Ο Ναός της Παναγίας Γοργοεπήκοου και Αγίου Ελευθερίου τον Απρίλιο του 1902. Φωτογραφία είναι του γιατρού Jean Binot.Μικρός ναός, μεγάλη ιστορία Πάνω σε ένα αρχαίο ιερό αφιερωμένο στην Ειλειθύια χτίστηκε ο ναός αφιερωμένος στην Παναγία την Γοργοεπήκοο, δηλαδή εκείνη που φτάνει γρήγορα για να βοηθήσει.
Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποίησε παλιό οικοδομικό υλικό από έναν ναό που προστάτευε τις εγκυμονούσες. Τι ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι .
Ο μικρός ολομάρμαρος ναός ανεγέρθηκε επί του αρχαιολάτρη Μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη, τον 12ο αιώνα. Για την κατασκευή του δεν χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό πέτρες ή τούβλα, αλλά μαρμάρινα ανάγλυφα από μνημεία που χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π. Χ. έως τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια.
Μάρτυρες της άλλοτε πλούσιας Αθήνας, τα μνημεία είχαν εγκαταλειφθεί και ο αρχιτέκτονας ακολουθώντας την τακτική της εποχής, ανακύκλωσε το παλιό οικοδομικό υλικό για να χτίσει την εκκλησία πάνω σε ένα ναό αφιερωμένο στην Ειλειθυία, την αρχαία θεότητα που προστάτευε τις εγκυμονούσες.
Στην τοιχοδομία του δεν έχει χρησιμοποιηθεί πουθενά συνδετικό κονίαμα και πλίνθοι υπάρχουν μόνον στον τρούλο. Μέχρι το ύψος των παραθύρων οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από μαρμάρινες πλάκες. Από τα παράθυρα και πάνω χρησιμοποιήθηκαν 90 αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μαρμάρινα ανάγλυφα, πράγμα που καθιστά τον ναό μια επιτομή της αθηναϊκής τέχνης από την αρχαϊκή εποχή μέχρι την εποχή που οικοδομήθηκε.Η κατασκευή του οφείλεται στον Μιχαήλ Χωνιάτη, μητροπολίτη Αθηνών και άγιο, που είχε κλασική παιδεία και αγαπούσε το αρχαίο παρελθόν της Αθήνας.
Για τους τοίχους του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού χρησιμοποίησε μαρμάρινους λίθους, κυρίως χωρίς διακόσμηση, ενώ στα πιο ψηλά σημεία λιοντάρια, αετοί και γυναικείες μορφές κοσμούν πολλές από τις 90 ανάγλυφες πλάκες που αξιοποιήθηκαν δημιουργώντας έτσι ένα υπαίθριο μουσείο γλυπτικής.
Η ζωοφόρος στην πρόσοψη του ναού κρύβει ένα σεληνιακό ημερολόγιο της αρχαίας Αθήνας. Κάθε μήνας είναι προσωποποιημένος και αντιστοιχεί σε ένα ανάγλυφο. Το βλέμμα του κατασκευαστή όμως, τράβηξε η ζωφόρος από ένα άγνωστης ταυτότητας κτίσμα, πιθανόν του 2ου ή 1ου αιώνα π.Χ. και θέλησε να την τοποθετήσει στην πρόσοψη.
Μόνο που υπήρχαν δύο προβλήματα. Πρώτον το ανάγλυφο είχε μήκος 6 μέτρα και ο ναός μόλις 5 μέτρα, οπότε αναγκάστηκε να το κόψει. Και δεύτερον, δεν γνώριζε το θέμα που απεικονιζόταν στη ζωφόρο με αποτέλεσμα να τοποθετήσει τις μορφές με λάθος σειρά, ενώ σε μία προσέθεσε τρεις σταυρούς για να την εκχριστιανίσει.
Στο τέλος, το ζώδιο που αντιστοιχεί σε κάθε μήνα και στη μέση διακρίνονται σκηνές ή πρόσωπα που σχετίζονται με τις εποχές, μεγάλες γιορτές ή γεωργικές ασχολίες.
Η αρχή γίνεται με τον Πυανεψιώνα που αντιστοιχεί στους σημερινούς μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο.
Ο γιατρός Jean Binot ήταν για χρόνια επικεφαλής του εργαστηρίου στο Ινστιτούτο Pasteur και μεγάλος λάτρης της περιηγητικής φωτογραφίας. Την συγκεκριμένη αρχική φωτογραφία εντόπισε η συλλέκτρια Λίζα Κουτσαπλή.
Μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους κι ενώ δεν είχαν μείνει πολλές εκκλησίες όρθιες, πήρε το όνομα του Άγιος Ελευθέριος, στο όνομα της ελευθερίας. Τρία χρόνια αργότερα, και έως το 1842, χρησιμοποιήθηκε ως δημόσια βιβλιοθήκη.
Ο Άγιος Ελευθέριος το 1860. Ο φωτογράφος έχει αφαιρέσει τον περιβάλλοντα χώρο.
Όπως συμβαίνει σε όλα τα μέρη που υπάρχουν παλιές εκκλησίες, οι σύγχρονοι άνθρωποι πατάνε πάνω σε τάφους. Γύρω από το εκκλησάκι είχαν ταφεί λειτουργοί του ναού και επιφανείς ενορίτες, όπως μέλη της οικογένειας Μπενιζέλων-Παλαιολόγων. Οι τελευταίες ταφόπλακες απομακρύνθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα. Από την οικογένεια των Μπενιζέλων καταγόταν η αγία Φιλοθέη. Το κοσμικό όνομά της ήταν Παρακευούλα Μπενιζέλου.
Το 1862, μετά την απόπειρα δολοφονίας κατά της βασίλισσας Αμαλίας, ξανάλλαξε όνομα και αφιερώθηκε στο Σωτήρα.
Ωστόσο, το 1862 όταν εκδιώχθηκαν οι Βαυαροί από την χώρα ξαναπήρε το όνομα Άγιος Ελευθέριος. Η εν λόγω εκκλησία αποτέλεσε την ορθόδοξη επισκοπική έδρα των Αθηνών, όταν ο επίσκοπος Αθηνών εκδιώχθηκε από τον Παρθενώνα από τους Φράγκους.
Παλιότερα ο ναός αναφερόταν εσφαλμένα ως παλιός μητροπολιτικός ναός της Αθήνας, όπως στο παραπάνω χαρακτικό. Ο Άγιος Ελευθέριος δεν υπήρξε ποτέ μητροπολιτικός ναός. Ήταν όμως εντευκτήριος οίκος των μητροπολιτών της Αθήνας. Η Μητρόπολη των Αθηνών βρισκόταν στον Άρειο Πάγο. Μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1651 μεταφέρθηκε δίπλα στον Άγιο Ελευθέριο (τότε Παναγία Γοργοεπήκοος) όπου ανοικοδομήθηκε ο νέος μητροπολιτικός ναός. Η σημερινή Μητρόπολη της Αθήνας θεμελιώθηκε το 1842 και παραδόθηκε είκοσι χρόνια αργότερα.
Ο Άγιος Ελευθέριος-Παναγία η Γοργοεπήκοος μεταξύ 1828 και 1836, σε πίνακα του Eugène Peytier. Διακρίνεται το καμπαναριό που κατεδαφίστηκε το 1836.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποτέλεσε το παρεκκλήσιο της κατοικίας του Μητροπολίτη Αθηνών και έγινε γνωστή και ως η Μικρή Μητρόπολη.
Τελικά, ο μικρός ναός παρέμεινε στη θέση του και λόγω της διαφοράς μεγέθους ανάμεσα στους δύο ναούς καθιερώθηκε και η φράση «σαν την Μητρόπολη με τον Άγιο Ελευθέριο» για τους ανθρώπους που έχουν μεγάλη διαφορά ύψους.
Πηγές: «Αρχαία κρυμμένα μυστικά» της Μαίρης Αδαμοπούλου. Έκδοση «Τα Νέα». /mixanitouxronou.gr/https://tetysolou.wordpress.com/
ΤΟ «ΚΡΥΜΕΝΟ» ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
ΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
Η περισσότερο διακοσμημένη με ανάγλυφα πλευρά του ναού είναι η δυτική πλευρά, η οποία ενσωματώνει το σημαντικότερο γλυπτό του ναού, το Αττικό Ημερολόγιο του 4ου αιώνος π.Χ..
Η Ζωφόρος αποτελεί το μοναδικό διασωσμένο εικονογραφημένο αρχαϊκό ημερολόγιο. Ο βυζαντινός αρχιτέκτονας, θέλοντας να το τοποθετήσει σε εμφανές σημείο, αποφάσισε να το τοποθετήσει σε μια στενή ζωοφόρο πάνω από την κεντρική είσοδο του ναού. Δυστυχώς, ο περιορισμένος χώρος 5 μέτρων, που εκτείνεται από το αριστερό ρωμαϊκό κυανόκρανο στο δεξιό, τον ανάγκασε να περικόψει το Αττικό ημερολόγιο λίγο, καταστρέφοντας έτσι τμήματά του. Ταυτόχρονα φρόντισε για τον καθαγιασμό της παραστάσεως με την ενσωμάτωση τριών σταυρών σε αυτήν.
Το ημερολόγιο είναι γεμάτο από τις μορφές των 12 μηνών, των 12 ζωδίων, αλλά και των 5 εποχών των αρχαίων, δεδομένου ότι η άνοιξη χωριζόταν στην εποχή της οπώρας (μηνιαία διάρκειας) και της μετοπώρας (διμηνιαίας διάρκειας και αυτή).
Αρχαίο ημερολόγιο Ζωφόρου
Στην ίδια πλευρά συναντάμε αρκετά θωράκια (μαρμάρινες τετράγωνες πλάκες που τα πρωτοχριστιανικά χρόνια διαχώριζαν το ιερό από τον κυρίως ναό), φατνώματα, επίκρανα ελληνιστικής εποχής σφίγγες και φτερωτά ζώα που καταπατούν φίδια και τρώνε καρπούς δέντρων. Τα φίδια συμβολίζουν το κακό, ενώ το δέντρο κατά κάποιους αρχαιολόγους - βυζαντινολόγους αποτελεί το Δέντρο της Ζωής της Παλαιάς Διαθήκης.
Την προσοχή του επισκέπτη προκαλεί επίσης η αρχαϊκή μορφή (5ου αιώνα π.Χ.) μια γυναίκας στην αριστερή γωνία του οικοδομήματος στην οποία μετέπειτα προστέθηκε ένας ανάγλυφος σταυρός για τον καθαγιασμό της παραστάσεως.
ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ
Στη Νότια πλευρά του ναού δεσπόζει πάνω από το υπέρθυρο το ανάγλυφο με την πομπή των ελευσίνιων μυστηρίων. Αποτελεί τμήμα δωρικής ζωφόρου με τα σύμβολα της λατρείας της Δήμητρος στην Ελευσίνα, ίσως από το πρόπυλο του Ελευσινίου ναού σύμβολα λατρείας Δήμητρας στην Ελευσίνα στην Γοργοεπήκοο Μητροπόλεως
Επίσης άξια προσοχής είναι τα εντοιχισμένα θωράκια, σε ένα εκ των οποίων αετός αρπάζει λαγό. Πρόκειται για συμβολισμό της νίκης του πιστού Χριστιανού επί των παθών του. Τα συγκεκριμένα ζώα επιλέχθηκαν αντιπροσωπευτικά, καθότι ο αετός είναι το μόνο πουλί που πετάει τόσο ψηλά και μπορεί να αντικρύζει τον ήλιο, ενώ η ερωτική ζωή του λαγού μας παραπέμπει στην λαγνεία.
Γλυπτό νότιας πλευράς Αγίου Ελευθερίου Μητροπόλεως
Τέλος σε ένα γείσο είναι δυνατή η ανάγνωση της κάτωθι προτάσεως: «ΗΡΑΚΛΕΩΝ ΗΡΑΚΛΕΟΝΟΣ ΚΗΦΙΣΙΕΥΣ ΔΟΡΟΘΕΑΣ ΓΕΝΟΥΣ ΜΥΡΙΝΝΟΥΣ ΘΥΓΑΤΗΡ».
ΗΡΑΚΛΕΩΝ ΗΡΑΚΛΕΟΝΟΣ ΚΗΦΙΣΙΕΥΣ ΔΟΡΟΘΕΑΣ ΓΕΝΟΥΣ ΜΥΡΙΝΝΟΥΣ ΘΥΓΑΤΗΡ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
Στo υψηλότερο σημείο της ανατολικής πλευράς, κάτω από το αέτωμα συναντάμε μια μικρή ρωμαϊκή παράσταση σε ένα μικρό τετράγωνο, η οποία είναι η θεά Κυβέλη της γονιμότητος. Λίγο χαμηλότερα δεξιά και αριστερά εκατέρωθεν της θεάς Κυβέλης βλέπουμε δύο αρχαϊκές μορφές του 5ου αιώνα π.Χ., που κρατούν τρίποδα. Ίσως πρόκειται για τη θεά Νίκη που παραδίδει τα επινίκια, τον τρίποδα δηλαδή, στο νικητή.
Άλλα σημαντικά στοιχεία της πλευράς αυτής είναι :
-ένα θωράκιο με απεικονίζει ένα λέοντα (δύναμη Χριστιανού) που κατασπαράσσει έλαφο (πάθη ανθρώπου),
ΑΝΕΘΗΚΕΚΛΕΙΔΗΜΟΣ ΑΝΕΘΕΣΕ Ο ΚΛΕΙΔΗΜΟΣ,
-μια ενεπίγραφη πλάκα τοποθετημένη πλάγια. Ίσως τοποθετήθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο, προκειμένου να μην δίδεται σημασία στα γραφόμενά της:
ΑΝΕΘΗΚΕΚΛΕΙΔΗΜΟΣΜΕΙΔΩΝΟΣΠΛΩΘΕΥΣΕΡΕΧΘΗΙΣ ΑΝΔΡΩΝΕΝΙΚΑΜΕΝΕΤΕΛΗΣΜΕΝΗΤΟΣΑΝΑΓΥΡΑΣΙΟΣΕΧΟΡΗΓΕΑΡΑΤΟΣΑΡΓΗΙΟΣΗΥΛΕ ΝΙΚΟΜΑΧΟΣΕΠΟΙΗΣΕΝ.
Μετάφραση:ΑΝΕΘΕΣΕ Ο ΚΛΕΙΔΗΜΟΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΙΔΩΝΟΣ, ΠΛΩΘΕΥΣ (ΔΗΜΟΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ). Η ΕΡΕΧΘΗΙΔΑ ΦΥΛΗ ΜΕ ΧΟΡΟ ΑΝΔΡΙΚΟ ΝΙΚΗΣΕ. Ο ΜΕΝΕΤΕΛΗΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΝΗΤΟΣ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΑΝΑΓΥΡΟΥΝΤΟΣ, ΗΤΑΝ Ο ΧΟΡΗΓΟΣ. Ο ΑΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΓΟΣ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΠΑΙΖΕ ΤΟΝ ΑΥΛΟ ΚΑΙ ΓΛΥΠΤΗΣ ΗΤΑΝ Ο ΝΙΚΟΜΑΧΟΣ).
Κόγχη ανατολικής πλευράς Παναγίας Γοργοεπηκόου.
Ανατολική πλευρά Θωράκια ανατολικής πλευράς Παναγίας Γοργοεπηκόου, που συναντούμε την ενεπίγραφη πλάκα και τον λέοντα.
Ψηλά στην βόρεια πλευρά συναντούμε μια επιτύμβια ρωμαϊκή στήλη με τη μορφή δύο γυναικών, ενώ λίγο πιο κάτω βλέπουμε αρχαίους αμφορείς (τρόπαια αγώνων) και δύο φατνώματα (τετράγωνες πλάκες), που κάλυπταν τις οροφές των κτιρίων κατά την αρχαιότητα.
Επίπρόσθετα, η πλευρά αυτή διακοσμείται με θωράκια, με ανάγλυφα πτηνών και με μια αρχαϊκή πλάκα που εμφανίζει ένα γυμνό Σάτυρο πλαισιωμένο από δύο σταυρούς για λόγους καθαγιασμού.
ΠΗΓΗ:http://www.byzantineathens.com/
