανακλά το ρήγμα “δημόσιο – ιδιωτικό”. Το ένδικο μέσο της γραφῆς μπορούσε να ασκηθεί από οποιονδήποτε Αθηναίο πολίτη για παράβαση νόμου με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αθηναϊκή κοινωνία. Αντίθετα το ένδικο μέσο της δίκης μπορούσε να ασκηθεί μόνο από αυτόν που έχει υποστεί βλάβη. Η αθηναϊκή πολιτεία μπορούσε, μέσω των νομοθετικών της οργάνων, να διευρύνει τη μία ή την άλλη κατηγορία. Για τη διάκριση ανάμεσα σε γραφή και δίκη βλ. MacDowell (1986: 89-103), Gagarin (2008: 110-116) και Αδάμ-Μαγνήσαλη (2008: 117-128).
[2] Βλ. Finley (1963: 49-50), Saxonhouse (1983), Rahe (1984), Cartledge (2000: 16).
[3] Bλ. ενδεικτικά Θουκ. 2.37.2, Δημοσθένης 18 (Περὶ τοῦ στεφάνου) 210, 24 (Κατὰ Τιμοκράτους) 192-3 και Hansen (2006: 122-124). Εκτός από τη διαμάχη για την ύπαρξη ή όχι του «ιδιωτικού», υπάρχει και η κοινωνιο-ανθρωπολογική προσέγγιση Γάλλων ιστορικών, στην οποία το δίπολο «δημόσιο» - «ιδιωτικό» αποτελεί μια δυναμική σχέση με πολλές μεταβλητές, βλ. Polignac & Schmitt-Pantel (1998).
[4] Η συζήτηση για τον τίτλο που έφερε ο Δημήτριος κινείται μεταξύ των όρων ἐπιμελητής, στρατηγός, νομοθέτης. Πολύ πρόσφατα η O’Sullivan (2009: 94-99) επιχειρηματολογεί υπέρ του τίτλου νομοθέτης.
[5] Βλ. Patterson (1998: 180-191) και πιο πρόσφατα Μπουραζέλης (2009).
[6] Βλ. πολύ πρόσφατα, O’Sullivan (2009: 45-103).
[7] Βλ. Ferguson (1911: 43), ο οποίος ακολουθείται από τους Dow & Travis (1943: 145), Tracy (2000: 337). Ο Gottschalk (2000: 379) υποστηρίζει ότι μεταρρύθμιση του νομικού πλαισίου έγινε το 316/5, αλλά αυτή η προσέγγιση ανασκευάσθηκε με πειστικά επιχειρήματα από τους Banfi (1998-99: 539-540) και Gagarin (2000: 351-352).
[8] Βλ. Gehrke (1978).
[9] Κικέρωνας, De legibus 2.25.63 (Wehrli F135; F-S 53): fuit enim hic vir, [Demetrius] ut scitis, non solum eruditissimus, sed etiam civis e re publica maxime tuendaeque civitatis peritissimus. is igitur sumptum minuit non solum poena, sed etiam tempore; ante lucem enim iussit efferri. sepulchris autem novis finivit modum; nam super terrae tumulum noluit quicquam statui nisi columellam tribus cubitis ne altiorem aut mensam aut labellum et huic procurationi certum magistratum praefecerat (Γιατί αυτός ο άνθρωπος (ο Δημήτριος), όπως γνωρίζετε δεν ήταν μόνο ευρυμαθής αλλά και πολίτης πολύ έμπειρος στην διοίκηση των δημοσίων υποθέσεων της πολιτείας. Έπειτα, μείωσε την πολυτέλεια όχι μόνο με τη θέσπιση ποινής αλλά και με τη θέσπιση κανόνα σχετικά με το χρόνο διεξαγωγής των κηδειών. Όρισε η ταφή να λαμβάνει χώρα πριν την ανατολή. Επίσης, έθεσε όριο στο μέγεθος των νέων ταφικών μνημείων, ορίζοντας ότι τίποτε άλλο δεν θα χτίζεται πάνω από το μνήμα εκτός από μια στήλη όχι μεγαλύτερη των τριών ποδών, ή μία τράπεζα ή μια λεκάνη. Και όρισε αξιωματούχο για να επιβλέπει την εφαρμογή αυτών των διατάξεων). Βλ. Dyck (2004: 418-420) και O’Sullivan (2009: 47-60). Νομοθετικές διατάξεις ελληνικών πόλεων κατά της πολυτέλειας συζητώνται από τους Engels (1998) και Bernhardt (2003). Για τα αρχαιολογικά δεδομένα των περιορισμών βλέπε Stears (2000: 219-220).
[10] Βλ. και O’ Sullivan (2009: 50-51).
[11] Βλ. O’ Sullivan (2009: 66-72).
[12] Τιμοκλῆς, Φιλοδικαστὴς F34 K-A (Ἀθήναιος 245b; F-S 153): ἀνοίγετ’ ἤδη τὰς θύρας, ἵνα πρὸς τὸ φῶς ὦμεν καταφανεῖς μᾶλλον, ἐφοδεύων ἐὰν βούληθ’ ὁ γυναικονόμος τὸν ἀριθμὸν λαμβάνειν, κατὰ τὸν νόμον τὸν καινὸν ὅπερ εἵωθε δρᾶν, τῶν ἑστιωμένων. ἔδει δὲ τοὔμπαλιν τὰς τῶν ἀδείπνων ἐξετάζειν οἰκίας. (Ανοίξτε τώρα τις πόρτες, για να είμαστε ορατοί στο φως και να μπορούν να μας δουν, εάν ο γυναικονόμος επιθυμήσει, κάνοντας έφοδο, να ελέγξει τον αριθμό των καλεσμένων, σύμφωνα με τον καινούργιο νόμο, τον οποίο συνηθίζουν να εφαρμόζουν. Αντί γι’ αυτό θα πρέπει να εξετάσουν τα σπίτια αυτών που δεν οργανώνουν δείπνα)
Μένανδρος, Κεκρύφαλος F208 K-A (Ἀθήναιος 245b-c; F-S 153): παρὰ τοῖς γυναικονόμοις δὲ τοὺς ἐν τοῖς γάμοις διακονοῦντας ἀπογεγράφθαι πυθόμενος πάντας μαγείρους κατὰ νόμον καινόν τινα, ἵνα πυνθάνωνται τοὺς κεκλημένους, ἐὰν πλείους τις ὧν ἔξεστιν ἑστιῶν τύχῃ, ἐλθών. (Καθώς έμαθα ότι (πρέπει) να καταγραφούν από τους γυναικονόμους, σύμφωνα με κάποιο νέο νόμο, οι μάγειροι που παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε γαμήλια δείπνα, για να εξετάσουν (τον αριθμό) των καλεσμένων, εάν είναι περισσότεροι από όσους επιτρέπεται κάποιος να εστιάσει). Βλ. και O’Sullivan (2009: 67).
[13] FGrHist 328 (Philochoros) F65 (Ἀθήναιος 245c): καὶ Φιλόχορος δ’ ἐν ἐβδόμῃ Ἀτθίδος «οἱ γυναικονόμοι» φησί «μετὰ τῶν Ἀρεοπαγιτῶν ἐσκόπουν τὰς ἐν ταῖς οἰκίαις συνόδους ἔν τε τοῖς γάμοις καὶ ταῖς ἄλλαις θυσίαις» (Και ο Φιλόχορος στο έβδομο βιβλίο της ιστορίας της Αθήνας λέει «οι γυναικονόμοι μαζί με τα μέλη του Αρείου Πάγου εξέταζαν τις συνάξεις στα σπίτια στη διάρκεια γαμήλιων δείπνων ή δείπνων μετά από θυσία»). Βλ. και O’Sullivan (2009: 67).
[14] Ἀθήναιος 245a (F-S 153): Χαιρεφῶν δέ, φησίν, ὁ παράσιτος εἰς γάμον ἄκλητος εἰσελθὼν καὶ κατακλιθεὶς ἔσχατος καὶ τῶν γυναικονόμων ἀριθμούντων τοὺς κεκλημένους καὶ κελευόντων αὐτὸν ἀποτρέχειν ὡς παρὰ τὸν νόμον ἐπὶ τοῖς τριάκοντα ἐπόντος, «ἀριθμεῖτε δή», ἔφη, «πάλιν ἀπ’ ἐμοῦ ἀρξάμενοι» (Και ο Χαιρεφώντας, λέει (ο Λυγκέας), ο παράσιτος αφού ήλθε απρόσκλητος σε γαμήλιο δείπνο και έκατσε στην άκρη (του τραπεζιού), όταν οι γυναικονόμοι άρχισαν να αριθμούν τους καλεσμένους και του ζήτησαν να αποχωρήσει, διότι, ενάντια στο νόμο, υπερέβαινε τον αριθμό των τριάντα, αυτός είπε «μετρήστε πάλι αρχίζοντας από εμένα»). Βλ. και O’Sullivan (2009: 67).
[15] Συλλογή μαρτυριών, Ogden (2002: 210-219). Επιγραφικές μαρτυρίες για γυναικονόμους της ελληνιστικής εποχής: Σάμος (IG xii (6) 461), Θάσος (BCH 68-69 (1944-45) 151επ. αρ. 3-4, BCH 90 (1966) 460επ. αρ. 2, Pouilloux, Recherches, αρ. 141), Θεσπιές (IThespiai 84), Γόρτυνα (IC iv 252), Μαγνησία (LSAM 2), Γάμβρειον (LSAM 16), Ερυθραί (IG xii (6) 1197), Αλεξάνδρεια (P. Hib. II 196). Για τη ρωμαϊκή περίοδο βλ. Σπάρτη (IG v (1) 170, 209), Ανδανία (IG v (1) 1390), Μίλητος (IDidyma 84, 361, 415).
[16] Βλ. Wehrli (1962 : 33), Vatin (1970: 260-261), Ogden (2002: 210), Azoulay (2009), βλ. όμως και O’Sullivan (2009: 91-92) η οποία αποδίδει τα μέτρα αυτά στη συσχέτιση της κοινωνικής ευημερίας με την προσωπική ευταξία και ηθική ακεραιότητα.
[17] LSCG 97, 1-6 (Frisone 2000: 57-102): οἵδε νό[μ]οι περὶ τῶγ κατ[α]φθι[μέ]νω[ν· κατὰ]/ [τά]δε θά[πτ]εν τὸν θανόντα· ἐν ἑμ[α]τίο[ις τρ]/[ι]σὶ λευκοῖς, στρώματι καὶ ἐνδύματι [καὶ]/[ἐ]πιβλέματι. ἐξεναι δὲ καὶ ἐν ἐλάσ[σ]οσ[ι μ]/[ὲ] πλέονος ἀξίοις τοῖς τρισὶ ἐκατὸν δ[ρα]/[χ]μέων· (Αυτοί είναι οι νόμοι για τους τεθνεώτες. Να θάπτονται οι νεκροί σύμφωνα με τους παρακάτω όρους. Ο νεκρός να τυλίγεται σε τρία λευκά ιμάτια, ένα ως στρώμα, ένα ως ένδυμα και ένα ως κάλυμμα. Επιτρέπεται και ένα ακόμα (ιμάτιο) αξίας μικρότερης των εκατό δραχμώ.) και O’ Sullivan (2009: 55-56).
[18] Πλούτ. Σόλων 21, Κικέρωνας, Νόμοι 2.25.64 και O’ Sullivan (2009: 48). Ειδικότερα για τη νομοθεσία του Σόλωνα βλέπε Blok (2006).
[19] Πλούτ. Ηθ. 842a: <Ἔτι δὲ>, ἐπὶ ζεύγους μὴ ἀπιέναι γυναῖκα Ἐλευσῖνάδε, ὅπως μὴ ἐλαττῶνται <αἱ δημοτικαὶ> ὑπὸ τῶν πλουσίων. εἰ δέ τις φωραθείη, ἀποτίνειν δραχμὰς ἑξακισχιλίας. Τῆς δὲ γυναικὸς αὐτοῦ μὴ πεισθείσης, τῶν συκοφαντῶν φωρασάντων, τάλαντον αὐτοῖς ἔδωκε. κατηγορούμενος δ’ ἐν ὑστέρῳ ἐν τῶ δήμῳ ἔφη «Ἀλλ’ οὖν ἐγὼ μὲν διδούς, οὐκ λαμβάνων ἑώραμαι.» (Ακόμα (ο Λυκούργος αποφάσισε) γυναίκα να μην πηγαίνει στην Ελευσίνα πάνω σε άρμα για να μην αισθάνονται οι γυναίκες του λαού μειωμένες από τις εύπορες. Εάν δε κάποιος συλληφθεί, να πληρώνει πρόστιμο έξι χιλιάδες δραχμές. Και όταν η γυναίκα του δε συμμορφώθηκε και οι συκοφάντες την κατήγγειλαν, αυτός (δηλ. ο Λυκούργος) τους έδωσε ένα τάλαντο, αργότερα όταν κατηγορήθηκε στη συνέλευση του δήμου είπε «Λοιπόν, εγώ πιάστηκα να δίνω και όχι να παίρνω (δώρα)». Βλ. επίσης το απόσπασμα που διασώζεται στο Λεξικό του Αρποκρατίωνα Ο 744 σύμφωνα με το οποίο οι ἀκοσμοῦσαι γυναῖκες τιμωρούνταν με πρόστιμο χιλίων δραχμών. Βλ. και O’ Sullivan (2009: 71).
[20] Οι ἀστυνόμοι της κλασικής περιόδου ποτέ δεν είχαν καθήκοντα αντίστοιχα με των γυναικονόμων, επιπλέον δε τα καθήκοντα τους είχαν ήδη από το 320/19 π.Χ. περιέλθει στους ἀγορανόμους (IG ii2 380).
[21] Αθ.Πολ. 50.2: καὶ ἀστυνόμοι δέκα. τούτων δὲ ε’ μὲν ἄρχουσιν ἐν Πειραιεῖ, πέντε δ᾽ ἐν ἄστει, καὶ τάς τε αὐλητρίδας καὶ τὰς ψαλτρίας καὶ τὰς κιθαριστρίας οὗτοι σκοποῦσιν, ὅπως μὴ πλείονος ἢ δυεῖν δραχμαῖν μισθωθήσονται, κἂν πλείους τὴν αὐτὴν σπουδάζωσι λαβεῖν, οὗτοι διακληροῦσι καὶ τῷ λαχόντι μισθοῦσιν. ((Κληρώνονται) και δέκα αστυνόμοι, πέντε για τον Πειραιά και άλλοι πέντε για την πόλη. Αυτοί ελέγχουν για να μη μισθώνονται οι κοπέλες που παίζουν τον αυλό, την «άρπα» και την «κιθάρα», για ποσό μεγαλύτερο των δύο δραχμών, και εάν περισσότερα άτομα θέλουν να προσλάβουν την ίδια κοπέλα, οι «αστυνόμοι» κληρώνουν αυτόν που θα τη μισθώσει). Βλ. Rhodes (1981: 573-574).
[22] Βλ. Humphreys (1985). Η O’ Sullivan (2009: 94-101) ανιχνεύει ομοιότητες με άλλους ρυθμιστικούς κανόνες των πρώϊμων νομοθετών, της αρχαϊκής εποχής ή του τέταρτου αιώνα.
[23] Βλ. Υπερείδης 3 (Ὑπὲρ Εὐξενίππου) 2-3: οὕτως ὑπὲρ μεγάλων ἀδικημάτων καὶ περιφανῶν αἱ εἰσαγγελίαι τότε ἦσαν. νυνὶ δὲ τὸ γιγνόμενον ἐν τῇ πόλει πάνυ καταγέλαστόν ἐστιν. Διογνίδης μὲν καὶ Ἀντίδωρος ὁ μέτοικος εἰσαγγέλλονται ὡς πλέονος μισθοῦντες τὰς αὐλητρίδας ἢ ὁ νόμος κελεύει, Ἀγασικλῆς δ᾽ ὁ ἐκ Πειραιέως ὅτι εἰς Ἁλιμουσίους ἐνεγρά[φη,] Εὐξένιππος δ᾽ [ὑπ]ὲρ τῶν ἐνυπνί[ων] ὧν φησιν ἑω[ρακέ]ναι: ὧν οὐδεμ[ία] δήπου τῶν αἰτιῶν τούτων οὐδὲν κοινωνεῖ τῷ εἰσαγγελτικῷ νόμῳ.)
. (Έτσι εκείνη την εποχή οι «εισαγγελίες» ασκούνταν κατά σημαντικών και διαβόητων αδικημάτων. Τώρα, όμως, αυτό που γίνεται στην πόλη είναι πολύ γελοίο. Από τη μια πλευρά ο Διογνίδης και ο Αντίδωρος ο μέτοικος να καταγγέλλονται ότι τάχα μισθώνουν αυλητρίδες με μεγαλύτερο μισθό απ’ ότι ορίζει ο νόμος, ενώ ο Αγασικλής από τον Πειραιά (καταγγέλλεται) διότι γράφτηκε ως δημότης του Αλίμου, και ο Ευξένιππος εξαιτίας των ονείρων που υποστηρίζουν ότι είδε. Καμία από αυτές τις κατηγορίες δεν αναφέρεται στον εισαγγελτικό νόμο).
[24] Για την απουσία της έννοιας στην ελληνική αρχαιότητα βλ. Barrington Moore Jr. (1984: 81-167).
[25] Βλ. πιο πρόσφατα Ferrucci (2006: 189-190). Για το μοτίβο της «εισβολής» στον οἶκο βλέπε και την εισαγωγική ομιλία του Chr. Carey σ’ αυτόν τον τόμο.
[26] Βλ. Λυσίας 1 (Κατὰ Ἐρατοσθένους) passim, Δημ. 23 (Κατ’ Ἀριστοκράτους) 53 και MacDowell (1986: 177).
[27] IC iv 72, II, 20-24: αἴ κα τὰν ἐλευθέραν/ μοικίο̄ν αἰλεθε̑ι ἐν πατρὸς ἒ̄ ἐν ἀ/δελπιο̑ ἒ̄ ἐν το̑ ἀνδρός, ἐκατὸν/ στατε̑ρανς καταστασεῖ· αἰ δέ κ’ ἐ/ν ἄλο̄, πεντε̄́κοντα. (Ἐάν τις συλληφθῆ μοιχεύων μετ’ ἐλευθέρας εἰς (τὸν οἶκον) τοῦ πατρὸς ἢ τοῦ ἀδελφοῦ ἢ τοῦ ἀνδρὸς (της), θὰ καταβάλῃ ἑκατὸν στατῆρας, ἐάν δὲ εἰς (τὸν οἶκον) ἄλλου πεντήκοντα. (μετ. Ε. Περάκη).
[28] Η πιο πρόσφατη μελέτη για τη χορηγία, Wilson (2000).
[29] Για την διαδικασία της ἀντίδοσης, βλ. MacDowell (1986: 249-252).
[30] Έτσι και η O’ Sullivan (2009: 170).
[31] Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Αιξωνέων, AM 66 (1942) 218, 1 (SEG 36.186) (313/2 π.Χ.):
[Γ]λαυκίδης Σωσίππου εἶπεν· ἐπειδὴ οἱ χορηγοὶ Αὐτ[έα]/ς Αὐτοκλέους καὶ Φιλοξενίδης Φιλίππου καλῶς [κα]/[ὶ] φιλοτίμως ἐχορήγησαν· δεδόχθαι τοῖς δημότ[α]/[ι]ς στεφανῶσαι αὐτοὺς χρυσῶι στεφάνωι ἐκάτε/[ρ]ον ἀπὸ ἑκατὸν δραχμῶν ἐν τῶι θεάτρωι τοῖς κω/μωιδοῖς τοῖς μετὰ Θεόφραστον ἄρχοντα, ὅπως ἂν/ [φ]ιλοτιμῶνται καὶ οἱ ἄλλοι χορηγοὶ οἱ μέλλοντες/ [χ]ορηγεῖν, δοῦναι δὲ αὐτοῖς καὶ εἰς θυσίαν δέκα δ/ραχμὰς τὸν δήμαρχον Ἡγησίλεων καὶ τοὺς ταμί/ας, ἀναγράψαι δὲ καὶ τὸ ψήφισμα τόδε τοὺς ταμία/ς ἐν στήληι λιθίνηι καὶ στῆσαι ἐν τῶι θεάτρωι, ὅπως/ ἂν Αἰξωνεῖς ἀεὶ ὡς κάλλιστα <τὰ> Διονύσια ποιῶσιν. (Ο Γλαυκίδης, ο γιος του Σωσίππου πρότεινε: επειδή οι χορηγοί Αυτέας, γιος του Αυτοκλή και Φιλοξενίδης, γιος του Φιλίππου, άσκησαν τη λειτουργία του χορηγού καλώς και με ζήλο, οι δημότες αποφάσισαν να στεφανώσουν τον καθένα με χρυσό στεφάνι (αξίας) εκατό δραχμών στο θέατρο κατά τη διάρκεια του κωμικού αγώνα το έτος μετά τον άρχοντα Θεόφραστο, έτσι ώστε και οι άλλοι χορηγοί, όσοι πρόκειται να ασκήσουν τη λειτουργία, να επιδείξουν τον ίδιο ζήλο και να τους δώσει ο δήμαρχος Ηγησιλέων και οι ταμίες το ποσό των δέκα δραχμών για θυσία, και να φροντίσουν οι ταμίες ν’ αναγραφεί το ψήφισμα αυτό σε στήλη λίθινη και να αναρτηθεί στο θέατρο, με σκοπό οι Αιξωνείς να μπορούν να γιορτάζουν τα Διονύσια με τον καλύτερο δυνατό τρόπο).
[32] Τιμητική επιγραφή, πρώτη αναφορά σε αγωνοθεσία, IG II2 3073 (307/6 π.Χ.):
ὁ δῆμος ἐ[χορήγει ἐπ’ Ἀναξι]κράτους ἄρχοντος./ ἀγωνοθέ[της Ξενοκλῆς Ξ]είνιδος Σφήττιος./ ποιητὴς τραγωιδοῖς ἐνίκα [Φανόστρατο]ς Ἡρακλείδου Ἁλικαρνασσεύς./ ὑποκριτὴς τραγωιδοῖς ἐνίκ[α Ἱερομνήμ]ων Εὐανορίδου Κυδαθηναιεύς./ ποιητὴς κωμωι[δ]οῖς ἐνί[κα Φιλήμω]ν Δάμωνος Διομειεύς./ ὑποκριτὴς κ[ωμωδοῖς ἐνίκα Κάλλιπ]πος Καλλίου Σουνιεύς. (Ο δήμος ενήργησε ως χορηγός όταν άρχοντας ήταν ο Αναξικράτης. Αγωνοθέτης ήταν ο Ξενοκλής(;) γιος του Ξεινίδα από τη Σφηττό. Ποιητής που νίκησε στον αγώνα της τραγωδίας, Φανόστρατος, γιος του Ηρακλείδη από την Αλικαρνασσό. Ηθοποιός που νίκησε στον αγώνα της τραγωδίας, Ιερομνήμων, γιος του Ευανορίδα από τις Κυδαθήνες. Ποιητής που νίκησε στον αγώνα της κωμωδίας, Φιλήμων, γιος του Δάμωνα από τη Διόμεια. Ηθοποιός που νίκησε στον αγώνα της κωμωδίας, Κάλλιππος, γιος του Καλλία από το Σούνιο). Βλ. όμως και O’ Sullivan (2009: 168-85), η οποία εκφράζει εμπεριστατωμένες αντιρρήσεις για την χρονολόγηση της μεταρρύθμισης και την αποδίδει στην παλινορθωμένη δημοκρατία του 307 π.Χ. σε συνδυασμό με την τέλεση αγώνων (Σωτήρια) προς τιμήν του Αντιγόνου Μονόφθαλμου και Δημητρίου Πολιορκητή. Η παρέμβαση του Δημητρίου του Φαληρέα αφορούσε τον περιορισμό της πολυτέλειας και επίδειξης μέσω των χορηγικών μνημείων. Απορίας άξιον παραμένει όμως ο λόγος μετατόπισης από την αρχή της ισότητας και διασποράς του κινδύνου στην αντιμετώπιση των οικονομικών υποχρεώσεων στην προνομιακή συγκέντρωση όλων των βαρών σ’ ένα μόνο πρόσωπο.
[33] Τιμητικό ψήφισμα του δήμου των Αχαρνέων για τον Φανόμαχο, ΑρχΕφ 1992, 179-193 (SEG 43.26A, BE 1995, αρ. 234) (315/4 π.Χ.)
Διογένης Ναυκύδου εἶπεν· ἐπειδὴ Φανόμα/χος ὁ ταμίας ὁ ἐπὶ Πραξιβούλου ἄρχοντος/ τάς τε θυσίας τέθυκεν τοῖς θεοῖς καὶ τοῖ/ς ἥρωσιν ὑπὲρ τῶν δημοτῶν ἁπάσας [ἐ]ν τ[ῶ]ι ἐ/[νι]αυτῶι καὶ τῶν Διονυσίων ἐπεμελήθη κα/λῶς [καὶ φιλοτίμως] μετὰ τοῦ δημάρχου Οἰν/ο[φ]ί[λ]ου καὶ [φ]ιάλην πεπόηται μ[ν]ᾶν ἄγουσα/ν ἀργυρίου [κ]ατὰ [τὸν νόμον] καὶ λόγον ἀπεν/ήνοχεν ἁπάντων ὧν δι[ώικησ]εν πρός τε τὴν/ πόλιν καὶ πρὸς τοὺς δημότας ἐ[ν] τοῖς χρόν/οις τοῖς ἐκ τῶν [νόμων] τῶν τῆς πόλεως καὶ τ/ῶν δη[μ]οτῶ[ν καὶ τὸ π]ερι[ὸν] ἀργύριον παρ’ ἑα/υτῶι ἐκ τῆς διοικήσεως κατ[αβέ]βληκεν Ἀχ/αρνεῦσ[ι]ν: ΗΗΗΔΔΠΙΙΙΙ: καὶ τὰς εὐθύνα[ς]/ δέδωκεν δ[ό]ξας δικαίως τεταμιευκέναι κ/αὶ τῶν [ἄλλων] ἁπάντων [ὧν] αὐτῶι προσέταξα/ν [Ἀ]χαρν[εῖς ἐπιμεμέλη]ται καλῶς καὶ φιλο/τ[ίμ]ως. (Ο Διογένης, γιος του Ναυκύδη πρότεινε: επειδή ο Φανόμαχος, ταμίας όταν άρχοντας ήταν ο Πραξίβουλος, θυσίασε όλες τις θυσίες στους θεούς και στους ήρωες υπέρ των δημοτών κατά τη διάρκεια του έτους και τα Διονύσια μαζί με το δήμαρχο Οινόφιλο καλώς και με ζήλο και έφτιαξε μία φιάλη αξίας μίας αργυρής μνας σύμφωνα με το νόμο και λογοδότησε για όλες όσες υποθέσεις της πόλης και των δημοτών διαχειρίστηκε στο χρονικό διάστημα που ορίζουν οι νόμοι της πόλης και των δημοτών και τα χρήματα που περίσσεψαν από τη διαχείριση του κατέβαλε στο δήμο των Αχαρνέων, 329 (δρχ), και παρουσίασε τον απολογισμό του με τη διαδικασία των «ευθύνων» και αποδείχτηκε ότι έχει ασκήσει σωστά τα καθήκοντα του ταμία και φρόντισε καλώς και με ζήλο όλα, όσα τον επιφόρτισαν οι Αχαρνείς).
[34] Βλ. με παρόμοια επιχειρηματολογία O’ Sullivan (2009: 171-72).
Βιβλιογραφία
Αδάμ-Μαγνήσαλη, Σ. (2008) Η απονομή της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα (5ος και 4ος π.Χ. αι.), Αθήνα.
Azoulay, V. (2009) “La gloire et l’outrage. Heurs et malheurs des statues honorifiques de Démétrios de Phalère”, Annales 64, 303-340.
Banfi, A. M. (1998-99) «Sulla legislazione di Demetrio del Falero», BIDR 40-41, 529-550.
Banfi, A. M. (2007) «Gynaikonomein. Intorno ad una magistratura ateniese del IV secolo ed alla sua presenza nelle fonti teatrali greche e romane», στο: Diritto e teatro in Grecia e Roma, E. Cantarella & L. Gagliardi (επιμ.), Milano: 17-29.
Barrington Moore Jr. (1984) Privacy. Studies in social and cultural history, London.
Bernhardt, R. (2003) Luxuskritik und Aufwandsbeschränkungen in der griechischen Welt, Stuttgart. (Historia Einzelschriften 168)
Blok, J. H. (2006) “Solon’s funerary laws: questions of authenticity and functions”, στο: Solon of Athens. New historical and philological approaches, J. H. Blok & A. P. M. H. Lardinois (επιμ.), Leiden: 197-247.
Cartledge, P. (2000) “Greek political thought. The historical context”, στο: Greek and Roman political thought, C. Rowe & M. Schofield (επιμ.), Cambridge: 11-22.
Dow, St. & A. H. Travis (1943) “Demetrios of Phaleron and his lawgiving”, Hesperia 12, 144-165.
Dyck, A. R. (2004) A commentary on Cicero, De Legibus, Ann Arbor.
Engels, J. (1998) Funerum sepulcrorumque magnificentia. Begräbnis- und Grabluxusgesetze in der griechisch-römischen Welt mit einigen Ausblicken auf Einschränkungen des Funeralen und Sepulkralen Luxus im Mittelalter und in der Neuzeit, Stuttgart. (Hermes Einzelschriften 78)
Ferguson, W. S. (1911) Hellenistic Athens. An historical essay, New York.
Ferrucci, St. (2006) “L’ “oikos” nel diritto attico. Pubblico, private e individuale nella democrazia ateniese classica”, Dike 9, 183-210.
Finley, M. I. (1963) The ancient Greeks, London.
Frisone, Fl. (2000) Leggi e regolamenti funerary nel mondo Greco. I. Le fonti epigrafiche, Galatina.
Gagarin, M. (2000) “The legislation of Demetrius of Phalerum and the transformation of Athenian law”, στο Demetrius of Phalerum. Text, translation and discussion, W. W. Fortenbaugh & E. Schütrumpf (επιμ.), New Brunswick: 347-365.
Gehrke, J. (1978) „Das Verhältnis von Politik und Philosophie im Wirken des Demetrios von Phaleron”, Chiron 8, 149-193.
Gottschalk, H. B. (2000) „Demetrius of Phalerum: A politician among philosophers and a philosopher among politicians“, στο: Demetrius of Phalerum. Text, translation and discussion, W. W. Fortenbaugh & E. Schütrumpf (επιμ.), New Brunswick: 367-380.
Hansen, M. H. (2006) Polis. An introduction to the ancient Greek city-state, Oxford.
Humphreys, S. C. (1985) “Lycurgus of Boutadai: an Athenian aristocrat”, στο: The craft of the ancient historian: essays in honor of Chester G. Starr, J. W. Eadie & J. Ober (επιμ.), Lanham, Md.: 199-252, (αναδημοσίευση με προσθήκες στον τόμο της ιδίας The strangeness of gods. Historical perspectives on the interpretation of Athenian religion, 77-129, Oxford 2004)
MacDowell, D. M. (1986) Το δίκαιο στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, Αθήνα.
Μπουραζέλης, Κ. (2009) «Δύσκολοι άνθρωποι και δύσκολοι καιροί. Μενάνδρεια κωμωδία και πρώϊμη ελληνιστική εποχή», στο: Θέατρο και κοινωνία στη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας. Μελέτες από μια ημερίδα προς τιμήν της Άννας Ραμού-Χαψιάδη, Ι. Κράλλη (επιμ.), Αθήνα: 33—49.
O’Sullivan, L. (2009) The regime of Demetrius of Phalerum in Athens, 317-307 BCE, Leiden. (Mnemosyne Suppl. 318)
Ogden, D. (2002) Controlling women’s dress: Gynaikonomoi”, στο: Women’s dress in the ancient Greek world, L. Llewellyn-Jones (επιμ.), London: 203-226.
Patterson, C. B. (1998) The family in Greek history, Cambridge, Mass.
de Polignac, Fr. & P. Schmitt-Pantel (1998) “Public et privé en Grèce ancienne: lieux, conduits, pratiques”, Ktema 23, 5-13.
Rahe, P. (1984) “The primacy of politics in classical Greece”, AHR 89, 265-293
Rhodes, P. J. (1981) A commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia, Oxford.
Saxonhouse, A. (1983) “Classical Greek conceptions of public and private”, στο: Public and private in social life, S. I. Benn & G. F. Gaus (επιμ.), London: 363-384.
Stears, K. (2000) “Losing the picture: Change and continuity in Athenian grave monuments in the fourth and third centuries BC”, στο: Word and image in ancient Greece, N. K. Rutter, & B. A. Sparkes (επιμ.), Edinburgh: 206-227.
Tracy, S. V. (2000) “Demetrius of Phalerum: Who was he and who was he not?”, στο: Demetrius of Phalerum. Text, translation and discussion, W. W. Fortenbaugh & E. Schütrumpf (επιμ.), New Brunswick: 331-345.
Vatin, Cl. (1970) Recherches sur le mariage et la condition de la femme mariée à l’époque hellénistique, Paris. (BEFAR 216)
Wehrli, Cl. (1962) «Les gynéconomes», MH 16, 33ff.
Williams, J. M. (1982) Athens without democracy. The oligarchy of Phocion and the tyranny of Demetrius of Phalerum, 322-307 B.C., diss. Yale University.
Wilson, P. (2000) The Athenian institution of the khoregia. The chorus, the city and the stage, Cambridge.
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
