Οι τριήρεις και η ψυχολογική στρατηγική πίσω από τα ονόματα
Μία πρόσφατη μελέτη, ανέλυσε τα ονόματα από 279 τριήρεις, τα οποία καταγράφονται σε επιγραφές του 4ου αιώνα π.Χ. Από την μελέτη προκύπτει πως, οι αρχαίοι Αθηναίοι, διάλεγαν προσεκτικά τα ονόματα των πολεμικών τους πλοίων, ώστε να ενισχύεται το ηθικό των πληρωμάτων και η αποτελεσματικότητά του στην μάχη.
Οι τριήρεις, ήταν γρήγορα, ευέλικτα και φονικά πολεμικά πλοία που κινούνταν με 170 κωπηλάτες, εξοπλισμένα με χάλκινα έμβολα ικανά να βυθίσουν τα εχθρικά πλοία.Το αρχαίο πολεμικό πλοίο με τρεις σειρές κωπηλατών, το οποίο ήταν πλήρως επανδρωμένο, μπορούσε να πλεύσει σε πρωτοφανή, για τα δεδομένα της εποχής, ταχύτητα.
Οι τριήρεις και το αποτύπωμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας
Οι τριήρεις, κατά τον “Χρυσούν Αιώνα του Περικλή”, αποτελούσαν τον ναυτικό στόλο των Αθηνών και εκτός από προηγμένα πολεμικά πλοία, ήταν η απόδειξη αιώνων ναυτικής τεχνολογικής εξέλιξης. Επιβίωσαν ακόμη και χωρίς τις δημοκρατικές διαδικασίες που εξασφάλιζαν την ετήσια χρηματοδότησή από τους πλούσιους Αθηναίους.
Στο πλήρωμά τους υπήρχαν άνθρωποι όλων των κοινωνικών στρωμάτων – από ξυλοκόπους, μέχρι ναυπηγούς και πολεμιστές. Η Αθηναϊκή τριήρης, ήταν το δημιούργημα μιας προοδευτικής κοινωνίας, ενός καλά οργανωμένου πολιτικού συστήματος, των οικονομικών και υλικοτεχνικών συνεισφορών ενός σημαντικού τμήματος του πληθυσμού, σύμφωνα με τους μελετητές.
Η αρχαία Αθήνα, εδραίωσε την κυριαρχία της στο Αιγαίο με τον κραταιό της στόχο.
Η ήττα στην μάχη, μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και σε καταστροφή της πόλης. Κάθε λεπτομέρεια είχε σημασία. Όπως και το όνομα του πλοίου.
Μιμνῆ κατωμόναχε μηκέτι γράφηις
ὄφιν τριήρευς ἐν πολυζύγωι τοίχωι
ἀπ᾽ἐμβόλου φεύγοντα προς κυβερνήτην
αὕτη γάρ ἐστι συμφορή τε καὶ κληδών,
νικύρτα καὶ σάβαυνι, τῶι κυβερνήτηι,
ἤν αὐτὸν ὄφις τὠντικνήμιον δάκηι.
Οι Αθηναίοι διδάσκονταν την αξία της ανεξάρτητης σκέψης , ώστε να διαμορφώνουν την ταυτότητα και να καλλιεργούν τη δύναμή τους, εξηγεί η μελέτη.
Πώς ονόμαζαν τα πλοία τους κατά την αρχαιότητα οι Αθηναίοι;
Η μελέτη, με επικεφαλής τον Γεώργιο Απέητο, ο οποίος ως υποψήφιος διδάκτορας (DPhil) στην Κλασική Ενάλια Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, κατέληξε στο συμπέρασμα πως, τα ονόματα δεν αποφασίζονταν τυχαία, αλλά κατατάσσονταν σε τέσσερις κατηγορίες, οι οποίες παραπέμπουν σε αξίες, μύθους, και άλλα αξιοθαύμαστα ιδανικά της Αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής.
Το «μέτρο» της τριήρους
Μήκος (Μ) = 112 πόδια.
Πλάτος (Π) = 16 πόδια.
Ύψος (Υ) = 7 πόδια.
Βύθισμα (Β) = 1 πόδι.
Άρα: Π/Μ = 1/7, Υ/Π = 3/7, Β/Υ = 1/7
Ο αριθμός όμως αυτός (7) υποδηλώνει το όριο της σχέσης μήκους και πλάτους οιουδήποτε πλεύσιμου πράγματος στη βάση των Νόμων της Φυσικής και συνακόλουθα των κανόνων της ναυπηγικής· δηλαδή το μήκος οιουδήποτε πλεύσιμου σκάφους δεν μπορεί να υπερβαίνει το 7/πλάσιο του πλάτους του. Επομένως ο «μίτος» του Αμεινοκλή σχετίζεται με τον αριθμό 7, πού υποδηλώνει το ελάχιστο όριο για την ευστάθεια του σκάφους, εις τρόπο ώστε να «κερδηθεί» το μέγιστο στην ταχύτητα και την ευκαμψία του (βασικοί σκοποί της κατασκευής).
Θεϊκή προστασία στη θάλασσα
Το 24% των ονομάτων ήταν από θεούς και ήρωες. Ονόματα όπως Αθηνά, Άρτεμις, Αχιλλέας, συνέδεαν το πλοίο με τη θεϊκή προστασία ή το μυθολογικό θάρρος.Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι, δεν εμφανίζεται ποτέ το όνομα του Ποσειδώνα σε πλοίο, ενδεχομένως επειδή ήταν αυταπόδεικτο πως είναι ο προστάτης όλων των πλοίων.
Πρόκειται για πολεμικό κωπήλατο πλοίο με τρεις σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά. Αποτέλεσε το αριστούργημα της αρχαιοελληνικής ναυπηγικής τέχνης και το ένδοξο όπλο των Περσικών πολέμων. Πρόκειται για επαναστατική εξέλιξη της διήρους (πιθανότατα από τον Κορίνθιο ναυπηγό Αμεινοκλή) με την προσθήκη μιας επιπλέον σειράς κωπηλατών στον κενό χώρο δίπλα στην κουπαστή σε ψηλότερο επίπεδο από τους άλλους κωπηλάτες. Για την εξασφάλιση της απαιτούμενης ροπής επινοήθηκε ο ευφυής εξωλέμβιος τράπηκας. Οι τρεις σειρές κωπηλατών εξασφάλιζαν στο σκάφος τριπλάσια κινητήρια ισχύ από την πεντηκόντορο χωρίς ουσιαστική αύξηση του μήκους του. Αυτό ήταν ένα σημαντικό πλεονέκτημα στις καταδιώξεις και τους εμβολισμούς των αντιπάλων. Η πλοήγηση επιτυγχανόταν με τα δύο μεγάλα κουπιά της πρύμνης. Επικουρικά διέθετε ένα μεγάλο τετράγωνο ιστίο στο μέσον της και ένα μικρότερο στην πρύμνη της με πλήθος τροχαλιών για τον ευχερή χειρισμό τους. Το πλήρωμά της συνήθως αποτελούνταν από 170 κωπηλάτες, 10 ναύτες, 14 (έως 80 σε ειδικές περιπτώσεις) οπλίτες, 5 αξιωματούχους και τον κυβερνήτη. Το μήκος της έφθανε τα 40 μέτρα, το πλάτος της τα 5,20 μέτρα και το βύθισμά της τα 1,10 μέτρα. Η ταχύτητά της έφθανε τα 12 ναυτικά μίλια ανά ώρα. Συνήθως έφερε πλήρες κατάστρωμα κυρίως για την προστασία των κωπηλατών αλλά και την ευχερή μεταφορά των οπλιτών.
Ονόματα του πληρώματος δύο τριήρεων
Ιδανικά της Αθηναϊκής Δημοκρατίας
Το 19% αναφερόταν σε αφηρημένα χαρίσματα που παραπέμπουν σε ιδανικά της Αθηναϊκής πολιτείας, όπως Δημοκρατία, Ελευθερία, ή Δικαιοσύνη. Το όνομα “Δημοκρατία”, ήταν το πιο συνηθισμένο, καθώς είχε δοθεί σε 14 πλοία μέσα σε μια χρονική περίοδο που ξεπερνούσε τα 50 χρόνια.Ακόμη ένα 12% των ονομάτων, πυροδοτούσε συνειρμούς του φωτός και της δύναμης, όπως Αυγή, Αστραπή, Νίκη, παραπέμποντας στη δύναμη και την επιτυχία.
Το “Νίκη”, ήταν επίσης πολύ δημοφιλές όνομα, με δύο πλοία να έχουν ονομαστεί έτσι, την ίδια χρονική περίοδο.Το υπόλοιπο 4% των τριήρεων έφεραν ονομασίες από ζώα, όπως, Λιονταρίνα ή Ερπετό, συμβολίζοντας τη σφοδρότητα και την πονηράδα.
Η σύγχρονη τριήρης "Ολυμπιάς", ελλιμενισμένη. Πηγή: George E. Koronaios
Στρατηγική ψυχολογικού πολέμου
Γιατί όμως να επιλέγουμε εκατοντάδες διαφορετικά ονόματα; Η έρευνα, υποδηλώνει πως, πρόκειται για στρατιωτική τακτική. Οι ναυτικοί, μακριά από τις εστίες τους, καλούνταν να πολεμήσουν σε μοιραίες μάχες – έπρεπε να αισθάνονται ότι είναι κομμάτι ενός υψηλότερου σκοπού. Το όνομα του πλοίου, τους έδινε το αίσθημα της ταυτότητας και τους ενέπνεε περηφάνεια..JPG)
Η σημασία του ονόματος: πολύ περισσότερα από φόρος τιμής
Αν ένα πλοίο κέρδιζε σε μάχες, το όνομά του θα κληρονομούνταν από νεότερα πλοία, προκειμένου να διατηρείται υψηλό το ηθικό των ναυτών. Το πλήρωμα σε κάθε πλοίο άλλαζε κάθε χρόνο, μαζί με τον τριήραρχο – ένα αξίωμα που αναλάμβαναν εύποροι πολίτες ως υποχρέωσή τους προς την πόλη της Αθήνας.
Το έθιμο επιβιώνει μέχρι σήμερα
Σύμφωνα με τους ερευνητές, η θέση κάθε ναύτη υπό την προστατευτική σκέπη του συμβολισμού του ονόματος του πλοίου, σφυρηλατούσε ακλόνητο και συνεκτικό ομαδικό πνεύμα, μέσα από τους κοινούς αγώνες – δηλαδή, ήταν ένας τρόπος δημιουργίας άρρηκτων δεσμών, πολύ πιο αποτελεσματικός από τη φυσιολογική εξοικείωση μεταξύ των μελών του πληρώματος.
Η ονομασία των πολεμικών πλοίων ήταν ένα έθιμο που παρατηρείται τόσο πριν, όσο και μετά την κλασσική περίοδο της Αθήνας – συνεχίζεται μέχρι σήμερα, καταλήγουν οι ειδικοί. Ονομάζουμε τα πλοία μας προς τιμήν των ηρώων του παρελθόντος, όπως έκαναν οι Αθηναίοι, για να τιμήσουν τον Αχιλλέα και του Αίαντα; Η απόδοση τιμητικών ονομάτων σε πολεμικά πλοία, εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα, ο τρόπος της ένωσης της ομάδας προς έναν κοινό σκοπό.
Τα ονόματα από 279 τριήρεις, τα οποία καταγράφονται σε επιγραφές του 4ου αιώνα π.Χ. Από την μελέτη προκύπτει πως, οι αρχαίοι Αθηναίοι, διάλεγαν προσεκτικά τα ονόματα των πολεμικών τους πλοίων, ώστε να ενισχύεται το ηθικό των πληρωμάτων και η αποτελεσματικότητά του στην μάχη ,η οποία δημοσιεύτηκε στο Journal of Maritime Archaeology.
Ονόματα Αθηναικών τριήρεων
Ἁρπαλείοις, Ἀχιλλεία, Αἰαντεία, Ἀφροδισία, Ἀρτεμισία , Ἀρεία, Δία, Ἡφαιστία, Φοίβη, Ὀλυμπιὰς, Ἀμφιτρίτη, Ἀλκμήνη, Δανάη, Ἄγλαυρος, Γαλάτεια, Εὐλιμένη, Θέτις, Νηρηΐς, Ψαμάθη, Ὠρειθύα, Ἀσκληπιὰς,Ἰασώ, Ἠπιόνη,Πανακεία,Ὑγίεια, Φαεθούση, Φωσφόρος, Δικαιοσύνη Ἐλευθερία, Εὔκλεια, Εὔνοια, Εὐνομία, Εὐτυχία, Εὐφροσύνη , Ὀμόνοια ,Φιλοτιμία ,Φυλλίς, Ταχεία, Νεωτάτη, Αἰθιοπίδα, Αἰθιοπίδα, Ἱππαγωγός, Ἱππηγός, Ἱππία, Λεύκη, Κωμῳδία, Τραγωδία , Μουσική, Ἱππάρχη ,Ἱπποδρομία, Ἀνθιππασία, Παιδοθήρα, Θήρα, Πανθήρα, Ναύκρατιςς, Σουνιά, Ἔννα, Ἐλευσίς, Ἀριστονίκη, Ἀξιονίκη, Ἀγαθονίκη, Κλεονίκη, Νικαρίστη, Πασινίκη, Πολεμονίκη,Πολυνίκη,Στρατονίκη,Φερενίκη Φιλονίκη, Νικησώ, Λόγχη, Αἰχμὴ, Σφενδόνη , Σάλπιγξ, Ἀπόβασις, Πανοπλία, Σόβη, Ἀκροτέρα, Ἡγεμόνη, Παράταξις, Σύνταξις, Στρατηγίς .
Η τυπική οργανική σύνθεση του πληρώματος στα πλοία της αρχαίας Ελλάδος αποτελείτο από τον κυβερνήτη, τον πρωρέα (δηλαδή τον υποπλοίαρχο), τους ναύτες και τους κωπηλάτες. Πολλές φορές εν πλω επέβαιναν οι πλοιοκτήτες ή οι ναυλωτές. Στα πολεμικά σκάφη υπήρχαν επίσης και αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, καθώς και μάχιμα πληρώματα, ενώ σε μεταγενέστερα χρόνια, σε σκάφη αναψυχής, υπηρετούσαν κι έτερα πληρώματα όπως μάγειροι, θαλαμηπόλοι, αλιείς, δύτες κ.λπ.
Το πλήρωμα της τριήρους αποτελείτο από 200 άτομα ήτοι τους ερέτες, το πλήρωμα καταστρώματος και την στρατιωτική δύναμη που επέβαινε σε αυτήν.
Το κυρίως πλήρωμα καθώς και την κινητήρια δύναμή της τριήρους αποτελούσαν οι 170 κωπηλάτες της (από κάθε πλευρά: 27 θαλαμίτες, 27 ζυγίτες και 31 θρανίτες).
Οι κωπηλάτες, αλλιώς ονομάζονταν κι ερέτες από το ρήμα ερέσσω =κωπηλατώ (εξ ου και ειρεσία = κωπηλασία), ήταν ελεύθεροι πολίτες οι οποίοι με άριστο συντονισμό κατάφερναν να κάνουν απίθανους ελιγμούς.
Διαιρούντο σε τρείς κατηγορίες, ανάλογα με τις θέσεις στις οποίες κάθονταν. Οι ερέτες στο κατώτατο διάζωμα ονομάζονταν θαλαμίτες (εκ του θάλαμος) και ήταν 27 από κάθε πλευρά. Χειρίζονταν τις θαλάμιες κώπες οι οποίες απείχαν 40 εκατοστά πάνω από την ίσαλο γραμμή . Στο μέσο διάζωμα, στα «ζυγά» του σκάφους, ονομάζονταν ζυγίτες και ήταν επίσης 27. Χειρίζονταν τις ζύγιες κώπες οι οποίες ήταν υψηλότερα από την επιφάνεια της θαλάσσης (1 μέτρο πάνω από την ίσαλο γραμμή). Τέλος, οι θρανίτες (εκ του θράνος/θρανίο) που ήταν 31, χειρίζονταν τις θρανίτιδες κώπες οι οποίες απείχαν 1,60 μ. από την ίσαλο γραμμή.
Τα πιο μακριά και βαριά κουπιά ήταν προς το κέντρο του πλοίου (4.65μ) σε αντίθεση με εκείνα που βρίσκονταν στην πλώρη και στην πρύμνη (4.41 μ.) .
Η διάταξη των κουπιών σε σχέση με τα σέλματα των κωπηλατών, ήταν κλιμακωτή τόσο κατά το μήκος των πλευρών όσο και κατά το πλάτος.
Επικεφαλής ήταν ο τριήραρχος, ο οποίος είχε το γενικό πρόσταγμα και κάλυπτε τα έξοδα της συντηρήσεως του πλοίου. Ακολουθούσε ο κυβερνήτης ο οποίος ασκούσε καθήκοντα συγχρόνου πλοιάρχου, δηλαδή ήταν υπεύθυνος για την καλή διοίκηση του πλοίου και την ασφάλεια αυτού, του φορτίου, των επιβαινόντων, καθώς και για την τήρηση της τάξεως. Είχε ιδιαίτερη μόρφωση και γνώσεις ώστε να κυβερνά αυτοπροσώπως το σκάφος. Ο πρωρεύς, ή πρωράτης, ήταν αξιωματικός της πλώρης, όπως ο σύγχρονος υποπλοίαρχος. Ήταν επίσης ο άμεσος συνεργάτης του πλοιάρχου για κάθε τι που αφορούσε το πλοίο, τους επιβαίνοντες και το φορτίο.
Ο κελευστής ήταν ο προγυμναστής των πληρωμάτων και ο υπεύθυνος για την πειθαρχία τους. Έδιδε τον ρυθμό της ειρεσίας, της κωπηλασίας, συνήθως τραγουδιστά, ενώ υπήρχε και ο τριηραύλης, ο οποίος συνόδευε τον κελευστή με τον αυλό του. Σε περιόδους ειρήνης τα τραγούδια των ερετών ήταν πολύ μελωδικά με αποτέλεσμα ένα κωπήλατο σκάφος να δημιουργεί κατά το πέρασμά του ευχάριστα συναισθήματα σε όσους τα άκουγαν. Αντίθετα σε περιπτώσεις ναυμαχίας, όπου ο θόρυβος από τις κραυγές και τα χτυπήματα δεν επέτρεπε στους κελευστές να ακούγονται, οι εντολές, πολλές φορές, δίδονταν με στριγκλιές ή κραυγές .
Ο πεντηκόνταρχος ήταν επικεφαλής των πληρωμάτων την εποχή της πεντηκοντόρου. Αργότερα ανέλαβε καθήκοντα ταμία.
Ο τοίχαρχος (τοίχος + άρχω) ήταν ο αξιωματικός ο οποίος ήταν επίσης υπεύθυνος για την ειρεσία. Συγκεκριμένα επόπτευε τους άνδρες μιας συγκεκριμένης τοιχαρχίας, αριστερής ή της δεξιάς.( Τοίχο ή σελίδα καλούσαν την πλευρά του σκάφους (αριστερή ή δεξιά).}
Οι επιβάτες στην αρχαιότητα ήσαν τοξότες, οπλίτες, πελταστές, ακοντιστές και γενικά όσοι δεν ασκούσαν υπηρεσία κωπηλάτου ή ναύτου.
«ο μη κωπηλάτης αλλά πλέων μαχητής».
Οι τοξότες αποτελούσαν την σωματοφυλακή του τριηράρχου και του κυβερνήτου κατά την διάρκεια της ναυμαχίας.
Οι ναύτες ήταν επιφορτισμένοι με τις εργασίες συντηρήσεως και καθαρισμού σκάφους, με τον χειρισμό των ιστίων ενώ βοηθούσαν σε πολλές υπηρεσίες και πολλές φορές έκαναν χρήση όπλων. Οι ναύτες επίσης γνώριζαν και την τέχνη του πλεξίματος των σχοινιών. Ναύτες ή ναυτιλλόμενους ή και ναυτίλους αποκαλούσαν πολλές φορές με μια γενική έννοια όλους τους ναυτικούς συμπεριλαμβανομένων και των κωπηλατών.
Δούλοι δεν ναυτολογούνταν υπό κανονικές συνθήκες. Σε περιόδους εκστρατειών ή αναγκών, προκειμένου να καλύψουν τον απαιτούμενο αριθμό των πληρωμάτων, ο δούλος τύγχανε ιδίας αντιμετωπίσεως με το υπόλοιπο πλήρωμα (εκπαιδευόταν κι έπαιρνε κανονικό μισθό ).
ΤΕΛΟΣ
Πηγές:
- https://www.enikos.gr/φ
- https://www.arch.ox.ac.uk/
- http://www.ekivolos.gr/
- Οι μεγαλοφυείς (όσο και απλές) προδιαγραφές της Τριήρους-Στάθη Νελλόπουλου
- http://perialos.blogspot.gr/2012/09/blog-post_27.html
- 1st International Symposium oh Ship Constrauction in Antiquity 1985
- ΦΩΤ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
