της παράδοσης πρέπει να εκκινεί νωρίτερα, ίσως ήδη από το 2ο αιώνα π.Χ., από την αρχή της κατάκτησης της Ελλάδας από τους Ρωμαίους, και φαίνεται να προήλθε από μια διάθεση να παρουσιαστεί ο Ιπποκράτης ως ένας Έλληνας πατριώτης. Η μορφή, όμως, με την οποία έφτασε σε μας αυτή η παράδοση, δηλαδή οι επιστολές των παπύρων, φαίνεται να διαμορφώθηκε τον 1ο αιώνα μ.Χ.. Μια πιθανή υπόθεση θεωρεί ως συγγραφέα τους το γιατρό Ξενοφώντα από την Κω, αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι.
Ο Αιλιανός (Ποικ. ιστ. 4, 20, 15) συνοψίζει για μας επιτυχώς την ουσία αυτών των επιστολών: «Ο Δημόκριτος περιγελούσε τους πάντες και έλεγε γι’ αυτούς ότι είναι τρελοί,γι’ αυτό και οι συμπολίτες του τον αποκαλούσαν ο Γελαστός. Οι ίδιοι λένε ότι ο Ιπποκράτης, όταν συναντήθηκε για πρώτη φορά με το Δημόκριτο, σχημάτισε γι’ αυτόν την εντύπωση ότι είναι τρελός. Όταν, όμως, η γνωριμία τους προχώρησε, θαύμασε υπερβολικά τον άνδρα. Λένε ότι ο Ιπποκράτης ήταν Δωριέας,[1] αλλά χάρη στο Δημόκριτο συνέγραψε τις πραγματείες του στην ιωνική διάλεκτο».[2]
Οι επιστολές αυτές, των οποίων η σύνδεση είναι μερικές φορές πολύ χαλαρή, επικεντρώνονται σε τρία βασικά θέματα:
α) επιστολές του Μεγάλου Βασιλιά των Περσών, των αξιωματούχων του, των κατοίκων της Κω, που παρουσιάζουν τον Ιπποκράτη να αρνείται τα δώρα των βαρβάρων, καθώς και το ψήφισμα των Αθηναίων σχετικά με το λοιμό που ερήμωσε την Ελλάδα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (επιστολές 1-9 και 25).
β) Επιστολές που επικεντρώνονται στην «τρέλα» του Δημόκριτου (10-18 και 20. Εδώ μπορούν να προστεθούν και οι επιστολές 19 και 21-24 που αφορούν γενικά στη φύση της τρέλας). γ) Επιστολές σχετικά με τον πόλεμο των Αθηναίων με την Κω (26-27).
Αν και οι επιστολές βρίθουν από στοιχεία μυθιστορηματικά και φέρουν τη σφραγίδα της ελληνορωμαϊκής εποχής, εντούτοις τίποτα δεν αποκλείει να εμπεριέχουν στοιχεία αρχαιότερων παραδόσεων, των οποίων τα προγενέστερα ίχνη δε σώζονται.
Εδώ θα παραθέσουμε σύντομα το περιεχόμενο των επιστολών 10-24, οι οποίες σχετίζονται αμεσότερα με το Δημόκριτο. Αυτές οι επιστολές, που διαθέτουν μεγάλη συνοχή μεταξύ τους, παρουσιάζουν το Δημόκριτο να υποκρίνεται τον τρελό και τους Αβδηρίτες να καλούν απελπισμένα σε βοήθεια τον Ιπποκράτη, προκειμένου να θεραπεύσει το φιλόσοφο.
Στην 10η επιστολή ο δήμος των Αβδηριτών απευθύνεται στον Ιπποκράτη. Η τρέλα του Δημόκριτου παρουσιάζεται ως ένα επικίνδυνο γεγονός που απειλεί ολόκληρη την πόλη. Θεραπεύοντας το Δημόκριτο, ο Ιπποκράτης δε θα σώσει έναν μόνο άνθρωπο, αλλά ολόκληρη την πόλη.
Ο Δημόκριτος περιγελά μέρα και νύχτα τα σπουδαία και τα ασήμαντα, θεωρώντας ότι όλη η ζωή δεν αξίζει τίποτα. Ασχολείται με τα πράγματα του Κάτω Κόσμου,[3] ισχυρίζεται ότι ο αέρας είναι γεμάτος είδωλα, ακούει τις φωνές των πουλιών, τραγουδά μόνος του μέσα στη νύχτα.
Στην 11η επιστολή ο Ιπποκράτης απευθύνεται στους Αβδηρίτες και εκφράζει το θαυμασμό του προς αυτούς για το ενδιαφέρον που δείχνουν για έναν τόσο σπουδαίο άνδρα. Τους βεβαιώνει ότι θα σπεύσει στα Άβδηρα να θεραπεύσει το Δημόκριτο, αν και έχει τις αμφιβολίες του για το κατά πόσο ο φιλόσοφος είναι πράγματι άρρωστος.
Στη 12η επιστολή, η οποία απευθύνεται σε κάποιον Φιλοποίμενα, κάτοικο των Αβδήρων, ο Ιπποκράτης εκτιμά ότι η ασθένεια του Δημόκριτου δεν είναι τίποτε άλλο από ένα σύμπτωμα της υπερβολικής του σοφίας.
Στη 13η επιστολή, που απευθύνεται σε κάποιον Διονύσιο, εκφράζεται η πεποίθηση του Ιπποκράτη ότι μαζί με το Δημόκριτο ανάγκη θεραπείας έχει και η πόλη των Αβδήρων. Καλεί το Διονύσιο να έρθει στην Κω, για να έχει υπό την επίβλεψή του τον οίκο του Ιπποκράτη και ιδιαίτερα τη γυναίκα του, αφού ο μέγας γιατρός δεν έχει μεγάλη εμπιστοσύνη στην πίστη των γυναικών.
Η 14η επιστολή απευθύνεται στο Ρόδιο Δαμάγητο και τον καλεί να αποστείλει στην Κω ένα γρήγορο πλοίο, για να μεταφέρει το γιατρό το ταχύτερο στα Άβδηρα.
Στη 15η επιστολή, η οποία απευθύνεται και πάλι στο Φιλοποίμενα, ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι είδε στον ύπνο του τον Ασκληπιό, ο οποίος τον διαβεβαίωσε ότι δε θα τον χρειαστεί στα Άβδηρα, και τον συνέστησε σε μια γυναικεία θεότητα, την Αλήθεια. Ο Ιπποκράτης συμπεραίνει πως ο θεός ήθελε να του πει ότι ο Δημόκριτος δεν είναι άρρωστος.
Στη 16η επιστολή ο Ιπποκράτης απευθύνεται στον ριζοτόμο Κρατεύα και τον καλεί να του στείλει τα καλύτερα βότανα για τη θεραπεία του Δημόκριτου, αν και ελπίζει πως δε χρειαστούν τελικά.
Στη 17η επιστολή ο Ιπποκράτης απευθύνεται στο Δαμάγητο και του αναφέρει ότι πράγματι ο Δημόκριτος τελικά δεν ήταν τρελός, αλλά αντίθετα ο Ιπποκράτης κέρδισε σε σοφία από τη συναναστροφή μαζί του. Περιγράφει εκτενώς τη συνομιλία του με το φιλόσοφο και πόσο πολύ ωφελήθηκε απ’ αυτόν.
Η 18η επιστολή είναι επιστολή του ίδιου του Δημόκριτου προς τον Ιπποκράτη, με την οποία του εκθέτει σύντομα την κοσμοθεωρία του και του δίνει συμβουλές για το πώς πρέπει να ασκεί την ιατρική.
Η 19η επιστολή αποτελεί μια μικρή πραγματεία για την τρέλα, που ο Δημόκριτος θα μπορούσε να είχε απευθύνει σε κάποιον γιατρό. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια σύνοψη ιδεών, οι οποίες εκτίθενται στην ιπποκρατική πραγματεία Περί ιερής νούσου.
Στην 20η επιστολή ο Ιπποκράτης απευθύνεται στο Δημόκριτο και τον επαινεί ως άριστο ερμηνευτή της φύσης και του κόσμου.
Στην 21η επιστολή ο Ιπποκράτης εκθέτει στο Δημόκριτο τα σχετικά με τη θεραπεία του ελλεβόρου μετά από απαίτηση του ίδιου του φιλοσόφου.
Στην 22η επιστολή ο Ιπποκράτης εκθέτει στο γιο του Θεσσαλό τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η γνώση των μαθηματικών και της γεωμετρίας στην άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος.
Στην 23η επιστολή ο Δημόκριτος απευθύνεται στον Ιπποκράτη και του εκθέτει τις απόψεις του για τη φύση του ανθρώπου. Κατά τη γνώμη του Δημόκριτου η σοφία είναι αδελφή της ιατρικής: γιατρεύει τις ψυχές, όπως οι γιατροί τα σώματα.
Τέλος, η 24η επιστολή απευθύνεται από τον Ιπποκράτη στο βασιλιά Δημήτριο και του εκθέτει κάποιες βασικές αρχές για τη διανοητική και σωματική υγιεινή.
Εκτός από τις ιπποκρατικές επιστολές και άλλες ιστορίες από την αρχαιότητα συνδέουν τον Ιπποκράτη με το Δημόκριτο, προφανώς αποσκοπώντας στο να δείξουν ότι η ιπποκρατική ιατρική οφείλει πολλά στη σκέψη του Δημόκριτου.
Στην παράδοση άλλοτε ο Ιπποκράτης θεωρούνταν άμεσα μαθητής του Δημόκριτου (Σούδα, λήμμαΙπποκράτης) και άλλοτε μαθητής του Μητρόδωρου του Χίου, μαθητή του Δημοκρίτου (Σούδα, λήμμα Δημόκριτος).
Στο διπλό ανέκδοτο του αποσπάσματος που καταγράφει ο Διογένης ο Λαέρτιος (9, 42) λέγονται τα εξής: «Ο Αθηνόδωρος ισχυρίζεται στο 8ο βιβλίο Των περιπάτων ότι όταν ο Ιπποκράτης επισκέφτηκε το Δημόκριτο, εκείνος τον παρακάλεσε να του φέρει γάλα. Όταν είδε το γάλα, είπε ότι προέρχεται από κατσίκα μαύρη που είχε γεννήσει για πρώτη φορά. Απ’ αυτό το περιστατικό ο Ιπποκράτης θαύμασε την ακρίβεια της εκτίμησής του.
Επίσης, κάποια κοπέλα, η οποία συνόδευε τον Ιπποκράτη, την πρώτη μέρα τη χαιρέτισε ως εξής: «χαίρε κόρη». Την επόμενη μέρα, όμως, της είπε «χαίρε γυναίκα». Και πράγματι εκείνη τη νύχτα η κοπέλα είχε χάσει την αγνότητά της». Το γάλα των ζώων αποτελούσε αναμφισβήτητα μέρος της φαρμακοποιίας των αρχαίων γιατρών, όπως βλέπουμε σε διάφορα ιπποκρατικά έργα, ενώ η κρίση για την κατάσταση της υγείας του ανθρώπου από την εξωτερική του όψη και μόνο ήταν πρακτική και των μαθητών του Ιπποκράτη.
[1] Η Κως, πατρίδα του Ιπποκράτη, ήταν δωρική αποικία.
[2] Πρόκειται για ιστορική ανακρίβεια. Όπως μπορούμε να δούμε από τις επιγραφές της δωρικής Αλικαρνασσού, η γλώσσα της λογοτεχνίας στις δωρικές πόλεις της Μικράς Ασίας ήταν η ιωνική διάλεκτος.
[3] Ας σημειωθεί ότι στον κατάλογο των έργων του Δημόκριτου υπάρχει πραγματεία με τίτλο Περί των εν Άιδου.
Σταύρος Γκιργκένης Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας
heterophoton
