Οι Πόλεμοι στο Αιγαίο: Ενδείξεις βίας - Πόσο πολεμοχαρείς ήταν οι Μινωίτες

Πόσο ειρηνικοί ήταν οι Μινωίτες; Γιατί δεν άφησαν εικονογραφία πολέμου, μαχών και τειχών παρά τις επαφές τους με άλλους, σύγχρονούς τους, ανατολικούς λαούς, οι οποίοι συνήθιζαν τέτοιες αναπαραστάσεις; Μήπως οι κάτοικοι της μινωικής Κρήτης ήταν «παιδιά των λουλουδιών» που ζούσαν ανάμεσα σε κρίνα και περνούσαν το χρόνο τους με ταυρομαχίες και γιορτές σε λιβάδια και ελαιώνες;

«Δυστυχώς δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Είχαν αναπτυχθεί στην Κρήτη κρατικές οντότητες, εξάλλου σε κάποια φάση η Κνωσός φαίνεται πως κυριάρχησε σε όλο το νησί. Κράτη δεν ιδρύονται χωρίς βία, δεν εδραιώνονται χωρίς αγώνες και ταραχές, είτε εσωτερικές, εντός της κοινότητας, είτε εξωτερικές με τους γείτονες», απάντησε η αρχαιολόγος Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου μέσω της ομιλίας της με τίτλο «Πόλεμος στο προϊστορικό Αιγαίο: ενδείξεις βίας και πολεμικής ετοιμότητας στη μινωική Κρήτη», που πραγματοποίησε πρόσφατα στο Μουσείο Ηρακλειδών, εγκαινιάζοντας τον θεματικό κύκλο των αρχαιολογικών διαλέξεων με τίτλο «Πόλεμος στην αρχαιότητα».

• Η κ. Τσιποπούλου είναι επίτιμη διευθύντρια του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, ειδική για την Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου του Αιγαίου και ειδικότερα της Κρήτης, όπου έχει πραγματοποιήσει πολλές σημαντικές ανασκαφές. Τα τελευταία 15 χρόνια διευθύνει τις αρχαιολογικές έρευνες στο νεκροταφείο της πρώιμης και μέσης μινωικής περιόδου (συνεχής χρήση από το 2800 έως το 1700 π.Χ.) του Πετρά στη Σητεία.

Πώς μπορεί, λοιπόν, να ερμηνευτεί η απουσία της πολεμικής θεματολογίας στην τέχνη των Μινωιτών. Με δυο τρόπους, εξήγησε η ομιλήτρια. «Πρώτον ότι στα περισσότερα από 2.000 χρόνια που διήρκεσε ο Μινωικός πολιτισμός δεν έγιναν πόλεμοι ή άλλες συγκρούσεις ή, δεύτερον, ότι οι Μινωίτες θεώρησαν, για κάποιους λόγους, ότι δεν έπρεπε να απεικονίσουν μάχες και πολεμικές συρράξεις… Προφανώς ο κοινός νους ευνοεί την άποψη ότι οι Μινωίτες επέλεξαν να μην εικονίσουν τον πόλεμο», επεσήμανε.

• Ο λόγος που έγινε κάτι τέτοιο, δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί. Όπως και γιατί στον μινωικό πολιτισμό δεν υπάρχει καμία παράσταση ή αναφορά σε άρχοντα. «Από το Μινωικό πολιτισμό δεν έχουμε καμία παράσταση άρχοντα, ούτε και μας έχει σωθεί όνομα άλλο εκτός του Μίνωα, και ίσως του Ραδάμανθυ, για τον οποίο δεν έχουμε και πολλές πληροφορίες.

Ο ομηρικός Ιδομενέας εξάλλου ήταν ένας Μυκηναίος βασιλιάς της Κρήτης», σημείωσε η κ. Τσιποπούλου, έχοντας ήδη τονίσει το μυστήριο του μινωικού πολιτισμού, που πυκνώνει συνεχώς, παρά τα νέα ευρήματα και τις καινούργιες ερμηνείες.
Και μια ενδιαφέρουσα πληροφορία από την ίδια: «Για όποιον απορεί για τον πασίγνωστο Πρίγκιπα με τα κρίνα από την Κνωσό, φοβάμαι ότι θα σας απογοητεύσω, διότι η τοιχογραφία αυτή, φαίνεται ότι έχει συγκροτηθεί από δύο ή τρεις διαφορετικές παραστάσεις, και το σώμα ανήκει σε πυγμάχο, ενώ το κεφάλι σε σφίγγα, σύμφωνα με μια μελέτη των θραυσμάτων που δημοσίευσε ο Wolf Dietrich Niemeyer».

Φωτογραφία με το εντυπωσιακό, «κυκλώπειας κατασκευής», Παλαιοανακτορικό τείχος του Πετρά Σητείας από το αρχείο της ανασκαφής Πετρά). Σώζεται σε ύψος αρκετά μεγαλύτερο των 2 μ.

Ωστόσο, τείχη υπήρχαν στη μινωική Κρήτη, όπως αυτά που αποκαλύφθηκαν κατά τις συστηματικές ανασκαφές τις οποίες διενήργησε η κ. Τσιποπούλου τη δεκαετία του 1980 στον Κόλπο της Σητείας, συγκεκριμένα στην Αγία Φωτιά και, κυρίως, στον Πετρά, όπου έχουν αποκαλυφθεί ένα μινωικό ανάκτορο, τμήμα ενός αστικού οικισμού, καθώς κι ένα ασύλητο ελίτ νεκροταφείο, με διάρκεια χρήσης περίπου 1.000 χρόνια.

Το μινωικό ανάκτορο 

Το μινωικό νεκροταφείο . Στο κέντρο ταφικό οίκημα 

• Στην Αγία Φωτιά, το τείχος που περιβάλλει το μοναδικό (μέχρι σήμερα) ορθογώνιο κτίριο χρονολογείται –μαζί με το κτήριο– περίπου στο 2100-2000 π.Χ. «Υπήρχε άραγε κίνδυνος από τη θάλασσα; Ή μήπως αυτοί που το έκτισαν ήθελαν να προστατεύσουν τον χώρο τους και τις δραστηριότητές τους από τους γείτονες;», είναι μερικά από τα ερωτήματα που γεννώνται, σύμφωνα με την επίτιμη διευθύντρια του ΥΠΠΟΑ.

Αλλά και παραδίπλα, στον Πετρά, τη μινωική Σητεία, τι ρόλο μπορεί να έπαιζαν ακόμα δυο τείχη, σχεδόν κυκλώπειας κατασκευής και με ορθογώνιους πύργους, το δεύτερο από τα οποία περιβάλλει το πλάτωμα του ανακτόρου στην κορυφή του λόφου; 

Τοπογραφικό όλου του χώρου.- Φωτ  Ανασκαφές Πετρά 

Σύμφωνα με την ανασκαφέα του, τα δυο αυτά τείχη αποτελούν τμήμα εκτεταμένων έργων διαμόρφωσης του ευρύτερου χώρου, που σχετίζονται με την ίδρυση του ανακτόρου.

Το παλαιοανακτορικό οχυρωματικό τείχος Στη θέση που βρισκόταν κοντά στην μινωική ακτογραμμή, κτίσθηκε κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο ένα ογκώδες τείχος, σχεδόν κυκλώπειας τοιχοδομίας, με συμπαγείς πύργους, ως τμήμα των σημαντικών πολεοδομικών έργων που έγιναν τότε . Το τείχος αυτό είναι μοναδικό στην Κρήτη, ιδιαίτερα για τις διαστάσεις του, και είχε πιθανότατα οχυρωματική λειτουργία.- Φωτ  Ανασκαφές Πετρά 

Τι πιστεύει λοιπόν; 
«Ότι της ίδρυσης των Παλαιών μινωικών ανακτόρων, γύρω στο 1900 π.Χ., προηγήθηκαν κοινωνικές αναταραχές, των οποίων την έκταση δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, μέχρι την τελική επικράτηση μιας εκ των ελίτ κάθε τόπου ή, το πιθανότερο, τον συμβιβασμό μεταξύ μερικών εξεχόντων γενών, τα οποία ανέλαβαν στη συνέχεια να διοικήσουν τα ανάκτορα.

Τα τείχη κτίσθηκαν αμέσως μετά από αυτήν την επικράτηση, επομένως αποτελούσαν μάλλον μια δήλωση ισχύος και προπαγάνδας της νέας εξουσίας, απέναντι σε όποιον σκεφτόταν να την επιβουλευθεί, ντόπιο ή ερχόμενο από τη θάλασσα».

• Συνεπώς, τα τείχη «δεν σχετίζονταν με οποιουδήποτε είδους πολεμικές συρράξεις, αλλά κτίσθηκαν αμέσως μετά από τις όποιες αναταραχές, ακριβώς για να αποφευχθούν αντίστοιχες στο μέλλον, εναντίον της νέας ηγεσίας», εξήγησε η ομιλήτρια, συμπληρώνοντας ότι στην ίδια περίοδο χρονολογούνται και τα τείχη σε άλλες δύο σημαντικές ανακτορικές θέσεις της ανατολικής Κρήτης, τα Μάλια και τη Ζάκρο.

Και από όπλα; 
Στην Πρωτομινωική εποχή (3000-2100 π.Χ. περίπου), τα περισσότερα είναι εγχειρίδια, μικρά ξίφη δηλαδή, ασημένια ή χάλκινα, τα οποία, σύμφωνα με μελετητές, είτε αποτελούσαν μέσα επίδειξης (τα ασημένια) είτε μαχαίρια (τα χάλκινα) για διάφορες καθημερινές χρήσεις, ενώ σπανιότερα θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί ως όπλα για μονομαχίες εκ του πλησίον. ...

1700-1600 π.Χ

«Στην ίδια χονδρικά εποχή, καθώς και λίγο αργότερα, συναντούμε και ανδρικά ειδώλια που φέρουν αντίστοιχα εγχειρίδια στη ζώνη τους, όπως το πολύ γνωστό από το ιερό κορυφής του Πετσοφά, κοντά στο Παλαίκαστρο, ανατολικά του Πετρά.
Ανάλογα όπλα θα μπορούσαν βέβαια να σκοτώσουν, αν χρειαζόταν, αλλά μάλλον αυτοί που τα έφεραν επεδίωκαν να εντυπωσιάσουν, επιδεικνύοντας την υψηλή κοινωνική τους θέση, που τους επέτρεπε να έχουν πρόσβαση σε ακριβές εισηγμένες πρώτες ύλες, όπως ο χαλκός και το ελεφαντόδοντο», υπογράμμισε.

Σκηνή από το «Κύπελλο της Αναφοράς» Αγ Τριάδα με παράσταση αξιωματούχου ή ιερέα με σκήπτρο και νεαρού όπως και ομοίων του που κρατά ξίφος .Νεοανακτορική περίοδος  1600 π.Χ. 

Μετά την καταστροφή των ανακτόρων της Κρήτης γύρω στο 1900 π. Χ. –μάλλον από σεισμό– ανεγείρονται νέα ανάκτορα, όπου κυριαρχεί η Κνωσός. Την ίδια περίοδο αρχίζει και η επεκτατική πολιτική στον Αιγαίο. Πόσο ειρηνική ήταν; «Οι μινωικές εγκαταστάσεις στη Θήρα, τη Μήλο, την Ρόδο, την Κέα, τη Σάμο, αλλά και τη Μίλητο και την Ιασό της Μικράς Ασίας, πιθανότατα είναι αποικίες που ιδρύθηκαν για εμπορικούς σκοπούς.

Απόσπασμα από την ζωφόρο του Στόλου -Ακρωτήρι Θήρα .

• Είναι βέβαιο ότι αρκετοί Μινωίτες κατοίκησαν εκεί, δεν πρόκειται για απλά εμπορεία, μετέφεραν τον πολιτισμό τους, τις σφραγίδες τους, σε μερικές περιπτώσεις και πινακίδες Γραμμικής Α γραφής, τα αγγεία τους, τη μαγειρική και την υφαντική τους κλπ. 

Αυτή η κατάσταση της Μινωικής –για την ακρίβεια Κνωσιακής– επικράτησης στο Αιγαίο ονομάσθηκε ‘μινωική ειρήνη’ κατ’ αντιστοιχία με την πολύ νεότερή της ‘ρωμαϊκή ειρήνη’ που επικράτησε σε όλη τη Μεσόγειο, μετά τις ρωμαϊκές κατακτήσεις όλων των ελληνιστικών βασιλείων και όχι μόνον.
Υπήρχε άραγε μινωικός στρατός στα νησιά για να προστατεύσει την κυριαρχία ή πρόκειται μόνον για ειρηνική, εμπορική αρχικά και πολιτιστική εξάπλωση; Προηγήθηκε μήπως κάποιος πόλεμος της ‘μινωικής ειρήνης; Δεν γνωρίζουμε.
Πολύ ενδιαφέρουσες γι’ αυτήν τη Νεοανακτορική περίοδο, πέρα από το γεγονός της Μινωικής εξάπλωσης στο Αιγαίο, είναι άλλες δύο αλλαγές, η μια στα όπλα και η δεύτερη στις απεικονίσεις», ανέφερε η κ. Τσιποπούλου.

• Και εξηγεί ότι την εποχή αυτή αρχίζουν να εμφανίζονται στην Κρήτη μεγάλα σπαθιά, οπωσδήποτε πιο λειτουργικά από τα προηγούμενα εγχειρίδια. Επίσης, για πρώτη φορά έχουμε παραστάσεις μονομαχιών σε σφραγιδόλιθους. 

Τι σημαίνουν τα τελευταία παραδείγματα; «Πιθανότατα συνδέονται με τη λεγόμενη Μινωική θαλασσοκρατορία, αλλά οπωσδήποτε δείχνουν την άνοδο νέων ελίτ εντός της μινωικής κοινωνίας, την εποχή των Νέων Ανακτόρων, οι οποίες αισθάνονται την ανάγκη να διακριθούν ως πολεμιστές. Είχαν προφανώς το χρόνο να εξασκηθούν και στα όπλα για να προωθήσουν την ιδεολογία τους και σε συμβολικό επίπεδο», ανέφερε η κ. Τσιποπούλου, συμπληρώνοντας πόσο περίεργο είναι οι παραστάσεις αυτές μονομαχιών να περιορίζονται στη μικρογλυπτική, ενώ θα ήταν πολύ καλύτερα εναρμονισμένες σε τοιχογραφίες, όπως συνέβη αργότερα στην Μυκηναϊκή Ελλάδα. «Όπως είπαμε όμως, δεν έχουμε στις μινωικές τοιχογραφίες καμία σκηνή βίας ή πολέμου».

Μετά το 1450 η Κρήτη ήταν υπό Μυκηναϊκή κυριαρχία και πολλές αλλαγές συνέβησαν στην κοινωνία και τη διοίκηση. Νέες ελίτ αναπτύχθηκαν. Οι Μυκηναίοι ήταν πολεμιστές και πολλοί από αυτούς είχαν ταφεί με τα μακριά σπαθιά τους, αλλά και τα «οδοντόφρακτα κράνη» τους από χαυλιόδοτες κάπρου. Μετά την πτώση των Μυκηναϊκών ανακτόρων της κυρίως Ελλάδας, νέα κύματα Μυκηναίων έφθασαν στην Κρήτη και ενσωματώθηκαν με τον ντόπιο πληθυσμό. Μαζί με αυτούς και ομάδες πολεμιστών, οι οποίες τον 12ο αιώνα έχουν ταφεί σε μικρούς θολωτούς τάφους, συνοδευόμενες από ισχυρά επιθετικά και αμυντικά όπλα. Πηγή: ΑΠΕ - ΜΠΕ / www.zougla.gr /ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ  ΜΙΝΩΙΤΕΣ ;... Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ, ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ 

Σφραγίδα από την Κνωσό. Επάνω αριστερά: βαδίζοντας πολεμιστές με οκτώσχημες ασπίδες και δόρυ που κρατείται  κατακόρυφα με το χέρι να εκτείνεται οριζοντίως. ( Ella Hassett / via Barry P.C. Molloy, 2012)

Dr Barry Molloy, ένας αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Sheffield, το Ηνωμένο Βασίλειο , έχει ανακαλύψει ότι ο Μινωικός πολιτισμός είχε ισχυρές πολεμικές παραδόσεις, έρχεται δε σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη άποψη των Μινωιτών ως ένα φιλειρηνικό λαό την εποχή του Χαλκού στην Κρήτη.

Ο Δρ Molloy εξηγεί: «ο κόσμος τους αποκαλύφθηκε μόλις πριν από έναν αιώνα, και θεωρείται ότι είναι σε μεγάλο βαθμό ειρηνική κοινωνία. Με τον καιρό, πολλοί πήραν αυτό ότι είναι ένα παράδειγμα μιας κοινωνίας που στερείται του πολέμου, όπου οι πολεμιστές και η βία αποφευγόταν  και δεν διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο. "... "Αυτή η ουτοπική άποψη δεν έχει επιβιώσει στη σύγχρονη έρευνα, αλλά παραμένει στο παρασκήνιο αδιαμφισβήτητη και εξακολουθεί να καλλιεργείται  σε σύγχρονα κείμενα και τη λαϊκή κουλτούρα με εκπληκτική συχνότητα."

"Έχοντας δουλέψει σε ανασκαφή και άλλα έργα στην Κρήτη για πολλά χρόνια, προκάλεσε την περιέργειά μου για το πώς , μια τόσο πολύπλοκη κοινωνία, όπως στον έλεγχο των πόρων και των συναλλαγών με μεγάλες δυνάμεις όπως η Αίγυπτος, θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια ισότιμη ή σε ένα  πλαίσιο εν είδει συνεταιρισμού. Μπορούμε πραγματικά να θεωρήσουμε ότι  είναι οι θετικές συνιστώσες για την ανθρώπινη φύση;...  Καθώς έψαξα ενδείξεις για τη βία, για πολεμιστές ή τον πόλεμο, έγινε γρήγορα φανερό ότι θα μπορούσε να βρεθεί  ένα εκπληκτικά ευρύ φάσμα  αυτών των θέσεων. "

• Η μελέτη του Δρ Molloy, η οποία δημοσιεύεται στην ετήσια έκδοση της Βρετανικής Σχολής στην Αθήνα , αποκαλύπτει ότι ο πόλεμος ήταν στην πραγματικότητα ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό της μινωικής κοινωνίας, και ότι η ταυτότητα του πολεμιστή ήταν μία από τις κυρίαρχες εκφράσεις της ανδρικής ταυτότητας.

«Η μελέτη δείχνει ότι στις  δραστηριότητες των πολεμιστών  περιλαμβάνονται ποικίλα πράγματα όπως δημόσιες επιδείξεις ,τα ταυροκαθάψια, την πυγμαχία τους διαγωνισμούς στην  πάλη, το κυνήγι, μάχη και μονομαχίες. Οι ιδεολογίες του πολέμου φαίνεται να έχει διαποτίσει τη θρησκεία, την τέχνη, τη βιομηχανία, την πολιτική και το εμπόριο, και οι κοινωνικές πρακτικές γύρω από πολεμικές παραδόσεις ήταν αποδεδειγμένα ένα δομικό μέρος του πώς αυτή η κοινωνία εξελίχθηκε και πώς έβλεπαν τους εαυτούς τους ", δήλωσε ο αρχαιολόγος.

Σφραγίδα από την Κνωσό,, πολεμιστής που κραδαίνει ένα ξίφος και ένα κυνηγόσκυλο, όπου φέρεται να  καταδιώκουν έναν αντίπαλο.1700-1600 π.Χ ( Ella Hassett / via Barry P.C. Molloy, 2012)

Ακόμα και οι διάσημοι Μυκηναίοι, οι ήρωες της ελληνικής ιστορίας του Τρωικού Πολέμου, συμπεριέλαβαν και την Μινωική δύναμη στον δρόμο αυτού του πολέμου - την υιοθέτηση των όπλων, τις πρακτικές και τις ιδεολογίες.
"Στην πραγματικότητα, είναι στην Κρήτη που πρέπει να κοιτάξουμε για την προέλευση αυτών των όπλων που επρόκειτο να κυριαρχήσουν στην Ευρώπη μέχρι το Μεσαίωνα, δηλαδή σπαθιά, μέταλλο τσεκούρια μάχης , ασπίδες, δόρατα και πιθανώς την πανοπλία.."

Σφραγίδα από την Κνωσό, ξιφομάχος  καταφέρει χτύπημα στο λαιμό ενός αντιπάλου που φέρει ασπίδα και δόρυ.1500 π.Χ. ( Ella Hassett / via Barry P.C. Molloy, 2012)

Ο Δρ Molloy βρήκε ένα εντυπωσιακό ποσό με αναφορές της βίας στη συμβολική γραμματική και το υλικό που παραμένει από την προϊστορική ακόμα Κρήτη. Όπλα και πολεμιστής σε αυτόν τον πολιτισμό  υλοποιήθηκαν ποικιλοτρόπως σε ιερά, τάφους, και εγχώριες οικιστικές μονάδες και στους θησαυρούς τους  Θα μπορούσε επίσης να βρεθεί σε φορητά μέσα που προορίζονται για χρήση κατά τη διάρκεια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, για παράδειγμα, σε στολισμό στην διοίκηση, εορτές , ή σε προσωπικό στολισμό .

Σφραγίδα από την Κνωσό, ένας πολεμιστής που κρατάει το δόρυ και συνοδεύεται από λιοντάρι (Ella Hassett / Υ μέσω του Barry Molloy, 2012)

 "Υπήρχαν λίγες σφαίρες αλληλεπίδρασης στην Κρήτη που τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στα γραπτά τους δεν είχαν πολεμική συνιστώσα, αναφέρει  ο Δρ Molloy .«Οι κοινωνικές και θεσμικές συνιστώσες του πολέμου επηρέασαν σχετικά  τις συνήθειες για διευθέτηση, για την εκμετάλλευση του τοπίου, τα τεχνολογικά και εμπορικά δίκτυα, τις θρησκευτικές τους πρακτικές, την τέχνη, τη διοίκηση , έτσι ώστε ο πόλεμος είναι έμμεσα ένας σταθερός παράγοντας στη διαμόρφωση της καθημερινής ζωής των ανθρώπων στην προϊστορική Κρήτη. 

Η κατανόηση των κοινωνικών πτυχών του πολέμου  είναι απαραίτητη, πέρα από τη μάχη, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο που η άρχουσα τάξη  χειραγωγούσε την οικονομία, τη θρησκεία και τη βία, στον έλεγχο του κόσμους τους. Με τον προσδιορισμό των αποτελεσμάτων 

ανευρεθέντος υλικού των ευρημάτων δηλαδή , της ζωής του πολεμιστή , θα αποκτήσουμε γνώσεις σε ό, τι ο πόλεμος σήμαινε στην  Κρήτη. "

 http://www.sci-news.com   17η Ιανουαρίου 2013 από τον Enrico de Lazaro/ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ