Ο αρχαιολόγος Γεώργιος Παπαθανασόπουλος, ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (1973) και ο κύριος εμπνευστής και υπέρμαχος της ίδρυσης της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, πέθανε σε ηλικία 95 ετών.
Η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού εξέφρασε, σε σχετική ανακοίνωσή του, «τα θερμά της συλλυπητήρια για την απώλεια του γηραιότερου των Ελλήνων αρχαιολόγων, Γεωργίου Παπαθανασόπουλου, σημαίνοντος στελέχους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που επί επτά δεκαετίες εργάστηκε άοκνα για την προώθηση της αρχαιολογικής έρευνας, διενεργώντας πρωτοποριακές έρευνες σε δεκάδες ενάλιες και χερσαίες αρχαιολογικές θέσεις».
Ο Γιώργος Παπαθανασόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1924 και σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής Κατοχής συμμετέχοντας στον αντιστασιακό αγώνα μέσα από τις τάξεις της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Εργάστηκε ως στενός συνεργάτης του Αμερικανού αρχαιολόγου Carl William Blegen στις ανασκαφές του ανακτόρου του Νέστορος στον λόφο του Άνω Εγκλιανού Μεσσηνίας, ενώ ως επιμελητής Αρχαιοτήτων ανέλαβε τη διοργάνωση και έκθεση των αρχαιολογικών συλλογών του Μουσείου της Πύλου και επιμελήθηκε την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Ως προϊστάμενος της Εφορείας Ολυμπίας οργάνωσε και διεύθυνε εκτενείς επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες στην Μεσσηνία και στην αρχαία Ήλιδα, εντοπίζοντας δεκάδες νέους αρχαιολογικούς χώρους, όπως το Πρωτοελλαδικό Μέγαρο στα Ακοβίτικα Μεσσηνίας.
Το 1969 τοποθετήθηκε προϊστάμενος της Εφορείας Σπάρτης και το επόμενο έτος ξεκίνησε τη συστηματική ανασκαφική έρευνα στο Νεολιθικό Σπήλαιο Διρού Μάνης, έρευνα που συνεχίστηκε για τις επόμενες πέντε δεκαετίες και επέφερε την ίδρυση του Νεολιθικού Μουσείου Διρού και του Κέντρου Νεολιθικών Μελετών Διρού. Η συνεχής μέριμνα και φροντίδα του για τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία της ΝΑ Πελοποννήσου υπήρξε συνεχής καθ' όλη την αρχαιολογική του καριέρα και εκδηλώθηκε έμπρακτα με την έμπρακτη συνδρομή του στη λήψη άμεσων μέτρων για την προστασία των πληγέντων από το σεισμό του 1986 μνημείων της Καλαμάτας.
Ως Προϊστάμενος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων επιδόθηκε στην πρώτη συστηματική καταγραφή και τεκμηρίωση των μνημείων της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς, πραγματοποιώντας τις πρώτες ενάλιες αρχαιολογικές έρευνες του ΥΠΠΟΑ σε αρχαία ναυάγια και λιμενικές εγκαταστάσεις στο Λιμένι Μάνης, την Πάρο, τη Ρόδο, το Λαύριο, τη Μεθώνη κ.ά., ενώ εργάστηκε άοκνα για τη δημιουργία υποδομών με εκτενή έργα αναστήλωσης στο Νιόκαστρο Πύλου για την εγκατάσταση του Ελληνικού Κέντρου Υποβρύχιων Αρχαιολογικών Ερευνών.
Το 1981-82 τοποθετήθηκε προϊστάμενος της Α' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης, ενώ από το 1975 έως και το 1990 διετέλεσε μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου του Υπουργείου Πολιτισμού.
Από το 1978 έως το 1983 ήταν ο εκπρόσωπος του υπουργείου Πολιτισμού στο Συμβούλιο της Ευρώπης για την επεξεργασία των άρθρων Διεθνούς Σύμβασης για την προστασία της Υποβρύχιας Ευρωπαϊκής Κληρονομιάς στις Συνόδους των Παρισίων και του Στρασβούργου. Κατά την περίοδο 1989-92 πραγματοποιήθηκε υπό την διεύθυνσή του και σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών η ανασκαφική διερεύνηση του Πρωτοελλαδικού ναυαγίου του Δοκού.
Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει μονογραφίες, καταλόγους εκθέσεων και ένα μεγάλο αριθμό άρθρων σε έγκριτα ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και συνεδριακούς τόμους.
Μια κατάδυση στη ζωή του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου
Νεκτάριος Καραδήμας
Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος είναι πλέον γνωστός στον κόσμο της ελληνικής αρχαιολογίας για τη συμβολή του στην ίδρυση της ενάλιας αρχαιολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας. Χάρις στις δικές του ενέργειες οι Εφορείες Εναλίων Αρχαιοτήτων και Σπηλαιολογίας εγγράφονται οργανικά και αναπόσπαστα στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού. Στους δε προϊστορικούς αρχαιολόγους είναι επίσης γνωστός και από ένα άλλο γεγονός. Επί σειρά ετών υπήρξε συνεργάτης του αείμνηστου Carl Blegen στις ανασκαφές του ανακτόρου του Νέστορος στην Πύλο.
Τον Γεώργιο Παπαθανασόπουλο είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω σε ένα συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το 2013 προς τιμή του Carl Blegen. Σε αυτό το συνέδριο ο Παπαθανασόπουλος μοιράστηκε μαζί μας μνήμες από την περίοδο ανασκαφικής μαθητείας του στον Blegen. Η άκρως συναισθηματική του ομιλία μου γέννησε την επιθυμία να μάθω περισσότερες λεπτομέρειες όχι μόνο για τον Blegen αλλά και για τον ίδιο. Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια αργότερα στο όμορφο σπίτι του στη Γλυφάδα, με μια πανέμορφη θέα προς την ίδια τη θάλασσα, που τόσο έχει εμποτίσει την πορεία του στην αρχαιολογία.
Τον ευχαριστώ θερμά, που μου έδωσε την ευκαιρία να μοιραστεί μαζί μου/μας άγνωστες πτυχές της ζωής του. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στα παιδιά του Θάνο και Λιλή, καθώς και τον Σπύρο, όχι μόνο για τη ζεστή φιλοξενία τους, αλλά και για κάθε βοήθεια που προσέφεραν στην επιμέλεια της συνέντευξης και στην εύρεση των φωτογραφιών. Ευχαριστώ επίσης την Ευαγγελία Σίκλα που ανέλαβε το δύσκολο έργο της απομαγνητοφώνησης αυτής της συνέντευξης.
Η συνέντευξη θα παρουσιαστεί σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από τα παιδικά του χρόνια μέχρι και τις ανασκαφές του στο ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από το 1960, όταν διορίστηκε Επιμελητής στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα.
Κύριε Παπαθανασόπουλε, θα μπορούσατε για αρχή να μας πείτε λίγα λόγια για τα παιδικά σας χρόνια;
Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1924. Ο πατέρας μου, Κωνσταντίνος Ζωγράφος ήταν απόγονος Σπαρτιατικής οικογένειας αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Η αδελφή του πατέρα μου, Ελένη Ζωγράφου ήταν σύζυγος του Αθανάσιου Παπαθανασόπουλου. Ωστόσο, δεν είχαν παιδιά και έτσι με υιοθέτησαν. Για αυτό και έχω το επίθετο Παπαθανασόπουλος.
Σας υιοθέτησαν, δηλαδή, μετά το θάνατο των γονιών σας;
Όχι, εν ζωή. Οι γονείς μου με έδωσαν για υιοθεσία όταν ήμουν πέντε ετών, επειδή ο βιολογικός πατέρας μου, ο Ζωγράφος, αγαπούσε φοβερά την αδελφή του Ελένη. Ακόμα και μετά την υιοθεσία, δεν σταμάτησε ποτέ η επαφή μου με τους βιολογικούς γονείς μου. Αυτό είναι μία περίπτωση σπάνια, ίσως και μοναδική. Οι Ζωγράφοι και οι Παπαθανασόπουλοι μένανε στην Καλλιθέα, στον ίδιο δρόμο σε σπίτια αντικρυστά. Κάθε Σάββατο και Κυριακή τρώγαμε όλοι μαζί στο σπίτι του Ζωγράφου. Τόσο στενή ήταν η σχέση των δύο οικογενειών. Κυριολεκτικά μεγάλωσα με δύο μανάδες, την μαμά Ζωή και την μαμά Ελένη, γιατί έτσι τις έλεγα. Η μαμά Ελένη ήταν και νονά μου. Το ωραίο είναι ότι η μια ζήλευε την άλλη. Η μαμά Ζωή με είχε γεννήσει, αλλά εκάκιζε τον εαυτό της που συγκατατέθηκε να με υιοθετήσει μια άλλη, έστω κι αν αυτή η άλλη ήταν η αδελφή του άντρα της. Από την άλλη μεριά, η άλλη, η θετή, όσο με αγαπούσε άλλο τόσο στεναχωριότανε που δεν με γέννησε. Αυτό μου το έλεγε κιόλας, «δεν είσαι παιδί μου», την πόναγε. Αλλά οι δυο οικογένειες ποτέ δε θυμάμαι να τσακώθηκαν ή να ψυχράνθηκαν.
Εικ. 1. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος σε μικρή ηλικία. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Είχατε αδέρφια από τις δύο οικογένειες;
Οι βιολογικοί γονείς μου είχαν άλλα τρία παιδιά: την αδελφή μου Αθηνά, που μένει στην Αλάσκα με την κόρη και τον Αμερικανό γαμπρό της, τον Γιάννη, ο οποίος έχει πεθάνει, και τον τρίτο τον Θάνο. Το ωραίο είναι ότι τα αδέλφια μου, με τα οποία είχα πάντα πολύ στενή επαφή, πηγαίναμε στο ίδιο σχολείο. Όλοι μαζί φωνάζανε τη θετή μου μάνα «μαμά Ελένη».
Αληθεύει ότι αρχικά θέλατε να γίνετε αρχιτέκτονας; Πως αλλάξατε γνώμη και γίνατε αρχαιολόγος;
Ναι, έτσι ξεκίνησα. Αυτή ήταν η φιλοδοξία μου. Σχεδίαζα σχετικά καλά και ήμουν καλός όχι όμως άριστος στα μαθηματικά. Έτσι είχα γραφτεί στα γνωστά φροντιστήρια Αντζιού και έκανα μαθηματικά με κατεύθυνση την αρχιτεκτονική. Αλλά στην Κατοχή αρρώστησα με φυματίωση και σταμάτησα οποιαδήποτε δραστηριότητα. Και έτσι δεν έδωσα εξετάσεις στο Πολυτεχνείο. Με έστειλαν τότε και έμεινα για έξι μήνες στην εξοχή, στην Ηλιούπολη, σε έναν αγαπημένο μου θείο, τον Κωσταντίνο Θεοχάρη, που ήταν συνταξιούχος συνταγματάρχης. Ο Θεοχάρης ήταν μεν στρατιωτικός, τον ενδιέφερε όμως ιδιαίτερα η αρχαία ελληνική ιστορία. [1] Ήταν και συλλέκτης σπανίων βιβλίων, χαλκών νομισμάτων και γραμματοσήμων, τα οποία κληροδότησε στο Νομισματικό Μουσείο και στο Άγιο Όρος. Κάποια στιγμή διάβασα ότι γίνονταν εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήγα, έδωσα, και έτσι πέτυχα. Ακολούθησα το Ιστορικό Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής, όπου αργότερα έκανα και τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα την Προναϊκή υπαίθρια λατρεία στο Σούνιο.[2]
Εικ. 2. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος (τρίτος από αριστερά) με στολή της Ε.Ο.Ν. (Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας), με το βιολογικό πατέρα του, Κωνσταντίνο Ζωγράφο, και τα αδέρφια του Γιάννη και Αθηνά (γύρω στο 1936-1939). Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Στη Φιλοσοφική Σχολή πότε περάσατε;
Το 1943.
Τότε γνωρίσατε τη μετέπειτα σύζυγό σας Άσπα;
Είχαμε γνωριστεί λίγο πιο πριν. Εγώ ήμουν ενταγμένος στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ Καλλιθέας και είχαμε επαφή με την αντίστοιχη ΕΠΟΝ και το αντίστοιχο ΕΑΜ της Νέας Σμύρνης όπου έμενε η γυναίκα μου.[3] Εκεί γνώρισα την Άσπα[4] από τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος ήταν νεοσμυρνιώτης. Ήταν φίλος, γνωστός με τη γυναίκα μου. Ήρθα σε επαφή μαζί του και βγάζαμε μια μισοπαράνομη χειρόγραφη εφημερίδα τοίχου, που είχε δύο μέτρα ύψος. Και την κολλάγαμε σε έναν τοίχο του προσφυγικού συνοικισμού της Καλλιθέας. Ατυχώς, δε σώθηκε ούτε ένα αντίτυπο. Αργότερα, ο Μίκης έφυγε και πήγε στο Παρίσι και μετά εκεί έγινε ο μέγας Μίκης.
Υπήρξατε και αιχμάλωτος στο βρετανικό στρατόπεδο του Ελληνικού;
Ναι, όταν έγινε η εξέγερση στα Δεκεμβριανά του ’44, μας χτυπήσανε σε μια διαδήλωση στο Σύνταγμα και υπήρξαν πολλοί νεκροί και τραυματίες.[5] Πιάσανε εμένα και τον αδελφό μου τον Γιάννη και μας πήγανε στις φυλακές Καλλιθέας, που παλιά ήταν γυμνάσιο. Εκεί μας κράτησαν ένα διάστημα και μετά μας φέρανε στο Χασάνι, στο ύπαιθρο, χειμώνα καιρό.[6]
Εικ. 3. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος, φαντάρος, με τους θετούς του γονείς. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Στον Εμφύλιο πόλεμο που ήσασταν;
Μετά, στον Εμφύλιο έκανα τη στρατιωτική μου θητεία, στην αρχή στον Παρνασσό, αργότερα στην Άρτα, και από εκεί στα σύνορα, στο Γράμμο και στη Μουργκάνα. Τριάντα μήνες σχεδόν, οι είκοσι πέντε ήτανε στα βουνά. Η χειρότερη περίοδος της ζωής μου. Να ζεις έναν εμφύλιο και να μην είσαι σύμφωνος με αυτόν.
Δεν υπήρχαν και πολλές επιλογές φαντάζομαι. Και όταν τελείωσε ο Εμφύλιος;
Όντως δεν υπήρχαν. Αποστρατεύτηκα το Δεκέμβριο του 1949 και πήρα το πτυχίο μου το επόμενο έτος. Πήγα πάλι στο θείο μου, το Θεοχάρη, για να τον συμβουλευτώ σχετικά με το μέλλον μου. Ο Θεοχάρης ήταν καλός φίλος της Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, διευθύντριας της Νομισματικής Συλλογής που στεγαζόταν στο Εθνικό Μουσείο.[7] Μου είπε να πάω εκ μέρους του στην Βαρούχα, η οποία με συμβούλεψε να απευθυνθώ στον Χρήστο Καρούζο, τον διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και έτσι πήγα στον Καρούζο, ο οποίος και με προσέλαβε. Έμεινα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δέκα περίπου χρόνια,[8] όπου ευτύχησα να έχω διευθυντές το Χρήστο και την Σέμνη Καρούζου.[9]
Εικ. 4. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος κατά την περίοδο της στρατιωτικής θητείας του, τέταρτος από αριστερά. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Εκείνη τη χρονιά παντρευτήκατε και την Άσπα;
Ναι, παντρευτήκαμε το 1951 και αποκτήσαμε δυο παιδιά, το Θάνο και τη Λιλή.
Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ποια ήταν τα καθήκοντά σας;
Τα καθήκοντά μου ήταν ο αποκιβωτισμός των αρχαίων που είχαν τοποθετηθεί στα πρόθυρα του πολέμου μέσα σε κιβώτια στα υπόγεια του Εθνικού Μουσείου και είχαν σκεπαστεί με άμμο για να προστατευθούν από τυχόν βομβαρδισμούς και ενδεχόμενες λεηλασίες από τα στρατεύματα Κατοχής. Αργότερα απασχολήθηκα με την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής. Μερικά κιβώτια είχαν αποθηκευτεί ακριβώς όπως τα είχαν αφήσει οι ανασκαφείς που δεν είχαν προλάβει να τα μελετήσουν, όπως η συλλογή του Κλωνός Στεφάνου, η οποία και αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μελέτης μου.[10]
Εικ. 5. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τους θετούς του γονείς, Αθανάσιο και Ελένη, και τη σύζυγό του Άσπα. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Θυμόσαστε κάτι από τους Καρούζους;
Μοναδικές προσωπικότητες. Θαρραλέοι δημοτικιστές, βαθιά δημοκράτες και ελεύθεροι άνθρωποι. Η προσφορά τους στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι ανεκτίμητη. Πρέπει να τονίσω ότι ήταν γνώστες και της βυζαντινής και της νεώτερης τέχνης, είχαν δηλαδή ένα εκπληκτικό εύρος γνώσεων. Πολύ λίγοι αρχαιολόγοι τύγχαναν του σεβασμού της διεθνούς κοινότητας των αρχαιολόγων όσο οι Καρούζοι. Είχαν μετατρέψει το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε πολύβοη κυψέλη Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, υψηλού επιστημονικού επιπέδου, οι οποίοι ερχόμενοι να μελετήσουν ευρήματα ενδιαφέροντός τους πάντα συζητούσαν με το σοφό ζεύγος.
Τους βοηθούσατε στη μελέτη τους;
Μια από τις δουλειές που είχα ως Επιμελητής στο Μουσείο, ήταν να τους οδηγώ στις υπόγειες αίθουσες όπου βρίσκονταν τα ευρήματα που μελετούσαν. Και έτσι, είχα την σπάνια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά αυτούς τους σπουδαίους επιστήμονες, οι οποίοι εν πολλοίς διαμόρφωσαν τη σύγχρονη προϊστορική και κλασική αρχαιολογία. Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
Εκεί γνωρίσατε και τον Carl Blegen;
Τον γνώρισα όταν μελετούσε τις πινακίδες από το ανάκτορο του Νέστορος που είχε αποκαλύψει με τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη.[11] Για μια περίοδο ενός μηνός είχα καθημερινή επικοινωνία μαζί του. Μια μέρα μου λέει «θα κατέβω στην Πύλο. Θέλετε να έρθετε μαζί μου;». Εγώ δεν τον πίστεψα καθόλου και του είπα ότι θα ρωτήσω τον κύριο Καρούζο. Και πήγα στον Καρούζο και συμφώνησε, αλλά μου είπε να προσέχω γιατί ήταν πάρα πολύ αυστηρός και σκληρός. Και τα έλεγε αυτά γιατί είχε σκάψει ως φοιτητής στο Κοράκου, υπό τη διεύθυνση του Blegen. Και έτσι πήγα στον Blegen. Όταν λοιπόν έφτασα, με ξενάγησε ο ίδιος σε όλο το χώρο του ανακτόρου. Φτάσαμε σε ένα σημείο πίσω από την αίθουσα του θρόνου, και μου λέει, εδώ αυτό το κομμάτι δεν το έχουμε σκάψει, εδώ θα σκάψετε. Α, μάλιστα, είπα, τί να πω; Αλλά θέλω να σας πω, λέω, κάτι. Δεν έχω καμία πείρα ανασκαφής. Και δεν είχα. Αυτό, μου λέει, είναι μεγάλο προσόν, αλλά μη σας απασχολεί, αφήστε το σε μένα. Κι έτσι άρχισα την ανασκαφή στο ανάκτορο του Νέστορος.[12]
Οπότε μάθατε ανασκαφή με τον Blegen;
Ναι, αυτός με δίδαξε. Και μετά άνοιξα μία διερευνητική τάφρο, σαράντα μέτρα μήκος, με πλάτος ενάμισυ, στην οποία αποκαλύφθηκαν οικήματα της πόλης, η οποία ήταν στα πρανή γύρω από το ανάκτορο. Και αυτό ικανοποίησε πολύ τον Blegen και εγώ χάρηκα πάρα πολύ με αυτήν την ιστορία.
Είχατε μεταφράσει, θυμάμαι, και τον αγγλικό οδηγό του ανακτόρου του Νέστορος στα ελληνικά.
Ναι, πράγματι.[13]
Εικ. 6. Ο οδηγός του ανακτόρου του Νέστορος, μεταφρασμένος στα Ελληνικά από το Γεώργιο Παπαθανασόπουλο (πρώτη έκδοση το 1964).
Αληθεύει ότι σας αποκαλούσε ο Blegen το δεξί του χέρι;
Αυτό είναι συγκινητικό. Θυμάμαι, έλεγε σε φίλους του το δεξί μου χέρι κι έδειχνε εμένα.
Πόσο δε μάλλον όταν ο Blegen δεν είχε το δεξί του χέρι!
Ναι, δεν είχε δεξί χέρι. Αντί για χέρι είχε ένα ξύλο που κατέληγε σε ένα δερμάτινο γάντι.[14] Το ξύλο δενόταν με έναν ιμάντα από τον ώμο. Θυμάμαι πως όταν ήταν καθισμένος και εκνευρισμένος το έπιανε με το αριστερό χέρι και το τοποθετούσε από το ένα πόδι στο άλλο με δύναμη.
Τα ελληνικά του ήτανε εξαιρετικά;
Άπταιστα. Ήταν παράλληλα βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας.
Εικ. 7. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος (πρώτος από αριστερά) μαζί με τον Carl Blegen (στο κέντρο). Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.
Τη Rawson τι θυμόσαστε;
Η Rawson ήταν ψηλή δύο μέτρα μπόι. Πολλοί λέγανε ότι ήτανε η φιλενάδα του Μπλέγκεν.[15]
Περιγράψτε μου λίγο την ανασκαφή.
Σηκωνόμασταν στις έξι η ώρα το πρωί. Εφτά η ώρα ήτανε το πρωινό. Πηγαίναμε στην τραπεζαρία και παίρναμε, καφέ, γάλα, αυγά και καλαμπόκι. Ο Blegen είχε φέρει σπόρους από αμερικάνικο καλαμπόκι και το είχε φυτέψει στο χωριό. Μετά όλη τη μέρα μέχρι τις πέντε ήμασταν στην ανασκαφή. Τρώγαμε το μεσημέρι κάτω από μια ελιά, κάτι πρόχειρο.
Αντέχατε;
Ήμουνα νέος, άντεχα. Ο Blegen ήτανε χαλκέντερος. Δεν τον έπιανε κούραση, με τίποτα! Στις πέντε, λοιπόν, φεύγαμε και γυρίζαμε στο κατάλυμα. Είχαμε εγκατασταθεί στο πρώην νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού της Χώρας Τριφυλίας, το οποίο ήταν εγκαταλελειμμένο. Αυτό το νοσοκομείο είχε μια μεγάλη αίθουσα που τη λέγανε τραπεζαρία και είχε δωματιάκια για τους ασθενείς. Ο Blegen, όταν ήρθε στην Πύλο για να σκάψει στο ανάκτορο του Νέστορος, έμεινε στην Πύλο. Και εζήτησε από το δήμαρχο της Πύλου τότε αν θα μπορούσε να του διαθέσει ένα κατάλυμα για να εγκαταστήσει την ομάδα του, προφανώς χωρίς λεφτά. Ο δήμος της Πύλου απήντησε αρνητικά. Και έτσι απευθύνθηκε στο δήμαρχο της Χώρας Τριφυλίας, ο οποίος του έδωσε το κτήριο αυτό.
Οπότε μετά την ανασκαφή τι κάνατε;
Από τις πέντε έως τις έξι ξεκουραζόμασταν και στις επτά ήταν «το ούζο τάιμ». Συγκεντρωνόμασταν στην τραπεζαρία όπου και παραμέναμε μέχρι τις εννέα και πίναμε ούζο. Την ώρα που καθόμασταν για δείπνο ήμασταν ήδη όλοι σε ευθυμία. Ο Blegen έπινε συνέχεια, δεν τον έπιανε όμως ποτέ το ούζο. Εγώ εκεί έμαθα να πίνω ούζο, στο τέλος κόντεψα να γίνω αλκοολικός. Ήρθα στην Αθήνα και ζήταγα από την Άσπα να έχουμε ούζο κάθε μέρα και εκείνη ευτυχώς μου το έκοψε.
Θυμόσαστε κανένα ευχάριστο στιγμιότυπο;
Θυμάμαι το δείπνο ήταν οργανωμένο με ελληνικά φαγητά. Μια μέρα θα ερχόταν ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής και ανασκαφέας των Μυκηνών ο Allan Wace[16] με τη γυναίκα του και την κόρη του Lisa, και ο Blegen έστειλε τον αρχαιολόγο και μέλος της ομάδας Δημήτρη Θεοχάρη[17] να πάει να βρει καλό κρασί. Και περίμενε, περίμενε να έρθει, δεν ερχόταν. Έβαλε μπρός και τρώγαμε. Και ξαφνικά ήρθε ο Θεοχάρης τραγουδώντας και τρικλίζοντας. Δοκίμαζε παντού κρασί για να φέρει το καλύτερο και μέθυσε! Αλλά και ο Blegen και η γυναίκα του Elizabeth ήταν εξαιρετικά αγαπητά πρόσωπα στη Χώρα. Η γυναίκα του είχε κάνει πολλές δωρεές στη Χώρα.
Παραπομπές
1. Για την περίοδο αυτή της ζωής του και ιδιαίτερα για το θείο του Κ. Θεοχάρη, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Στην Πύλο με τον Carl Blegen, Αθήνα 2014, σελ. 5-6.
2. Έλαβε τον τίτλο του Διδάκτορος το 1981. Ο ακριβής τίτλος της διατριβής είναι: «Σούνιον ἱρὸν: συμβολή στην εξέταση των κούρων του ιερού και στη διερεύνηση του προβλήματος της παλαιότερης υπαίθριας λατρείας στο Σούνιο».
3. Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943 με πρωτοβουλία της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ Νέων και με τη συμμετοχή πολλών άλλων αντιστασιακών οργανώσεων νέων. Υπήρξε μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μέτωπου (ΕΑΜ), το οποίο είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία του ΚΚΕ στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941.
5. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την κατοχική κυβέρνηση, στις 3 Δεκεμβρίου του 1944 διοργανώθηκε από το ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος ένα συλλαλητήριο με αίτημα την αποχώρηση των Άγγλων στρατιωτών. Το συλλαλητήριο διαλύθηκε βιαίως όταν αστυνομικές δυνάμεις άρχισαν να πυροβολούν το πλήθος σκοτώνοντας περίπου 30 ανθρώπους και τραυματίζοντας περίπου 150.
6. Το σημερινό Ελληνικό μέχρι και τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα ήταν πιο γνωστό ως Χασάνι, καθώς η περιοχή ανήκε αρχικά στον Τούρκο Πασά Χασάν. Για την ιστορία του Ελληνικού, βλ. το άρθρο του Ν. Παπαδημητρίου, Κομμάτι της νεότερης Ιστορίας μας στον χώρο του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Αυγή, 13 Ιουλίου 2016.
7. Η Νομισματική Συλλογή αποτελούσε μέχρι το 1965 τμήμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), όταν με τις ενέργειες της Μαντώς Οικονομίδου απέκτησε διοικητική αυτοτέλεια. Το 1977 μετονομάστηκε σε «Νομισματικό Μουσείο», το οποίο στεγαζόταν στο ΕΑΜ μέχρι και το 1998, οπότε και μεταφέρθηκε στο Ιλίου Μέλαθρον, την οικία του Ερρίκου Σλήμαν. Για την Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου (1896-1979), βλ. Ν. Χ. Αλιπράντης, Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου: μνήμη της επίλεκτης παριανής νομισματολόγου», Παριανά 74, 1999, σ. 219-222.
10. Για την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Κυκλαδικά Νάξου, ΑΔ 17 (1961-62), Μελέτες, σ. 104-151, πίν. 41-80· Α. Σακελλαρίου και Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι προϊστορικές συλλογές. Σύντομος οδηγός, Αθήνα 1964.
11. Οι πινακίδες Γραμμικής Β γραφής ανακαλύφτηκαν σε δοκιμαστική ανασκαφή στο λόφο του Εγκλιανού το 1939. Βλ. C. W. Blegen & K. Kourouniotis, Excavations at Pylos, 1939, AJA 43/4, 1939, σ. 557-576.
12. Συνολικά συμμετείχε σε τέσσερις ανασκαφικές περιόδους: 1958, 1959, 1960 και 1961. Βλ. σχετικά τις ανασκαφικές εκθέσεις του C. W. Blegen στο περιοδικό AJA κατά τα έτη 1959-1962.
13. C. Blegen & M. Rawson, Το Ανάκτορο του Νέστορος, σύντομος οδηγός(μετάφραση Γ. Α. Παπαθανασόπουλου), Αθήνα 1964.
14. Ο Carl Blegen (1887-1971) είχε χάσει το δεξί του χέρι από τον ώμο και κάτω κατά τη διάρκεια κυνηγιού σε ηλικία δέκα πέντε ετών. Βλ. N. Vogeikoff-Brogan, The Life of Carl W. Blegen from a Grass Roots Perspective, στο N. Vogeikoff-Brogan, J. L. Davis & V. Florou (επιμ.), Carl W. Blegen: Personal and Archaeological Narratives, Atlanta 2015, σ. 17-38.
15. Για τη Marion Rawson (1899-1980), βλ. M. Lang, Marion Rawson, in M. Sharp Joukowsky & B. S. Lesko (επιμ.), Breaking Ground: Women in Old Archaeology.
