«Διά Κοίλης οδός», αρχαίες συνοικίες Κοίλης και Μελίτης
(6ος αι. π.Χ.-1ος αιώνας)
Στην κατηφορική χαράδρα ανάμεσα στους λόφους των Μουσών, της Πνύκας και των Νυμφών, διακρίνουμε τα κατάλοιπα της εμπορικής αμαξιτής αρτηρίας «υπερτοπικής σημασίας», που διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στη ζωή της αρχαίας Αθήνας.
Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των ανώνυμων δρόμων που όργωναν σαν δίχτυ το άστυ, η «διά Κοίλης οδός» είναι επώνυμη αφού η ονομασία της παραδίδεται από τον Ηρόδοτο. Τα λαξευμένα στον βράχο κατάλοιπά της που παρέμειναν ορατά στο πέρασμα του χρόνου τράβηξαν την προσοχή των περιηγητών, οι οποίοι τα αποτύπωσαν ήδη από τον 17ο αιώνα.
Πρόσφατα οι ανασκαφές για την Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων οδήγησαν στην αποκάλυψη και ανάδειξη της σπουδαίας οδού και πρόσφεραν πολύτιμες πληροφορίες για την «πόλη των βράχων». Η «διά Κοίλης οδός» ξεκινούσε από τη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης, διασταυρωνόταν με άλλους δρόμους του νοτιοδυτικού τμήματος της πόλης, περνούσε από το «Δίπυλον υπέρ των Πυλών», διέσχιζε την πυκνοκατοικημένη συνοικία της Κοίλης και έβγαινε από την πόλη μέσω μιας ανώνυμης πύλης διερχόμενη μέσω των Μακρών Τειχών. Άλλωστε το φυσικό πέρασμα προς τον Πειραιά που ακολουθούσε η πορεία της οδού ήταν αυτό που καθόρισε και τη χάραξη των Μακρών Τειχών, που ένωσαν το άστυ με τα λιμάνια του.
Οι αρχαίες πηγές μάς πληροφορούν ότι η οδός ήταν σε χρήση από τα αρχαϊκά χρόνια, όταν ξεκίνησαν και οι συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου στον πλαϊνό λόφο της Πνύκας. Μετά τα Περσικά κατασκευάστηκε το Θεμιστόκλειο τείχος (479 π.Χ.). Ήταν μια τομή στην οικιστική εξέλιξη των δυτικών λόφων που έβαλε εντός της οργανωμένης πόλης τις συνοικίες της Κοίλης και της Μελίτης, με αποτέλεσμα να γίνουν οι πιο πυκνοκατοικημένες του άστεως. Ο αριστοκρατικός Δήμος της Μελίτης που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή αντλούσε την αίγλη του και από τη γειτνίασή του με την Πνύκα. Εκτεινόταν από τον Αγοραίο Κολωνό ως τους λόφους των Νυμφών και της Πνύκας με πολύ πυκνή κατοίκηση, ενώ ανατολικά συνόρευε με τον Δήμο του Κολλυτού. Ήταν τόπος κατοικίας επιφανών πολιτών όπως ο Μιλτιάδης, ο νικητής του Μαραθώνα, ο γιός του Κίμωνας, καθώς και ο Θεμιστοκλής, ο θριαμβευτής της Σαλαμίνας.
Ο Δήμος της Κοίλης ανήκε στην Ιπποθοωντίδα φυλή και καταλάμβανε τη βαθιά χαράδρα ανάμεσα στον λόφο των Μουσών και την Πνύκα. Ο χαρακτήρας του ήταν πιο «λαϊκός» εξαιτίας του πολυσύχναστου εμπορικού δρόμου
που τον διέσχιζε. Σε καιρό ειρήνης η «διά Κοίλης οδός» πρόσφερε προστασία στους εμπόρους που κατέφθαναν φορτωμένοι με εμπορεύματα από τα λιμάνια, ενώ στον πόλεμο τη χρησιμοποιούσαν για ανεφοδιασμό. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου αποτέλεσε καταφύγιο για τους Αθηναίους.
Η κατασκευή του Διατειχίσματος άλλαξε ριζικά την οικιστική εικόνα των δυτικών λόφων και επηρέασε δραματικά τη ζωή των ανθρώπων. Ολόκληρες γειτονιές των δύο συνοικιών έμειναν ξαφνικά εκτός των τειχών και άρχισαν σιγά σιγά να ερημώνουν (στην περίπτωση της Κοίλης σίγουρα έπαιξε ρόλο και η μεταφορά των συνεδριάσεων της Εκκλησίας του Δήμου από την Πνύκα στο Διονυσιακό Θέατρο).
Με τα χρόνια, ένα μεγάλο νεκροταφείο απλώθηκε πάνω από τα άδεια σπίτια και την έρημη οδό,
που επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο μετά την καταστροφή των Μακρών Τειχών από τον Σύλλα (86 π.Χ.). Ωστόσο, ένα στενό πέρασμα παρέμεινε σε χρήση για πολλά χρόνια και ως τον 19ο αιώνα η αρχαία διαδρομή ήταν ακόμη η συντομότερη δίοδος προς τον Πειραιά.
Λένε μάλιστα πως αυτό τον δρόμο ακολούθησαν οι αρχαιότητες που απέσπασε ο Έλγιν για να φθάσουν στο λιμάνι! Στα πρώτα βήματα του νεότερου ελληνικού κράτους, κάποιοι πρότειναν η νέα
οδός προς τον Πειραιά να ακολουθήσει την αρχαία χάραξη, ωστόσο επικράτησε η άποψη του Κλέντσε με αποτέλεσμα να γίνει αμαξιτή η ήδη υπάρχουσα οδός Πειραιώς.
Τμήμα της Διά Κοίλης Οδού, στα όρια των σημερινών Δήμων Καλλιθέας και Ταύρου
Έναν αιώνα περίπου αργότερα ξεκίνησε η κατασκευή ενός υπαίθριου θεάτρου («θέατρο Μπαστιά»)
στα πρότυπα των αρχαίων, που κατεδαφίστηκε το 2000 για να αναδειχτεί ο αρχαιολογικός χώρος. Τι διακρίνουμε σήμερα από όλα αυτά; Τον λαξευμένο στον βράχο διπλής κατεύθυνσης δρόμο που σε κάποια σημεία έφθανε τα 8,5 μ. σε πλάτος, με πεζοδρόμια με αντιολισθητικές ραβδώσεις στη νότια πλευρά και αγωγό ομβρίων υδάτων στη βόρεια, τις αυλακώσεις για τις άμαξες στις διασταυρώσεις και στις εκτροπές της οδού με τα χαρακτηριστικά κλειδιά («ψαλίδια») για την εκτροπή των αμαξών που
κινούνταν αντίθετα, πυκνά κατάλοιπα από δημόσια κτίρια, στοές, κατοικίες, αποθήκες και καταστήματα (η Κοίλη διέθετε μεγάλη αγορά), μικρότερους δρόμους και αποχετευτικούς αγωγούς,
αλλά και τους τάφους των νεκρών που «κατοίκησαν» με τη σειρά τους εδώ. Ένα από τα πιο πυκνογραμμένα «κεφάλαια» της οικιστικής ιστορίας της Αθήνας λαξευμένο στον βράχο!
Κοίλη Ιπποθοωντίδας
Η Κοίλη (αρχαία ελληνικά: Κοίλη, ο δήμος: Κοίλης) ήταν αρχαίος οικισμός - πόλη και δήμος της Ιπποθοωντίδας (περιοχή της Αρχαίας Αττικής και φυλή της αρχαίας Αθήνας).
Τοποθεσία του αρχαίου δήμου
Χάρτης της Αθήνας του 200 μ.Χ., ο οποίος εμφανίζει κάτω αριστερά τον δήμο της Κοίλης, στα νοτιοδυτικά του άστεως εντός και εκτός του Θεμιστοκλείου τείχους.
Ο δήμος της Κοίλης, ήταν δήμος του άστεως. Βρισκόταν εν μέρει εντός και εν μέρει εκτός από το Θεμιστόκλειο τείχος της αρχαίας Αθήνας, στην κοιλάδα ανάμεσα στο Μουσείο (γνωστό επίσης ως λόφο των Μουσών και σήμερα ως λόφο Φιλοπάππου) και τους λόφους στη νότια πλευρά του Ιλισσού ποταμού, νοτιοδυτικά της Πνύκας, κοντά στην Πύλη της Μελίτης ή τις Μελιτίδες Πύλες στην Κοίλη Οδό και νότια του δήμου των Κειριάδων.
Ο ερευνητής του 19ου αιώνα Διονύσιος Σουρμελής, πίστευε ότι ο δήμος βρισκόταν στο χωριό Βάθια, μεταξύ των πυλών της Αχαρνίας και της Μελιτίδος έξω από τον περίβολο της πόλης, από το ρεύμα το οποίο βρισκόταν τότε εκεί μέχρι την Βρύση του Αγά.
διά Κοίλης Οδός
Στην Κοίλη Οδό, η οποία συνέδεε την περιοχή της Ακρόπολης με τον Πειραιά, κατά μήκος του Θεμιστοκλείου τείχους, βρισκόντουσαν οι τάφοι του Κίμωνα και του ιστορικού Θουκυδίδη.
Χάρτης της Αθήνας του 200 μ.Χ., ο οποίος εμφανίζει κάτω αριστερά τον δήμο της Κοίλης, στα νοτιοδυτικά του άστεως εντός και εκτός του Θεμιστοκλείου τείχους.
Ανασκαφές
Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα ανασκαφές, τις οποίες διεξήγαγε στην περιοχή του δήμου και κατά μήκος της «διά Κοίλης Οδού», η Α' Eφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, έχουν προκύψει τα εξής:
- Συνοικία Κοίλης: Στη χαράδρα ανάμεσα στον λόφο των Μουσών και την Πνύκα υπάρχει πυκνότατο οικιστικό πλέγμα.
- Οδός Κοίλης: Αποκατάσταση της αρχαίας οδού σε ένα μήκος 500 μέτρων. Η οδός είχε πλάτος από 3,50 έως 8,50 μ. και ήταν διπλής κατεύθυνσης.
- Νεκροταφείο Κοίλης: Ανασκάφηκε το νεκροταφείο, κατά μήκος της αρχαίας οδού Κοίλης, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.
Η περιοχή της Κοίλης εκτεινόταν μετά το χώρο των Δυτικών Λόφων (ο λόφος του Μουσείου, γνωστός σήμερα ως λόφος Φιλοπάππου, ο λόφος της Πνύκας και ο λόφος των Νυμφών, οι οποίοι βρίσκονται στα δυτικά της Ακρόπολης των Αθηνών).
Αθήναι: Από την Πνύκα Ακροπόλεως πανόραμα
Τμήμα της Κοίλης Οδού, έχει ανακαλυφθεί επίσης στην περιοχή των Πετραλώνων και σύμφωνα με την αρχαιολόγο Ελένη Μπάνου: «Στα Πετράλωνα, που σε όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα π. Χ. υπήρχαν εργαστηριακές εγκαταστάσεις - η περιοχή άλλωστε ενδείκνυτο για το εμπόριο και τη μεταφορά αγγείων προς τον Πειραιά μέσω των Μακρών τειχών- είναι γνωστή από παλιά η «δια Κοίλης οδός», η οποία διευκόλυνε την επικοινωνία του δήμου της Μελίτης με την εντός των τειχών περιοχή. Ένα τμήμα αυτής της οδού αποκαλύφθηκε πρόσφατα ενώ ένα άλλο τμήμα οδοστρώματος και αναλήμματος σώζεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο ισόγειο οικοδομής επί της οδού Δημοφώντος».
Η συμμετοχή του δήμου στην αρχαία Βουλή
Ο δήμος, η ύπαρξη του οποίου επιβεβαιώνεται και από διάφορες επιγραφές, ως μέλος αρχικά της Ιπποθοωντίδας φυλής, συμμετείχε με 3 βουλευτές στην αρχαία Βουλή των 500, κατά την πρώτη περίοδο (508 – 307/306 π.Χ.). Κατά τη δεύτερη περίοδο (307/306 – 224/223 π.Χ.). ο δήμος μεταφέρθηκε στην «μακεδονική» Δημητριάδα φυλή, αντιπροσωπευόμενος από 3 βουλευτές στη Βουλή των 600 και κατά την τρίτη περίοδο (224/223 – 201/200 π.Χ.). Μετά την κατάργηση και διάλυση των «μακεδονικών φυλών» (Αντιγονίς και Δημητριάς) επανήλθε στην Ιπποθοωντίδα φυλή για την επόμενη τέταρτη περίοδο (201/200 π.Χ. – 126/127), καθώς και την πέμπτη περίοδο (126/127 – 3ος αιώνας) με άγνωστο αριθμό βουλευτών–αντιπροσώπων.
Τμήμα της Κοίλης οδού
Οι κάτοικοι της Κοίλης
Ο δημότης της αρχαίας Κοίλης αναφερόταν με την χρήση της λέξης «εκ Κοίλης», δηλαδή προέρχεται από την Κοίλη. Αρχικά, ο δήμος της Κοίλης θεωρείται ότι ήταν ο πιο πυκνοκατοικημένος στην πόλη της Αθήνας και ο βασικός οικισμός του δήμου βρισκόταν κατά μήκος της Κοίλης Οδού απλωμένος και από τις δυο πλευρές της. Από τα πιο σημαντικά μνημεία στην περιοχή του δήμου ήταν α) το μνημείο–τάφος του ολυμπιονίκη, στο αγώνισμα του τέθριππου, Κίμωνα, (Κίμων του Στησαγόρα ή Κίμων ο Κοάλεμος), γνωστό και ως «Κιμώνεια μνήματα», το οποίο βρισκόταν στην «διά Κοίλης Οδό» απέναντι από το σημείο το οποίο θάφτηκαν τα άλογα του με τα οποία είχε στεφθεί νικητής για 3 συνεχόμενες φορές, στους 61ους (536 π.Χ.), 62ους (532 π.Χ.), και 63ους (528 π.Χ.), Ολυμπιακούς Αγώνες. και β) το μνημείο–τάφος του ιστορικού Θουκυδίδη. Χάρη σε αυτές τις πολλές ιστορίες, οι οποίες αναφέρονταν στα μνημεία αυτά, οι ερευνητές σκέφτηκαν αρχικά ότι ο δήμος θα έπρεπε να ήταν, τουλάχιστον σε ένα μέρος του, έξω από τα τείχη της πόλης, αφού ο Κικέρων είχε γράψει ότι ήταν παράνομο να θάβουν τους νεκρούς μέσα στα τείχη της πόλης. Ωστόσο, τα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν δείξει ότι μόνο ένα μικρό τμήμα του δήμου, το οποίο περιέχει τους τάφους, αναπτυσσόταν εκτός των τειχών. Ο δήμος επίσης, είχε τη δική του Αγορά. Στην ελληνιστική εποχή χτίστηκε σειρά τοίχων αντιστήριξης, εντός του δήμου, με σκοπό την αμυντική θωράκιση της πόλης, έργο όμως, το οποίο εγκαταλείφθηκε και τελικά ο χώρος χρησιμοποιήθηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή, ως Νεκρόπολις (=νεκροταφείο).
Προσωπικότητες από την Κοίλη
Υπήρξαν διάφοροι γνωστοί πολίτες από τον δήμο της Κοίλης, όπως ο Βάκχιος ο εκ Κοίλης γιος του Μητροβίου, ο βουλευτής Δαμύλος ο εκ Κοίλης, ο χοροδιδάσκαλος Δημήτριος ο εκ Κοίλης γιος του Ερμογένου, ο βουλευτής Δημοφών ο εκ Κοίλης, ο επιστάτης στα Προπύλαια Δίκτυς ο εκ Κοίλης, ο κληρούχος Διογένης ο εκ Κοίλης, ο δικαστής Διόνυσος ο εκ Κοίλης, ο Δρομοκλής ο εκ Κοίλης γιος του Αριστομένους κ.α.[Από τους πλέον γνωστούς, οι οποίοι είχαν κάποιου είδους σχέση με το δήμο ή την περιοχή του ήταν επίσης οι:
Κίμωνας, θάφτηκε στην περιοχή του δήμου τον έκτο αιώνα π.Χ.
Αρχίνος, γεννήθηκε τον πέμπτο αιώνα π.Χ., (πιθανώς είχε ενταχθεί στον δήμο).
Λεπτίνης, γεννήθηκε γύρω στα μέσα του πέμπτου αιώνα π.Χ., (είχε ενταχθεί στον δήμο).
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
