Άποψη της κύριας κοίλου σχήματος περίτεχνης βορειοανατολικής πρόσοψης του μνημείου του Φιλοπάππου. Φωτογραφία: Ζαρμακούπη, 2021.
Μάντα Ζαρμακούπη
Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια
Το μνημείο του Φιλόπαππου (114–116 μ.Χ.) δίνει το όνομά του στο λόφο πάνω στον οποίο βρίσκεται, λόφος Φιλοπάππου, στη σύγχρονη Αθήνα. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν Λόφος Μουσείου, μυθικός τραγουδιστής, τραγουδιστής και ιερέας που λέγεται ότι έζησε στους προ-Ομηρικούς χρόνους. Ι.25.3).ή Λόφος των Μουσών. Το μνημείο φαίνεται να έχει σκοπίμως τοποθετηθεί πρόσωπο σε ένα σημείο μεταξύ των Προπυλαίων και του Παρθενώνα
Η κύρια κοίλη περίτεχνη πρόσοψη της, της οποίας οι βαθιές, σκιερές κόγχες διαθέτουν αγάλματα πορτρέτου στον γύρο και μια σκηνή άρματος στην κάτω ιστορία , στρέφεται βορειοανατολικά για να αντιμετωπίσει την Αθηναϊκή Ακρόπολη. Η κορυφή του μνημείου ήταν ορατή στην αρχαιότητα, καθώς είναι ψηλότερη από την Ακρόπολη, και εξακολουθεί να δεσπόζει. Διοικητικός και χορογραφώντας το αστικό τοπίο της Ρωμαϊκής Αθήνας, ο τάφος εισήγαγε — για πρώτη και μόνη φορά έξω από την Εγγύς Ανατολή —.
Άποψη του μνημείου του Φιλοπάππου και η σχέση του με την Ακρόπολη από τα νοτιοδυτικά. Φωτογραφία: Μάνθα Ζαρμακούπη, 2021.
Ο τάφος ανεγέρθηκε προς τιμήν του Γάιου Ιούλιου Αντίοχου Επιφανή Φιλόπαππου, εγγονού Αντίοχου ΙΒ, τελευταίου μονάρχη, Μεσοποταμίας. Οι Κομμαγιανοί εντόπισαν την καταγωγή τους τόσο στον Μέγα Αλέξανδρο όσο και στον Δαρείο. Ο Φιλόπαππος και η αδελφή του Βαλβίλια ήταν τα τελευταία γνωστά μέλη της δυναστείας και η Ρώμη μετατέθηκαν σε Ρωμαϊκή υπηρεσία . Ο Φιλόπαππος έγινε Ρωμαίος πρόξενος και επίτιμος πολίτης και άρχοντας ή επικεφαλής δικαστής της Αθήνας. Πιθανότατα πέρασε τα τελευταία χρόνια του στην πόλη και του δόθηκε ο τάφος λόγω του ως Κομμαγηνός πρίγκιπας παρά της ευεργεσίας που προσέφερε στην πόλη ). Είναι πράγματι η Ελληνική και Περσική κληρονομιά του που επηρέασε τη μορφή και τη διακόσμηση του τάφου (Κλάινερ 1983).
Ο τάφος είναι ψηλή κατασκευή, σχεδόν τετράγωνη σε σχέδιο (9,11 × 9,65 μ.) και περικλείει τον ταφικό θάλαμο από τη μέση νοτιοδυτική. Η βορειοανατολική κοίλη πρόσοψη του τάφου διαθέτει ένα απλό βάθρο, μια χαμηλή πρώτη ιστορία, διαιρεμένη σε τρία μέρη κορινθιακών παραλιών, μόνο Η ζωφόρος στην πρώτη ιστορία απεικονίζει τα εγκαίνια του Φιλοπάππου ως πρόξενου στη Ρώμη το 109 μ.Χ. — ίσως την πιο σημαντική στιγμή. Στο κέντρο της ανώτερης ιστορίας, μια μεγάλη τοξοειδής θέση παρουσιάζει ένα κολοσσιαίο, καθιστό άγαλμα του Φιλόπαππου. Πλαισιώνεται από δύο μικρότερες τετράγωνες κόγχες με αγάλματα του παππού του, Αντίοχου ΙΒ, δεξιά και Σέλευκος Νικητής, ιδρυτής Σελευκιδών). Με αυτόν τον τρόπο, ο Φιλόπαππος, του οποίου το όνομα σημαίνει ‘παππούς-φίλος’, ή ‘πρόγονος-, υποστηρίζει την προγονική συνέχεια. Οι συνοδευτικές ελληνικές και λατινικές επιγραφές που επιτρέπουν την ταύτιση των αγαλμάτων και του Φιλόπαππου με Κομμαγενική γενεαλογία.
Αποκατεστημένη άποψη της πρόσοψης της βορειοανατολικής πρόσοψης του μνημείου του Φιλόπαππου από τον Ιωάννη Τραυλό. Από το Κλάινερ (1983: πλ. ΕΞΆΓΙΕΣ).
Ο μνημειακός τάφος είναι ένα μοναδικό οικοδόμημα χωρίς παραλληλισμούς στην αθηναϊκή ταφική αρχιτεκτονική, όπου οι τάφοι ήταν μικροί και χαμηλοί. Ακολουθεί την παράδοση του μαυσωλείου ή τύπου βάθρου που προοριζόταν για τα δικαιώματα στην Ελληνιστική Μικρά Ασία, όπως το Νηρηιδικό Μνημείο Ξάνθου. 400–380 π.Χ.) και το Μαυσωλείο στον Αλικαρνασσό (περίπου. 365–350 π.Χ), και τα δύο έχουν σμιλεύσει ζωφόρους που διακοσμούν το κάτω μέρος τους. Ο τύπος αυτός άρχισε να ανατίθεται στην Ιταλία τον πρώτο αιώνα π.Χ. ο Τάφος του Μάρκου Οκτάβιου και της Βέρτια Φιλουμίνα στην Πομπηία. Η πολυώροφη πρόσοψη (βάθρο, δύο ιστορίες, συν μια σοφίτα) του τάφου του Φιλόπαππου βασίζεται περαιτέρω στο σχεδιασμό Ρωμαϊκών τάφων. Ρεσί (κα. 30–20 π.Χ).7
Υπάρχουν όμως κάποιες ιδιαιτερότητες που συσχετίζουν το μοναδικό σχέδιο και διακοσμητικό τάφο με το Φιλόπαππου όπως για παράδειγμα ντόπιο Κομμαγήνιο, ). Τέτοια νυχτερινά τάφου ήταν ιερά, ένας συνδυασμός βασιλικού τάφου και ιερού με τον οποίο ο βασιλιάς και οι πρόγονοί του τιμήθηκαν ως θεότητες. Ο Νεμρούντ τοποθετήθηκε στην κορυφή της υψηλότερης κορυφής (2232 μ.) στο βασίλειο της Κομμαγένης και στις ανατολικές βεράντες.8 Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο τάφος Φιλόπαππου χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας, αλλά χτίστηκε κοντά στην κορυφή του Μουσείου. Πράγματι, τα καθιστά προγονικά αγάλματα πλαισιώνουν την ηρωική εμφάνιση στην άνω ιστορία του τάφου και την τοποθέτηση του μνημείου. Ο τάφος του Φιλόπαππου χρησιμοποιούσε τον δυναστικό σοφό εν τω σκετών και τον σχεδιασμό των βρικολάκων ιεροσύνη να διεκδικήσει τη γενεαλογία των βασιλείων Κομμαγένης και Σελευκιδών ‘προγόνων ενώ δημιουργεί νέες σχέσεις με το ένδοξο Αθηναϊκό παρελθόν.
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
