Το Φρούριο των Χαναναίων που βρέθηκε σε ανασκαφές στο Νότιο Ισραήλ
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους Saar Ganor και Itamar Weissbein της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ, "Το φρούριο που βρήκαμε δίνει μια ματιά στη Γεωπολιτική πραγματικότητα που περιγράφεται στο βιβλίο Κριτών, στο οποίο οι Χαναναίοι, οι Ισραηλίτες και οι Φιλισταίοι μάχονται μεταξύ τους. Σε αυτήν την περίοδο, η Η γη της Χαναάν κυβερνήθηκε από τους Αιγύπτιους και οι κάτοικοί της ήταν υπό την επιτήρησή τους. Στη συνέχεια, τον 12ο αιώνα π.Χ., δύο νέοι παίκτες μπήκαν στο παιχνίδι: οι Ισραηλίτες και οι Φιλισταίοι. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά βίαιων εδαφικών διαφορών.
Ένα κάστρο της Χαναάν από τα μέσα του 12ου αιώνα π.Χ. - Οι ημέρες των βιβλικών μορφών, βρέθηκαν από την Αρχαιολογική υπηρεσία του Ισραήλ και εφήβους εθελοντές σε μια ανασκαφή κοντά στο Kibbutz Galon, κοντά στο Kiryat Gat. Ο αρχαιολογικός χώρος ανοίγει τώρα δωρεάν για το κοινό, σε συνεργασία μεταξύ της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ και του Εθνικού Ταμείου (KKL)
Οι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν σε μη οχυρωμένους οικισμούς στα όρη Μπέντζαμιν και Ιουδαία. Εν τω μεταξύ, οι Φιλισταίοι συσσώρευσαν δύναμη στη νότια παράκτια πεδιάδα και ίδρυσαν μεγάλες πόλεις όπως Ashkelon, Ashdod και Gat. Σε μια προσπάθεια να κατακτήσουν περισσότερες περιοχές, οι Φιλισταίοι αντιμετώπισαν τους Αιγύπτιους και τους Χαναναίους στη μεθοριακή γραμμή, που πιθανότατα πέρασαν στον ποταμό Γουβρίν, ανάμεσα στο Φιλισταϊκό βασίλειο της Γκατ και το βασίλειο της Χαναναϊκής Λαχίς.
Ένα σκίτσο μιας ακρόπολης 3.200 ετών που ανακαλύφθηκε κοντά στο Guvrin Stream και το Kibbutz Gal On [Εικ : Itamar Weissbein / Israel Antiquities Authority]
Φαίνεται ότι το φρούριο Galon χτίστηκε ως απόπειρα των Χαναάν / Αιγύπτου να αντιμετωπίσουν τη νέα γεωπολιτική κατάσταση. Ωστόσο, στα μέσα του 12ου αιώνα π.Χ. οι Αιγύπτιοι εγκατέλειψαν τη γη της Χαναάν και επέστρεψαν στην Αίγυπτο. Η αποχώρησή τους οδήγησε στην καταστροφή των πλέον μη προστατευόμενων πόλεων της Χαναάν - μια καταστροφή που πιθανότατα ηγούνταν οι Φιλισταίοι.
Σύμφωνα με τον Ganor και τον Weissbein, οι ιστορίες των δικαστών της Βίβλου καταδεικνύουν σαφώς την περίπλοκη γεωπολιτική πραγματικότητα και τον αγώνα για τον έλεγχο των εδαφών κατά τη δημιουργία νέων πολιτικών δυνάμεων στη γη του σημερινού Ισραήλ. Η δομή του φρουρίου, που ονομάζεται αιγυπτιακή «κυβερνητική κατοικία», είναι γνωστή από άλλες τοποθεσίες που ανασκάφτηκαν στο σημερινό Ισραήλ.
Το φρούριο χτίστηκε σε μια στρατηγική τοποθεσία, από την οποία μπορείτε να δείτε τον κεντρικό δρόμο που περνούσε κατά μήκος του ποταμού Guvrin - έναν δρόμο που συνδέει την παράκτια πεδιάδα με τις πεδιάδες της Ιουδαίας
Το μέγεθος του φρουρίου είναι 18 Χ 18 μ. Και οι πύργοι παρατήρησης χτίστηκαν στις τέσσερις γωνίες. Στην είσοδο του κτηρίου διατηρήθηκε ένα τεράστιο κατώφλι, σκαλισμένο από ένα μόνο βράχο βάρους περίπου 3 τόνων. Μέσα στο φρούριο ήταν μια αυλή πλακόστρωτη με πέτρινες πλάκες και κίονες στη μέση.
Τα δωμάτια κατασκευάστηκαν και από τις δύο πλευρές της αυλής. Εκατοντάδες κεραμικά αγγεία, μερικά ακόμα ολόκληρα, βρέθηκαν στα δωμάτια του φρουρίου, συμπεριλαμβανομένων ειδικών αγγείων όπως πινάκια και κύπελλο που πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν για θρησκευτική τελετή. Ένας μεγάλος αριθμός δοχείων καθημερινής χρήσης βρέθηκε επίσης στα δωμάτια, μερικά από τα οποία φτιάχτηκαν σε αντιγραφή των αντίστοιχων αιγυπτιακών....
Μια επιλογή από τα κύπελλα ηλικίας 3.200 ετών που βρέθηκαν στην ανασκαφή [Credit: Dafna Gazit, Israel Antiquities Authority]
Σύμφωνα με την Talila Lifshitz, διευθύντρια της κοινότητας και του δασικού τμήματος στη νότια περιοχή του Εθνικού Ταμείου, "το φρούριο Galon προσφέρει μια συναρπαστική ματιά στην ιστορία μιας σχετικά άγνωστης περιόδου στην ιστορία της χώρας και παρέχει μια τουριστική και βιωματική εμπειρία έλξη για τους επισκέπτες. "
Το φρούριο βρίσκεται στο δάσος Guvrin και προετοιμάστηκε για δημόσια επίσκεψη σε συνεργασία μεταξύ της Αρχής Αρχαιοτήτων του Ισραήλ και της νότιας περιοχής του Εθνικού Ταμείου (KKL). Δημιουργήθηκε χώρος για πικνίκ και ορισμένα επεξηγηματικά σημάδια για την ενίσχυση της αρχαιολογικής εμπειρίας στη φύση και στα δάση KKL.
ΕΠΙΣΗΣ...
Η ανασκαφή στην Σιδώνα, μια αρχαία πόλη της Χαναάν στο σημερινό Λίβανο. ( εικόνα: Δρ Claude Doumet-Serhal / Η ανασκαφή του Sidon)
Οι άνθρωποι του σύγχρονου Λιβάνου μπορούν να εντοπίσουν τη γενετική τους καταγωγή στους Χαναναίους, σύμφωνα με νέα ερευνητικά ευρήματα.
Χαναναίοι όπως αυτοί απεικονίζονται στο αρχαίο αιγυπτιακό "Βιβλίο των Πυλών", που χρονολογείται στον 13ο αιώνα π.Χ.
Εν μέρει επειδή οι Χαναναίοι διατηρούσαν τα αρχεία τους σε εύκολα αποικοδομήσιμο πάπυρο παρά σε πηλό, λίγα είναι γνωστά από την πλευρά τους στην ιστορία. Αλλά τώρα, το αρχαίο DNA αποκαλύπτει ότι οι Χαναναίοι ήταν απόγονοι των αποίκων της Εποχής του Λίθου και οι πρόγονοι των Λιβανέζων
Ένα ταφικό δοχείο που περιέχει τα ερείπια ενός αρχαίου κατοίκου της Χαναναϊκής πόλης Σιδώνα. Αυτό το άτομο ήταν ένα από τα πέντε του οποίου το DNA αλληλουχήθηκε για να αποκαλύψει την καταγωγή των Χαναναίων. (Εικόνα: © Dr. Claude Doumet-Serhal / Η ανασκαφή του Sidon)
"Η καταγωγή των Χαναναίων ήταν ευρέως διαδεδομένη στην περιοχή", έγραψαν οι ερευνητές της μελέτης Marc Haber και Chris Tyler-Smith του Ινστιτούτου Wellcome Trust Sanger στο Ηνωμένο Βασίλειο σε ένα email στο Live Science, "και αρκετές ομάδες που ήταν πιθανώς πολιτισμικά διαφορετικές μοιράστηκαν τον ίδιο Ιστορικό πρόγονο. ."
Γενετική διερεύνηση
Ο Haber, ο Tyler-Smith και οι συνάδελφοί τους εξήγαγαν αρχαίο DNA από τα οστά πέντε Χαναναίων που πέθαναν στην αρχαία πόλη Σιδώνα (μια περιοχή τώρα στο Λίβανο). Οι σκελετοί χρονολογούνται από 3.750 έως 3.650 χρόνια πριν. Στη συνέχεια, οι ερευνητές συνέκριναν τις γενετικές ακολουθίες αυτών των αρχαίων Χαναναίων με εκείνες των 99 σύγχρονων Λιβανέζων ανθρώπων, καθώς και με τις αρχαίες ακολουθίες DNA περισσότερων από 300 άλλων ανθρώπων από μια αρχαία βάση δεδομένων DNA.
Το σώμα ενός νεαρού ατόμου θάφτηκε στην πόλη της Χαναναϊκής Σιδώνα πριν από 3.500 χρόνια. (Πιστωτική εικόνα: Δρ Claude Doumet-Serhal / Η ανασκαφή του Sidon)
Τα ευρήματα αποκάλυψαν ευρεία αλληλεπικάλυψη μεταξύ της γενετικής των Χαναναίων και των ακολουθιών των σύγχρονων ανθρώπων από τον Λίβανο. Οι ερευνητές βρήκαν ακόμη και κάποιες αρχαίες παραλλαγές γονιδίων που υποδηλώνουν ότι οι Χαναναίοι είχαν πιθανώς παρόμοιο χρωματισμό στο δέρμα, τα μάτια και τα μαλλιά όπως οι Λιβανέζοι σήμερα. Ήταν έκπληξη, είπε ο Haber και ο Tyler-Smith, για να βρουν τέτοια συνέχεια στη γραμμή Χαναάν, δεδομένου ότι όλες οι κατακτήσεις και οι επεκτάσεις στη Μέση Ανατολή από εξωτερικές ομάδες έγιναν από την εποχή του Χαλκού.
Οι ίδιοι οι Χαναναίοι κατάγονταν από τους έποικους της Εποχής του Λίθου που αναμίχθηκαν με νεοεισερχόμενους από το σημερινό Ιράν περίπου 4.000 έως 5.000 χρόνια πριν, ανέφεραν οι ερευνητές. Αυτό το μείγμα θα μπορούσε να εξηγηθεί από την επέκταση της Ακαδικής Αυτοκρατορίας, μιας μεσοποταμικής αυτοκρατορίας που κορυφώθηκε εκείνη την εποχή, έγραψαν οι ερευνητές.
Μετά την Εποχή του Χαλκού, οι Χαναναίοι αναμίχθηκαν λίγο με τους γείτονές τους. Οι σύγχρονοι πληθυσμοί του Λιβάνου είναι σε μεγάλο βαθμό Χαναναίτες, έδειξε το DNA, με λίγη ανατολική κυνηγού-συλλέκτη και επιρροή της Ευρασιατικής Στέπας που προστέθηκε στο μείγμα πριν από 3.000 χρόνια, ανέφεραν οι ερευνητές.
Με δεδομένο ότι η Μέση Ανατολή υπήρξε ανέκαθεν μια άκρως ταραγμένη περιοχή, αποτέλεσε μάλλον έκπληξη για τους επιστήμονες η διαπίστωση ότι υπάρχει μια τόσο μεγάλη γενετική συνέχεια ανάμεσα στους αρχαίους και στους συγχρόνους κατοίκους του Λιβάνου.
Ιστορικά κενά
Η κατανόηση της γενετικής ιστορίας των Χανανατών είναι σημαντική, είπε ο Haber και ο Tyler-Smith, επειδή απομένουν λίγα γραπτά αρχεία της ιστορίας αυτής της ομάδας.
"Η γενετική έχει τη δύναμη να καλύψει αυτά τα κενά", δήλωσαν οι δύο στο Live Science. Η Εγγύς Ανατολή είναι ένα βασικό μέρος για τέτοιου είδους μελέτες, ανέφεραν οι ερευνητές, επειδή ήταν μια τόσο κεντρική τοποθεσία στην ανθρώπινη ιστορία.
Τα επόμενα βήματα είναι να μελετήσουμε "περισσότερα δείγματα, διαφορετικά μέρη και διαφορετικές χρονικές περιόδους", ανέφεραν οι Haber και Tyler-Smith.
Χάρτης της Καναάν
Οι αρχαίοι Χαναναίοι ζουν και βασιλεύουν ακόμη στο σημερινό Λίβανο ...και δεν εξαφανίσθηκαν από τους Ισραηλίτες της Παλαιάς Διαθήκης
Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον δρα Μαρκ Χάμπερ του βρετανικού Ινστιτούτου Γενετικής Wellcome Trust Sanger Institute, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο αμερικανικό περιοδικό ανθρώπινης γενετικής «American Journal of Human Genetics», κατέληξαν σε διαφορετικό συμπέρασμα, μετά την ανάλυση του DNA πέντε αρχαίων Χανανιτών από τη Σιδώνα και 99 συγχρόνων Λιβανέζων.Η μελέτη αποκάλυψε ότι πάνω από το 90% της καταγωγής των συγχρόνων Λιβανέζων προέρχεται από τους Χαναναίους ή Καναανίτες. Αν οι τελευταίοι είχαν εξαφανισθεί από τους αρχαίους Ισραηλίτες, δεν θα μπορούσαν να κληροδοτήσουν τόσα πολλά γονίδια στους κατοπινούς Λιβανέζους.
Μετά την έξοδό τους από την Αίγυπτο και την περιπλάνησή τους στην έρημο Σινά οι Ισραηλίτες εισέβαλαν στη γη Χαναάν. Σύμφωνα με την Τορά ή Παλαιά Διαθήκη,ο Θεός έδρασε κατ' επανάληψη για χάρη τους ώστε να καταλάβουν σταδιακά όλη την γεωγραφική περιοχή που είχε υποσχεθεί ο Θεός στον προπάτορα τους τον Αβραάμ, εξολοθρεύοντας τις φυλές των Χαναναίων. (Γένεση 12:7· 13:14-17· 15:7, 13-21· 17:8)Σύμφωνα με νέες μελέτες ,οι Χαναναίοι δεν υπέστησαν ολοκληρωτικό αφανισμό αλλά μάλιστα έχουν στενή συγγενική σχέση με τους σύγχρονους κατοίκους του Λιβάνου
Εισαγωγή στην προβληματική των Φοινίκων
Γιώργος Μπουρογιάννης
Από όλους τους λαούς της αρχαίας Μεσογείου, οι Φοίνικες είναι πιθανώς εκείνοι που συνδέθηκαν στενότερα με το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Δεινοί θαλασσοπόροι, επιδέξιοι και επινοητικοί τεχνίτες, ικανότατοι έμποροι, οι Φοίνικες διέσχισαν τη Μεσόγειο απ’ άκρου εις άκρον σε αναζήτηση πρώτων υλών, ίδρυσαν εμπορικούς σταθμούς και αποικίες, γνώρισαν και συγχρωτίστηκαν με τους λαούς που κατοικούσαν τις ακτές της. Η υπερπόντια κινητικότητα των Φοινίκων συνέβαλε αποφασιστικά στην ενίσχυση των δικτύων εμπορικής επικοινωνίας της αρχαίας Μεσογείου, μέσω των οποίων διακινούνταν πρώτες ύλες και εμπορεύματα, πρωτίστως όμως οι ίδιοι οι άνθρωποι, με τις αντιλήψεις, τις πολιτισμικές καταβολές και την τεχνογνωσία τους 1.
Σε αντίθεση, ωστόσο, με την ευρύτητα των αρχαιολογικών ενδείξεων για την εμπορική τους δραστηριότητα η γνώση αρκετών πτυχών της αρχαίας ιστορίας των Φοινίκων παραμένει ελλιπής. Μια από τις βασικές αιτίες αυτής της αναντιστοιχίας είναι η σπανιότητα ή ανεπάρκεια πρωτογενών ιστορικών πηγών, που υποκαθίσταται εν μέρει από τις πληροφορίες που αντλούμε για τους Φοίνικες από εξωγενείς καταγραφές όπως η Βίβλος, τα Ασσυριακά Χρονικά, η αρχαία ελληνική και η ρωμαϊκή γραμματεία.
1. Η εξέχουσα θέση που κατέχουν οι Φοίνικες στην ιστορία και την αρχαιολογία της αρχαίας Μεσογείου είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή εκτενέστατου συγγραφικού έργου καθώς και διεθνών αρχαιολογικών εκθέσεων και συμποσίων που πραγματεύονται τη φυσιογνωμία και το ρόλο των Φοινίκων. Ενδεικτικά, Harden 1962, Moscati (ed.) 1988, Baurain & Bonnet 1992, Aubet 1993, Markoe 2000, Grasetal 1989, Niemeyer (ed.) 1982, Lipiński (ed.) 1987; Fontan & Le Meaux (eds.) 2007; Kourou 2007; Σταμπολίδης (επιμ.) 2003, Stampolidis 2003b.
Παρά την αναντίρρητη ιστορική αξία των πηγών αυτών, συχνά αποδίδουν μια ιδιότυπη, ενίοτε στρεβλή περιγραφή των Φοινίκων2. Στο ίδιο γεγονός συντείνει και η ανεπαρκής γνώση των κύριων κέντρων της μητροπολιτικής Φοινίκης λόγω των δυσχερειών της ανασκαφικής έρευνας, αφού πάνω από τις αρχαίες θέσεις έχουν αναπτυχθεί τα σύγχρονα αστικά κέντρα.
Σε αυτά τα πλαίσια, η διοργάνωση, από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, μιας έκθεσης αφιερωμένης στη φοινικική παρουσία στο Αιγαίο, αποτελεί έξοχη ευκαιρία για τη μελέτη και κατανόηση της ιστορίας και, ακολούθως, της αρχαιολογικής ορατότητας των σχέσεων μεταξύ των Φοινίκων και των Ελλήνων.
Μολονότι οι πρώτες ενδείξεις των επαφών αυτών εντοπίζονται στην Εποχή του Χαλκού, πληθαίνουν και συστηματοποιούνται σταδιακά με τη μετάβαση στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους. Για τον λόγο αυτό, η πλειονότητα των εκθεμάτων εκτείνονται χρονολογικά από τον 11ο αι. π.Χ. και εξής. Η παρακολούθηση της φοινικικής παρουσίας στο Αιγαίο έχει ιδιαίτερη αξία, δεδομένου ότι δύο από τις πιο καίριες εκφάνσεις του πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας συνδέονται παραδοσιακά με τους Φοίνικες: η υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής (τα φοινίκεια γράμματα) και ο ανατολίζων ρυθμός στην τέχνη, που σηματοδοτούν τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. αντίστοιχα.
2. Kuhrt 1995, 402-410.
ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 31
Η κοιτίδα των Φοινίκων: εντοπισμός και γεωγραφικά χαρακτηριστικά
Το ιδιαίτερο γεωγραφικό περιβάλλον στο οποίο συγκροτήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι φοινικικές πόλεις ερμηνεύει ως ένα βαθμό τη φοινικική ιδιαιτερότητα που συνοψίζεται στην εμπορική κινητικότητα, τη ναυσιπλοΐα, την αστική οργάνωση, την πολιτική διάσπαση και την υπερπόντια εξάπλωση. Ως εκ τούτου, προϋπόθεση για την κατανόηση των Φοινίκων και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους αποτελεί η σύντομη αναφορά στην κοιτίδα τους, τη Φοινίκη.
Ο επακριβής γεωγραφικός προσδιορισμός της κοιτίδας των Φοινίκων δεν είναι ούτε απλός ούτε αυτονόητος. Ο όρος Φοινίκη θα μπορούσε αρχικά να αποδοθεί στο μεγαλύτερο μέρος των ανατολικών ακτών της Μεσογείου, σε μια ευρύτερη περιοχή που συμπίπτει με την προϊστορική Χαναάν3. Μια προσεκτικότερη εξέταση, ωστόσο, καθιστά σαφές πως ο πρωταρχικός πυρήνας της φοινικικής μητρόπολης των πρώιμων ιστορικών χρόνων (η έναρξή τους στην περιοχή τίθεται γύρω στα 1200 π.Χ.) ήταν σημαντικά μικρότερος και συνέπιπτε χονδρικά με τα όρια του σημερινού Λιβάνου.
Η περιοχή αυτή εμφανίζει ορισμένες από τις βασικές αρετές αλλά και αδυναμίες του μεσογειακού περιβάλλοντος. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα εύφορη, συνάμα όμως περιορισμένης έκτασης και συχνά κατακερματισμένη λωρίδα γης, εκτεινόμενη σε μήκος 200 χιλιομέτρων περίπου από βορρά προς νότο. Αν και διαρρέεται από πλήθος ποταμών που σχηματίζουν μικρές κοιλάδες, οι περισσότεροι από αυτούς είναι μικροί σε μήκος, ορμητικοί και έχουν εποχική μόνο ροή. Στο μεγαλύτερο μήκος της ορίζεται ανατολικά από τον συμπαγή ορεινό όγκο του Λιβάνου, ο οποίος κορυφώνεται σε ύψος μεγαλύτερο των 3000 μέτρων. Η παρουσία του δυσχέραινε την επικοινωνία με την ασιατική ενδοχώρα, παρείχε όμως άφθονη και καλής ποιότητας ξυλεία που ήταν απαραίτητη για τη ναυπήγηση πλοίων, και τροφοδοτούσε πολλές πηγές που εξασφάλιζαν πόσιμο νερό.
Σε αυτή τη σχετικά μικρή παράκτια ζώνη συνωστίζονταν πλήθος οικισμών και πόλεων, σημαντικότερες από τις οποίες ήταν η Άραδος, η Βύβλος, η Βηρυτός, η Σιδώνα και η Τύρος. Η ανάπτυξη των κυριότερων αστικών κέντρων της Φοινίκης σε παράκτιες θέσεις, ενίοτε ακόμα και σε νησίδες σε μικρή απόσταση από την ασιατική στεριά (Άραδος, Τύρος) μαρτυρά την ιδιαίτερη μέριμνα των Φοινίκων για ανεμπόδιστη πρόσβαση στη θάλασσα και αποτέλεσε πάγια επιδίωξη του φοινικικού αστικού σχεδιασμού, που διατηρήθηκε και κατά την υπερπόντια εξάπλωση των Φοινίκων στη Μεσόγειο.
Χαρακτηριστικό είναι ότι ορισμένες από τις σημαντικότερες φοινικικές πόλεις, όπως η Τύρος, διέθεταν περισσότερους από έναν λιμένες ώστε να εξασφαλί- ζεται η θαλάσσια επικοινωνία ανεξαρτήτως της διεύθυνσης των ανέμων. Παράλληλα, ο κατά κανόνα ομαλός διαμελισμός των ακτών της Φοινίκης, με αρκετούς καλογραμμένους όρμους και νησίδες σε ελά- χιστη απόσταση από τη μεγάλη στεριά, ευνόησε τη δημιουργία λιμένων και ναυστάθμων ικανών να τρο- φοδοτήσουν και να συντονίσουν τη φοινικική υπερπόντια εξάπλωση.
Η ευφορία των εδαφών και η επιτυχής και ταχεία αστική συγκρότηση των φοινικικών πόλεων οδήγησαν στη σημαντική αύξηση του πληθυσμού της Φοινίκης μεταξύ του 12ου και 8ου αι. π.Χ. Η έλλειψη, ωστόσο, επαρκών καλλιεργήσιμων εκτάσεων επέφερε έντονες δημογραφικές πιέσεις και αδυναμία κάλυψης των διατροφικών αναγκών ενός συμπαγούς πληθυσμού, η οποία είχε πιθανότατα καταστεί πιεστική ήδη από τον 10ο αι. π.Χ.4
Η πραγματικότητα αυτή ώθησε τους κατοίκους της Φοινίκης στην ανάπτυξη πιο εξειδικευμένων μορφών οικονομικής δράσης, με ήσσονα εξάρτηση από το γεωργικό πλεόνασμα: το εμπόριο, η μεταλλοτεχνία, η κατεργασία υφασμάτων και η μικροτεχνία, η παραγωγή πολυτελών τέχνεργων από ακριβές πρώτες ύλες όπως ο χρυσός, ο άργυρος και ο “ελέφαντας”, αλλά και από ταπεινότερα υλικά όπως η φαγεντιανή και το γυαλί.
Οι πεπερασμένες γεωγραφικές δυνατότητες της μητροπολιτικής Φοινίκης, σε συνδυασμό με την απρόσκοπτη θαλάσσια πρόσβαση, την εξειδίκευση της παραγωγής και τη δημογραφική πίεση από την αύξηση του πληθυσμού, υπήρξαν μερικοί από τους κύριους παράγοντες που ώθησαν τους Φοίνικες στη θάλασσα και το εμπόριο.
Στην κατεύθυνση αυτή συνέτεινε επίσης η γειτνίασή τους με στρατιωτικά ισχυρότατες χερσαίες αυτοκρατορίες, όπως η Αίγυπτος και αργότερα η Ασσυρία, για τις οποίες οι Φοίνικες συχνά έδρασαν ως εμπορικοί εντεταλμένοι και βασικοί προμηθευτές πρώτων υλών.
3. Tubb 1998. 4. Aubet 1993, 56.
Χαναναίοι, Φοίνικες, Καρχηδόνιοι: αναγκαιότητα ή παιχνίδια της ορολογίας;
Συνθετότερο ακόμα και από τον προσδιορισμό των γεωγραφικών ορίων της Φοινίκης είναι το ακριβές περιεχόμενο του όρου «Φοίνικας». Ποιους ακριβώς αποκαλούμε Φοίνικες και ποιους χρονολογικούς συνειρμούς γεννά η χρήση του όρου;5 Περαιτέρω, τι ακριβώς εννοούμε όταν μιλούμε για Φοίνικες στο Αιγαίο και πώς προσδιορίζεται η παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο; Ο κατά το δυνατόν ακριβής προσδιορισμός των Φοινίκων είναι απαραίτητος δεδομένων των παρανοήσεων που γεννά η συχνά γενικευτική χρήση του όρου, ειδικά σε αιγαιακούς αρχαιολογικούς ορίζοντες.
Τα αίτια της δυσκολίας επακριβούς προσδιορισμού των Φοινίκων είναι σύνθετα, μπορούν, όμως, να συνοψιστούν σε δύο κύριους άξονες: Ο πρώτος συνδέεται με τα ιδιαίτερα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της Φοινίκης που ευνόησαν την πολυδιάσπαση και την πολιτική κατάτμηση του φοινικικού χώρου σε ανεξάρτητες πόλεις, με συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα. Ως συνέπεια, μολονότι οι κάτοικοι των πόλεων αυτών μοιράζονταν μια ισχυρή, και στους ίδιους προφανή φυλετική, γλωσσική και θρησκευτική συγγένεια, κατά κύριο λόγο προσδιορίζονταν με βάση την ιδιαίτερη καταγωγή τους, ήταν δηλαδή Τύριοι, Σιδώνιοι κλπ, και όχι συλλογικά. Ο κοινός ή συνολικός προσδιορισμός ουδέποτε φαίνεται να αποτέλεσε πρωταρχικό μέλημα ή αγωνία των ίδιων των Φοινίκων και συχνά αντικατοπτρίζει μια γενικευτική και στερεοτυπική θεώρησή τους από αλλοεθνείς πληθυσμούς.
Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την ίδια την προέλευση του όρου «Φοίνιξ» που αποτελεί ελληνική και όχι φοινικική επινόηση και ως εκ τούτου συνιστά εξωγενή προσδιορισμό των Φοινίκων, υποκείμενο σε ασάφειες και αμφισημίες. Η ρίζα του όρου δεν είναι βεβαίως ούτε σημιτική ούτε φοινικική, ωστόσο η δημοφιλέστερη ελληνική της ετυμολογία, που συνδέει τη δημιουργία της λέξης με το επίθετο φοίνιος/φόνιος/φοινός ως δηλωτικό του ερυθρού χρώματος, έχει αμφισβητηθεί σε αρκετές περιπτώσεις αφήνοντας τη γλωσσολογική διαπραγμάτευση του όρου μετέωρη7.
5. Moscati (ed.) 1988, 24-25, Aubet 1991, 5-12.
6. Sherratt 2005, 35.
7. Aubet 1993, 5-8, Vandersleyen 1987. Τα επίθετα φοίνιος/φόνιος/ φοινός αναφέρονται επίσης στο ερυθρό χρώμα του αίματος (φό- νιον/φοινικόεν αίμα) και, κατ’ επέκταση, στην ετυμολογικά συγ- γενή πράξη του φόνου.
Με βάση την παραδοσιακή ερμηνεία, ωστόσο, ο όρος Φοίνιξ συνδέεται με το ερυθρό χρώμα και κατ’ επέκταση με την κατεργασία της πορφύρας για τη βαφή υφασμάτων, για την οποία οι Φοίνικες ήσαν φημισμένοι στην αρχαιότητα, πιθανώς δε ακόμη και με τη μελαχρινή επιδερμίδα των κατοίκων της Φοινίκης!
Η πρώτη καταγραφή των «Φοινίκων» ως αναφοράς στους κατοίκους των ακτών της Συροπαλαιστίνης απαντά στα Ομηρικά Έπη, όπου ο όρος χρησιμοποιείται παράλληλα προς το ειδικότερο «Σιδώνιοι». Το τελευταίο λειτουργεί επαγωγικά, ως δήλωση των Φοινίκων στο σύνολό τους. Δεδομένου ότι οι Φοίνικες του Ομήρου εξυπηρετούσαν πρωτίστως την ποιητική πλοκή και όχι την ιστορική ακρίβεια, ο όρος χρησιμοποιείται συνήθως ως συλλογική αναφορά στους εμπόρους, ναυτικούς και τεχνίτες της ανατολικής Μεσογείου.
Οι Φοίνικες του Ομήρου είναι φορείς πολλαπλών και συχνά αντιφατικών ιδιοτήτων8: περίφημοι ναυτικοί που διασχίζουν με τα πλοία τους το Αιγαίο και τη Μεσόγειο, δαιμόνιοι έμποροι, επιδέξιοι τεχνίτες, αλλά και τυχοδιώκτες, αναξιόπιστοι, άοκνοι κυνηγοί του κέρδους, άνθρωποι που επιδίδονται στην πειρατεία, την αρπαγή, την απαγωγή και την εξαπάτηση με την ίδια ευκολία και φυσικότητα που επιδίδονται στο εμπόριο.
Ενώ, λοιπόν, αναγνωρίζονται οι αξεπέραστες δεξιότητές τους που καθιστούν τα προϊόντα τους περιζήτητα και την εμπορική τους ενασχόληση επικερδή, σε επίπεδο ποιητικής ηθικής και αφήγησης αποτελούν σχεδόν το αντίβαρο απέναντι στην ανδρεία και την πολεμική αρετή των Ελλήνων.
Αυτή η ιδιότυπη ομηρική σκιαγράφηση δεν είναι άσχετη ασφαλώς από την ελληνική αντίληψη περί Φοινίκων στα τέλη του 8ου με αρχές του 7ου αι. π.Χ. Για τους Έλληνες των όψιμων Γεωμετρικών και πρώιμων Αρχαϊκών χρόνων, οι Φοίνικες λειτουργούσαν ως γενικευτικός προσδιορισμός που αφορούσε συνολικά τους ναυτεμπόρους και εξειδικευμένους τεχνίτες από την ανατολική Μεσόγειο, δίχως αξιώσεις ιδιαίτερης ακρίβειας ως προς την καταγωγή, ακόμα λιγότερο δε ως προς τη φυλετική, γλωσσική ή πολιτισμική οντότητα. Υπό αυτό το απλουστευτικό πρί- σμα, οι «Φοίνικες» μπορούσαν να είναι όντως Φοίνικες αλλά και Σύριοι, Αραμαίοι κλπ.9
8. Winter 1995.
9. Niemeyer 2005, 17, Hodos 2006, 25.
Τι ίσχυε όμως για τους ίδιους τους Φοίνικες; Όταν δεν προέτασσαν την πόλη καταγωγής τους ως βασικό κριτήριο αυτοπροσδιορισμού, οι Φοίνικες αυτοαποκαλούνταν Χαναναίοι (can’ani), κάτοικοι δηλαδή της Χαναάν, της περιοχής που περιελάμβανε το σύνολο σχεδόν των συροπαλαιστινιακών ακτών. Αν και σημιτικής προέλευσης, ο όρος δεν είναι πλήρως αποσαφηνισμένος ετυμολογικά. Η τεκμηρίωση των λέξεων k’na’ani ή kina’nu στα εβραϊκά, ως δηλωτικών του εμπόρου, αποτυπώνει εύγλωττα την ιδιότητα με την οποία οι Φοίνικες ήταν περισσότερο γνωστοί κατά την αρχαιότητα, ως έμποροι.
Χαναάν είναι συνεπώς η γη των εμπόρων, οι κάτοικοι της οποίας καλούνται Χαναναίοι. Ορισμένοι ερευνητές συνδέουν ετυμολογικά τη Χαναάν (Kinahni) με το γνωστότερο ενδεχομένως προϊόν της, τα πορφυροβαφή υφάσματα. Τα τελευταία αποδίδονται ως kinnahu ήδη σε
Ακκαδικά κείμενα του 15ου και 14ου αι. π.Χ. Στην περίπτωση αυτή, Χαναάν δεν είναι απλά η γη των εμπόρων, αλλά η χώρα της πορφύρας και των προϊόντων που συνδέο- νται με τη χρήση και την επεξεργασία της.10
Ακκαδικά κείμενα του 15ου και 14ου αι. π.Χ. Στην περίπτωση αυτή, Χαναάν δεν είναι απλά η γη των εμπόρων, αλλά η χώρα της πορφύρας και των προϊόντων που συνδέο- νται με τη χρήση και την επεξεργασία της.10
Μολονότι ο γεωγραφικός και ιστορικός τους ορίζοντας είναι εν πολλοίς κοινός, η χρήση των όρων
«Χαναναίοι» και «Φοίνικες» από τη σύγχρονη ιστορική και αρχαιολογική έρευνα δεν είναι ταυτόσημη αλλά διαφοροποιείται κυρίως χρονολογικά. Οι Χαναναίοι αποτελούν πρωτίστως «φαινόμενο» της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. και αντικαθίστανται από τους Φοίνικες γύρω στα 1200 π.Χ., με τη μετάβαση των ακτών της Συροπαλαιστίνης στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Ο διαχωρισμός είναι βεβαίως τεχνητός, αλλά εμφανίζεται σχεδόν παγιωμένος στη σύγχρονη έρευνα, καθώς αποσαφηνίζει τη διάκριση μεταξύ της Εποχής του Χαλκού και της Εποχής του Σιδήρου. Όταν μιλούμε, λοιπόν, για Φοίνικες, εστιάζουμε στην ιστορία και την κινητικότητα ενός λαού όπως αυτή διαμορφώθηκε σταδιακά από το 1200 π.Χ., οπότε ο υλικός πολιτισμός της ανατολικής Μεσογείου εισέρ- χεται στη σιδηρά φάση του, μέχρι την κατάκτηση της Τύρου από τον Αλέξανδρο στα 333/332 π.Χ. Αυτή ακριβώς είναι και η περίοδος στην οποία εστιάζει η παρούσα έκθεση.
Ήσσονος σημασίας από αιγαιακής σκοπιάς, αλλά
εξίσου ενδιαφέρων, είναι ο διαχωρισμός του δυτικού κλάδου των Φοινίκων, ο οποίος συχνά προσδιορίζεται ως καρχηδονιακός, από το ομώνυμο κέντρο που αποτελούσε τη μέγιστη φοινικική εγκατάσταση στη δυτική Μεσόγειο.
10. Drower 1973, 510, Aubet 1993, 9.
Η ισχύς και ακτινοβολία της Καρχηδόνας έχει ως αποτέλεσμα ο όρος «καρχηδονιακός» να καλύπτει τόσο τους κατοίκους της πόλης όσο και τους Φοίνικες της δυτικής Μεσογείου γενικότερα. Η επαγωγική χρήση του όρου έχει την αφετηρία της στους Ρωμαίους συγγραφείς, στους οποίους οι όροι poenus και phoenix (μεταγραφή στα λατινικά του ελληνικού Φοίνιξ) και των παραγώγων τους επιθέτων punicus και poenicus, δηλώνουν όχι μόνο τους κατοίκους της Καρχηδόνας αλλά γενικά τους φοινικικούς πληθυσμούς που βρίσκονταν εγκατεστημένοι στις ακτές της Αφρικής και της ευρύτερης δυτικής Μεσογείου. Η συλλογική αυτή δήλωση παρουσιάζει σαφείς αναλογίες με τους Σιδωνίους του Ομήρου, ως δήλωσης τόσο των κατοίκων της Σιδώνος όσο και της ευρύτερης μητροπολιτικής Φοινίκης.
Η χρήση του όρου «καρχηδονιακός» (Punic) ως αναφοράς στους Φοίνικες της δυτικής Μεσογείου επιβίωσε και στη σύγχρονη ιστοριογραφία, ειδικά για την περίοδο από τον 6ο αι. π.Χ., οπότε η Καρχηδόνα ανέρχεται στο ζενίθ της στρατιωτικής και πολιτικής της ισχύος, μέχρι την ισοπέδωση της πόλης από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ.
Ανακεφαλαιώνοντας, η χρήση των όρων χανανίτικος, φοινικικός και καρχηδονιακός απεικονίζει πτυχές της ιστορικής πορείας ενός λαού της αρχαίας Μεσογείου με κοινές φυλετικές, γλωσσικές και θρησκευτικές καταβολές, τον οποίο όμως διαφοροποιεί επί τη βάσει χρονολογικών και γεωγραφικών κριτηρίων.
Ως Χαναναίοι προσδιορίζονται οι κάτοικοι των ακτών της Συροπαλαιστίνης κατά τη δεύτερη κυρίως χιλιετία π.Χ. Γύρω στα 1200 π.Χ., με τη μετάβαση στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, οι Χαναναίοι αντικαθίστανται από τους Φοίνικες, όρος, που στην ανατολική Μεσόγειο θα επιβιώσει μέχρι την κατάκτηση της Τύρου από τον Αλέξανδρο το 333/332 π.Χ.
Ο ίδιος προσδιορισμός είναι δόκιμος και για τις φοινικικές εγκαταστάσεις της δυτικής Μεσογείου, από τις απαρχές της εκεί φοινικικής παρουσίας μέχρι την αναγωγή της Καρχηδόνας σε ηγεμονεύουσα δύναμη στον 6ο αι. π.Χ. Από το σημείο αυτό και μέχρι την καταστροφή της πόλης από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., ο φοινικικός πολιτισμός της δυτικής Μεσογείου αναφέρεται συχνά ως καρχηδονιακός (Punicus, Punic), όρος που περικλείει το σύνολο των φοινικικών πληθυσμών που είχαν τεθεί υπό τη στρατιωτική και πολιτική επιρροή της Καρχηδόνας.
Η αιγαιακή ιδιαιτερότητα: Ποιοι Φοίνικες ακριβώς;
Η συνθετότητα που παρουσιάζει ο ακριβής προσδιορισμός των Φοινίκων συνιστά διαπιστωμένο ζήτημα και στην αρχαιολογία του Αιγαίου. Το ακριβές περιεχόμενο των όρων Φοίνικας και φοινικικός σε αιγαιακά συμφραζόμενα έχει επανειλημμένα τεθεί στο επίκεντρο συζητήσεων με θέμα την ευρύτερη «φοινικική προβληματική», ακόμα δε περισσότερο την αρχαιολογική ορατότητα των Φοινίκων στο Αιγαίο, ειδικά κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Η ασάφεια που προκύπτει συνδέεται με τη σχεδόν καταχρηστική αιγαιακή λειτουργία του όρου, κατά την οποία ορίζονταν ως αναφανδόν φοινικικές όλες σχεδόν οι εισαγωγές από την ανατολική Μεσόγειο. Αυτό είχε ως συνέπεια ο προσδιορισμός «φοινικικός» να λειτουργεί εν πολλοίς ως υποκατάστατο του «ανατολικός» (Oriental, Levantine)11.
Τα αίτια αυτής της γενικευτικής θεώρησης συνοψίζονται σε τρεις βασικούς παράγοντες:
– Την ελλιπή γνώση των καλλιτεχνικών κέντρων της ανατολικής Μεσογείου που δυσχεραίνει τον διαχωρισμό της παραγωγής τους, ειδικά όταν αυτή ανευρίσκεται σε ξένα αρχαιολογικά περιβάλλοντα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο λογίζονταν φοινικικά, προϊόντα που δεν είχαν παραχθεί στη Φοινίκη αλλά σε γειτονικές περιοχές όπως η Συρία ή ακόμα και η Κύπρος.
– Την αποσπασματικότητα και γεωγραφικά ανισομερή κατανομή των ανατολικών εισαγωγών στον αιγαιακό χώρο, ειδικά κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους, που καθιστούσε σύνθετη τη συνολική μελέτη και εποπτεία τους.
– Την εμπορική παντοδυναμία των Φοινίκων που συνοδεύεται από το εν πολλοίς ξεπερασμένο σήμερα αξίωμα, ότι οι ανατολικές εισαγωγές στο Αιγαίο, ανεξαρτήτως του τόπου παραγωγής τους, διακινούνταν μέσω του φοινικικού εμπορίου. Τούτο είχε ως συνέπεια να επισκιάζεται ή και να αγνοείται πλήρως ο ρόλος γειτονικών λαών με διαπιστωμένη εμπορική δράση στη Μεσόγειο, όπως οι Κύπριοι και, από αιγαιακής σκοπιάς, οι Ευβοείς12.
11. Kourou 2008, 307-308, Boardman 2005, 284-285. Για τις παρανο- ήσεις που γεννά η συχνή ταύτιση των Φοινίκων με την ευρύτερη ανατολική Μεσόγειο βλ. επίσης Gubel 2006, Gunter 2009. Για μια διαφορετική προσέγγιση, Fletcher 2006, 187.
12. Boardman 1990, 2006, Lemos 2005, Kourou 2002, DiStefano 2008, Bourogiannis 2009, 121-124. Βλ. Επίσης Botto 2008.
Η σημαντική πρόοδος των φοινικικών σπουδών τα τελευταία χρόνια, κατέστησε, ωστόσο, δυνατό τον ακριβέστερο προσδιορισμό των φοινικικών εισαγωγών στο Αιγαίο, και τον διαχωρισμό τους από άλλα, μη-φοινικικά προϊόντα της ανατολικής Μεσογείου.
Η αποκατάσταση του προβλήματος της φοινικικής προέλευσης εμφανίζεται αποτελεσματικότερη για συγκεκριμένες ομάδες ευρημάτων, όπως η κεραμική, ενώ άλλες εξακολουθούν να εγείρουν αμφιβολίες ως προς τον ακριβή τόπο παραγωγής τους, δίχως να αναιρούν ωστόσο την προσεκτικότερη και ακριβέστερη, σήμερα, χρήση του όρου «φοινικικός» σε σύγκριση με το παρελθόν.
Περισσότερο σύνθετη παραμένει η εξακρίβωση του φορέα των ανατολικών εισαγωγών στο Αιγαίο, η οποία είναι εξαιρετικά δύσκολο αν όχι αδύνατο να τύχει πλήρους αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Το θέμα της ταυτοποίησης εθνικών ομάδων μέσω των αρχαιολογικών καταλοίπων αποτελεί μέγα θεωρητικό ζήτημα της αρχαιολογίας με ευρείες, διεπιστημονικές προεκτάσεις και δε θα μπορούσε να θιγεί στο πλαίσιο μιας περιοδικής αρχαιολογικής έκθεσης.
Οι αρχαιολογικές ενδείξεις φαίνεται να υποδεικνύουν πως οι Φοίνικες άσκησαν ασφαλώς πρωταγωνιστικό ρόλο στις επαφές του Αιγαίου με την ανατολική Μεσόγειο κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους, δεν ήταν όμως οι αποκλειστικοί υπεύθυνοι της εμπορικής δραστηριότητας της Μεσογείου.
Φοίνικες και Αιγαίο: σύντομη επισκόπηση
Η παρουσία των Φοινίκων στο Αιγαίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της φοινικικής εξάπλωσης και συμβάλλει στην κατανόηση των επαφών μεταξύ του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου από τους πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους και εξής.
Οι σχέσεις των Ελλήνων με τους Φοίνικες δεν υπήρξαν βεβαίως στατικές. Εξελίχθηκαν και τροποποιήθηκαν ανάλογα με τα ιδιαίτερα γεωγραφικά και χρονολογικά συμφραζόμενα. Ως αποτέλεσμα, η αρχαιολογική ορατότητα των επαφών αυτών στον αιγαιακό χώρο εκδηλώνεται με τρόπο ποικίλο και σύνθετο, ενώ η τεκμηρίωσή της είναι πληρέστερη σε περιοχές του Αιγαίου που είτε βρίσκονται σε στρατηγικά σημεία των μεγάλων θαλάσσιων διαδρομών της Μεσογείου, όπως η Κρήτη και η Ρόδος, είτε ανέπτυξαν μια ιδιαίτερη οικονομική και κοινωνική φυσιογνωμία, όπως η Εύβοια και πολύ μεταγενέστερα η Δήλος.
Όταν συνεπώς γίνεται λόγος για φοινικική παρουσία στο Αιγαίο, πρωταρχικό μέλημα αποτελεί ο χρονικός και ο γεωγραφικός προσδιορισμός της παρουσίας αυτής.
Οι παράγοντες που καθιστούσαν το Αιγαίο ελκυστικό για τα φοινικικά πλοία ήταν πολλοί. Ο πλούσιος διαμελισμός των ακτών παρείχε ασφαλή αγκυροβόλια για τον ελλιμενισμό των πλοίων κατά τον οποίο, εκτός από τον ανεφοδιασμό των πληρωμάτων σε τροφή και νερό, οι Φοίνικες μπορούσαν να επιδοθούν στις εμπορικές τους δραστηριότητες.
Ο σχετικός πλούτος του Αιγαίου σε ορυκτά και μεταλλεύματα ασφαλώς προσήλκυσε τους Φοίνικες, οι οποίοι έτρεφαν ιδιαίτερη προτίμηση προς τα συγκεκριμένα αγαθά. Η παράδοση που μας διασώζουν ο Ηρόδοτος (VI, 46-47) και ο Στράβων (XIV, 5.28), σύμφωνα με την οποία οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στη Θάσο και ίδρυσαν ιερό του Ηρακλή, εξασφαλίζοντας άμεση πρόσβαση στα ορυχεία χρυσού του Παγγαίου, απηχεί την επιδίωξη, τουλάχιστον, των Φοινίκων να συμμετέχουν στην εμπορική εκμετάλλευση των ορυχείων του Αιγαίου.
Περαιτέρω, η πυκνή ύπαρξη στο Αιγαίο οργανωμένων κέντρων οικονομικής δραστηριότητας, συχνά συσπειρωμένων γύρω από τη λειτουργία μεγάλων ιερών, εξασφάλιζε μια συστημική μορφή οικονομικής ανταποδοτικότητας που προσέδωσε ώθηση στην ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών των Φοινίκων με τους Έλληνες.
Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη μεγάλη κορύφωση των επαφών αυτών σημειώνεται στους Ύστερους Γεωμετρικούς χρόνους (βʹ μισό του 8ου αι. π.Χ.), περίοδο κατά την οποία αποκρυσταλλώνεται ο θεσμός της πόλης-κράτους, που ευνόησε τις εμπορικές επαφές. Η ίδια αυτή πολιτική και οικονομική οργάνωση του αιγαιακού χώρου ωστόσο, φαίνεται πως απέτρεψε τη βαθύτερη διείσδυση ή εδραίωση των φοινικικών εγκαταστάσεων στο Αιγαίο, αντίστοιχη εκείνης που διαπιστώνεται στην Κύπρο, και στην κεντρική και δυτική Μεσόγειο.
Αν και οι αρχαίες ελληνικές πηγές αναφέρονται στην ύπαρξη φοινικικών αποικιών σε αρκετά, νησιωτικά πρωτίστως, σημεία του αιγαιακού χώρου (βλ. Σταμπολίδη, παρόντα τόμο), καμία από αυτές τις πιθανολογούμενες αποικίες δεν έχει μέχρι στιγμής τεκμηριωθεί αρχαιολογικά13.
Στην ίδια χονδρικά περίοδο ανήκει και η σημαντικότερη, ίσως, φοινικική συνδρομή στον πολιτισμό του γεωμετρικού Αιγαίου, η μετάδοση του αλφαβήτου (βλ. Βουτυρά στον παρόντα τόμο). Η υιοθέτηση και προσαρμογή του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες, που παραδοσιακά τοποθετείται λίγο πριν τα μέσα του 8ου αι. π.Χ., αποτελεί μια τις πιο εύγλωττες
μαρτυρίες της «αναγέννησης» που έλαβε χώρα στο Αιγαίο κατά τον 8ο αι. π.Χ.
Αν και ο ακριβής τρόπος και τόπος της μετάδοσης αυτής δεν έχει λάβει ακόμα απολύτως ικανοποιητική απάντηση, φαίνεται λογικό να επιτεύχθηκε σε περιοχή όπου οι επαφές των Ελλήνων με τους Φοίνικες υπήρξαν πυκνές και συστηματικές14. Η φοινικική προέλευση της αλφαβητικής γραφής πάντως, τα λεγόμενα φοινίκεια γράμματα φαίνεται πως αποτελούσε παγιωμένη αντίληψη των Ελλήνων κατά την αρχαιότητα και αποτυπώνεται εύγλωττα τόσο στο μύθο του Κάδμου (Ηρόδοτος V:58) όσο και σε πλήθος ελληνικών επιγραφών 15.
13. Δεν αποκλείεται η αναφορά σε φοινικικές αποικίες στο Αιγαίο από
αρχαίους συγγραφείς να απηχεί απλά τη συστηματικότητα και την
ένταση των επαφών μεταξύ των Ελλήνων και των Φοινίκων, η
οποία αποκτά, κατ’ αυτόν τον τρόπο, μια εμφαντική διατύπωση
στις αρχαίες πηγές (Lipiński 2004, 188).
14. Guarducci 1987, 10-33, Jeffery 1990, 1-42, Baurain, Bonnet &
Krings (eds.) 1991.
15. Κριτζάς 2010, 14-17.
Μπουρογιάννης Γιώργος, Δρ. Αρχαιολόγος, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής,
Μουσείο Μεσογειακών Αρχαιοτήτων Medelhavsmuseet, Στοκχόλμη -2012
