Oι Έλληνες δημιουργούν έναν από τους πρώτους
σπουδαίους στρατηγικούς σχηματισμούς στην στρατιωτική ιστορία
Με τον όρο φάλαγγα ονομάστηκε στην Ελλάδα την αρχαιότητα η παραλληλόγραμμη διάταξη μάχης με ιδιαίτερη οργάνωση από οπλίτες που πολεμούσαν σε πυκνή παράταξη με τα δόρατά τους προτεταμένα. Οι οπλίτες αυτοί, έφεραν βαρύ οπλισμό και μεγάλες ασπίδες. Κατά συνέπεια, η φάλαγγα ήταν σαν μια κινούμενη μάζα ανθρώπων και μετάλλου, καθώς κάθε οπλίτης έφερε οπλισμό που ξεπερνούσε τα 25 κιλά.
Δημιουργοί και οργανωτές αυτού του είδους της στρατιωτικής παράταξης φέρονται στη Παγκόσμια Ιστορία οι Αρχαίοι Έλληνες. Πρώτος ο Όμηρος στην Ιλιάδα είναι εκείνος που κάνει χρήση του όρου με τη γενική σημασία της πολεμικής παράταξης. Ωστόσο, πρώτος ο Μιλτιάδης χρησιμοποίησε τη φάλαγγα σε μάχη. Αργότερα, ο Επαμεινώνδας θα εφαρμόσει με την φάλαγγα του, μια τακτική που έμεινε στην ιστορία
Δημιουργοί και οργανωτές αυτού του είδους της στρατιωτικής παράταξης φέρονται στη Παγκόσμια Ιστορία οι Αρχαίοι Έλληνες. Πρώτος ο Όμηρος στην Ιλιάδα είναι εκείνος που κάνει χρήση του όρου με τη γενική σημασία της πολεμικής παράταξης. Ωστόσο, πρώτος ο Μιλτιάδης χρησιμοποίησε τη φάλαγγα σε μάχη. Αργότερα, ο Επαμεινώνδας θα εφαρμόσει με την φάλαγγα του, μια τακτική που έμεινε στην ιστορία
ως λοξή φάλαγγα, επειδή δεν ενεπλέκωντο ολόκληρος ο σχηματισμός σε μάχη την ίδια στιγμή, αλλά σταδιακά και ήταν ενισχυμένη με περισσότερο βάθος στο σημείο που θα αντιμετώπιζε την ισχυρότερη μονάδα του εχθρού. Κατά τους Μακεδονικούς χρόνους φάλαγγα πλέον ονομάζεται και το, υπό ενός εκάστου στρατηγού – αρχηγού, στράτευμα όπως η φάλαγγα του Φιλίππου, η φάλαγγα του Περδίκκα κλπ.
Πράγμα που σημαίνει ότι το είδος αυτό στρατιωτικού σχηματισμού είχε πλέον γενικευθεί στον ελλαδικό χώρο. Αυτό σε αντίθεση με την κατά ομάδες ή φυλές παράταξη των «βαρβάρων» χωρίς όμως τη συγκρότηση του βάθους και της συνοχής της ελληνικής φάλαγγας.
Κάθε πόλη-κράτος, είχε την φάλαγγα της αποτελούμενη από όσους οπλίτες μπορούσε να διαθέσει. Η Ελληνική φάλαγγα της ύστερης κλασσικής περιόδου, όπως σήμερα έχει αξιολογηθεί, αποτελούσε τη μεγαλύτερη στρατιωτική μονάδα της εποχής, αφού αριθμούσε 16.384 οπλίτες. Λεγόταν δε και «τετραφαλαγγία» και χωριζόταν σε δύο «διφαλαγγαρχίες» με 8.192 οπλίτες έκαστη. Η κάθε «διφαλαγγαρχία» περιελάμβανε δύο «φαλαγγαρχίες» με 4.096 οπλίτες η κάθε μια διοικούμενες υπό του φαλαγγάρχου ή στρατηγού. Κατά τη παράταξη σε μάχη η φάλαγγα, το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. είχε βάθος 8 ζυγών. ενώ κατα τη περίοδο της μεγάλης ακμής της, στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. είχε βάθος 12-16 ζυγών. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της μάχης της Μαντίνειας η Θηβαϊκή φάλαγγα παρατάχθηκε με βάθος 50 ζυγών. Η φάλαγγα διακρινόταν στο «δεξιό» και το «αριστερό κέρας» και το «μέσον» που αποκαλούνταν «ομφαλός».
Η κύρια τακτική που εφάρμοζε η φάλαγγα ήταν ο ωθισμός, της άσκησης, δηλαδή, πιέσεως στην αντίπαλη παράταξη. Πιο συγκεκριμένα, οι πίσω γραμμές έσπρωχναν (ωθούσαν) τις μπροστινές, οι οποίες με την σειρά τους, έσπρωχναν τις πρώτες γραμμές του εχθρού. Έτσι, στις πρώτες 2-4 γραμμές της αντίπαλης παράταξης, ασκούνταν τρομερή πίεση, με αποτέλεσμα πολλοί πολεμιστές, μην αντέχοντας, να πέφτουν στο έδαφος και να ποδοπατούνται από την προελαύνουσα αντίπαλη παράταξη. Κατά αυτόν τον τρόπο κρίνονταν, κυρίως, οι μάχες μεταξύ οπλιτών, για αυτό και οι νεκροί της σύγκρουσης ήταν λίγοι. Εκεί όπου υπήρχαν οι περισσότερες απώλειες, ήταν η καταδίωξη, κατά την οποία οι ηττημένοι οπλίτες διέλυαν τον σχηματισμό τους και υποχωρούσαν άτακτα. Συνεπώς, οι οπλίτες που υπηρετούσαν στη φάλαγγα έπρεπε να είναι γυμνασμένοι και να έχουν εξαιρετική φυσική κατάσταση.
Η Σπαρτιατική φάλαγγα, αποτελούσε την καλύτερη της εποχής της, επειδή λόγω της σπαρτιατικής νομοθεσίας, οι Σπαρτιάτες πολίτες δεν ήταν υποχρεωμένοι εργάζονται (καθώς έβγαζαν τα προς το ζην από τους είλωτες) αλλά να εξασκούνται καθημερινά στην πολεμική τέχνη, έτσι ώστε να έχουν μυϊκή δύναμη και να βρίσκονται σε καλή φυσική κατάσταση. Εν αντιθέσει, οι πολίτες των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων-κρατών, εργάζονταν για να μπορούν να συντηρήσουν εαυτόν και οικογένεια, καθώς και να αγοράσουν τον εξοπλισμό τους, με αποτέλεσμα να μην είναι μυημένοι στην πολεμική τακτική όσο οι Σπαρτιάτες. Ωστόσο, με τη πάροδο του χρόνου η σπαρτιατική φάλαγγα έχασε την αξία και την φήμη της λόγω της συνεχούς μείωσης των Σπαρτιατών πολιτών, αποτέλεσμα της φθοράς από τους μακροχρόνιους επαναλαμβανόμενους πολέμους με το γειτονικό Άργος και τους Μεσσήνιους είλωτες αλλά και αλλού.
Ανάλογα δε του σχηματισμού και της θέσεως που ελάμβανε προς αντιμετώπιση του εχθρού ή επίθεση κατ΄ αυτού ονομαζόταν πλαγία ή λοξή, ορθία ή ορθή, αμφίστομος, αντίστομος, (κατά) παραγωγή, (κατά) επαγωγή, ετερόστομος, και ομοιόστομος. Στη περίπτωση όμως της επίθεσης προχωρούσε με σταθερό βηματισμό διατηρώντας τον ακριβή σχηματισμό. Εμπνευστής της λοξής φάλαγγα ήταν ο Επαμεινώνδας.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν αυτή τη στρατιωτική τακτική της φάλαγγας ονομάζοντάς την Λεγεώνα. Και αυτή στη συνέχεια οι Βυζαντινοί την μετονόμασαν στον αρχικό όρο φάλαγγα. Πολλούς αιώνες μετά επανεμφανίζεται στη στρατιωτική οργάνωση των Ευρωπαϊκών στρατευμάτων. Σήμερα η ανάπτυξη του πυροβολικού και των μέσων χειροβομβίδων, ναρκών κλπ δεν επιτρέπει τις πυκνές διατάξεις της κλασσικής φάλαγγας ούτε στο πεδίο της μάχης αλλά ούτε και σε χώρους προπαρασκευής όπου σε αντίθεση ισχύει η διασπορά, με αποτέλεσμα η φάλαγγα αυτή καθαυτή ως παράταξη να έχει εγκαταλειφθεί.
Σήμερα η λέξη "φάλαγγα" έχει περιορισθεί στην έννοια της κατά βάθος διάταξης στρατιωτικού σχηματισμού του οποίου τα επιμέρους τμήματα, σε αντίθεση με την παράταξη, τάσσονται σε βάθος όπισθεν αλλήλων. Αυτή η διάταξη χρησιμοποιείται κατά κανόνα ως διάταξη κίνησης προσωπικού ή οχημάτων. Επίσης, ο όρος χρησιμοποιείται και για παρέλαση οχημάτων.
Στάδια της
ανάπτυξης της φάλαγγας
Στις αρχές του 7ου αιώνα π. Χ. οι Έλληνες αλλάζουν την πολεμική τους τακτική. Χρησιμοποιούν πια μαζικούς σχηματισμούς από βαριά οπλισμένο πεζικό, τους λεγόμενους οπλίτες. Οι οπλίτες πολεμούν σε σχηματισμούς (κατά φάλαγγες) – οπλιτική φάλαγγα. Βασικά στοιχεία της νέας τακτικής είναι ο τύπος της ασπίδας, η χρήση του δόρατος, η εκπαίδευση και η άσκηση ολόκληρου του σχηματισμού. Η ασφάλεια του οπλίτη εξαρτάται από το πόσο θα παραμείνει αδιάσπαστη η γραμμή του σχηματισμού. Αυτό είναι που δημιουργεί την χαρακτηριστική ελληνική ιδέα του θάρρους, της γενναιότητας του οπλίτη – όχι του ήρωα, πια – που φυλάει τη θέση του και δεν υποχωρεί.
Η κοινωνική και πολιτική βάση της νέας τακτικής διαφοροποιείται από την προηγούμενη μέθοδο της στρατιωτικής αριστοκρατίας. Η οπλιτική φάλαγγα χρειάζεται πιο πλατιά κοινωνική βάση, μεγάλο αριθμό εκπαιδευμένων πολεμιστών, που κινούνται ως ομάδα. Το γεγονός ότι οι πολεμιστές στην αρχαϊκή εποχή οφείλουν να αποκτούν οι ίδιοι τη στολή και τα όπλα του οπλίτη, σημαίνει ότι αυτή η μεσαία τάξη θα αρχίζει να απαιτεί μερίδιο στην πολιτική εξουσία, σπάζοντας το μονοπώλιο των αριστοκρατών. Στο βαθμό που τα τυραννικά καθεστώτα που εμφανίζονται σε πολλές ελληνικές πόλεις τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ., αλλά και τα καθεστώτα που τα διαδέχτηκαν, επιχειρούν να αφαιρέσουν εξουσία από την κλειστή τάξη των αριστοκρατών, είναι σίγουρο ότι οι στρατιωτικές μεταβολές συμβάλουν στη μετατόπιση του κέντρου βάρους της πολιτικής εξουσίας
Η φάλαγγα των
Σπαρτιατών
αι κοίληις ασπίσι φραξάμ[ενοι, χωρίς Πάμφυλοί τε καί Υλλείς ηδ[έ Δυμάνες,
ανδροφόνους μελίας χερσίν αν[ασχόμενοι. ....]δ' αθανάτοισι θεοίς επί πάντ[α τρέποντες
....]ατερμ..ιηι πεισόμεθ' ηγεμ[ό αλλ' ευθύς σύμπαντες αλοιησ4[μεν
α]νδράσιν αιχμηταίς εγγύθεν ισ[τάμενοι. δεινός δ' αμφοτέρων έσται κτύποσ[
ασπίδας ευκύκλους ασπίσι τυπτ[ ]ήσουσιν επ' αλλήλοισι π[εσόντες:
θώρηκε]ς δ' ανδρών στήθεσι αμ[φι λοιγό]ν ερωήσουσιν ερεικόμενο[ι
αι δ' υπό] χερμαδίων βαλλόμεναι μ[εγάλων χάλκεια]ι κ[όρυ]θες καναχήν έξου[σι
Γέννηση
Η Σπαρτιατική, όπως και άλλες οπλιτικές φάλαγγες στον Ελλαδικό χώρο, δημιουργήθηκε κατά την Αρχαϊκή Περίοδο, οπότε οι τέσσερις κώμες που ενώθηκαν για να σχηματίσουν την πόλη Σπάρτη (αργότερα προστέθηκε και μια πέμπτη, οι Αμύκλες, περίπου 5 χλμ νοτιότερα της πόλης) επέκτειναν την κυριαρχία τους στους γειτονικούς πληθυσμούς της Λακωνίας και αργότερα της Μεσσηνίας.
Πιθανότατα η γέννηση της οπλιτικής φάλαγγας στην Σπάρτη και αλλού να συνέπεσε ή να προήλθε από την καθιέρωση του Όπλου (κυκλική Ασπίς διαμέτρου περίπου 90 εκ.) ως αμυντικού εξοπλισμού. Το Όπλον (απ' όπου προκύπτει ο όρος Οπλίτης) επέτρεπε την διάταξη των ανδρών σε πυκνό σχηματισμό (συνασπισμό), ώστε να παρουσιάζεται στον εχθρό ένα τείχος από ασπίδες, ενώ οι οπλίτες διατηρούσαν την ευχέρεια βάδισης και χρήσης του δόρατος. Υπ' αυτήν την έννοια, η οπλιτική φάλαγγα είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τα τείχη των Δαναών που περιγράφει ο Όμηρος. Κατά την προγενέστερη εποχή του Χαλκού οι Μυκηναίοι και άλλοι πολεμιστές χρησιμοποιούσαν την λεγόμενη Ασπίδα Πύργο η οποία στερεωνόταν στο έδαφος και κάλυπτε όλο το σώμα του πολεμιστή, ο οποίος έβαλλε από πίσω της. Η διάταξη αυτή ήταν καθαρά αμυντική καθώς προσέφερε από καθόλου έως ελάχιστη κινητικότητα στους μετέχοντες. Με το Όπλον, αντίθετα, οι Οπλίτες μπορούσαν συνασπισμένοι σε φάλαγγα να προχωρούν, να στρέφουν, να αλλάζουν διάταξη και να πολεμούν με σημαντικά μεγαλύτερη ευχέρια.
Ρόλος
Η Σπαρτιατική φάλαγγα, σε αντίθεση με άλλες οπλιτικές φάλαγγες στην Ελλάδα δεν ήταν μόνο ένας στρατιωτικός σχηματισμός. Ως τέτοιος χρησιμοποιήθηκε κατά τους επεκτατικούς πολέμους στην Λακωνία και την Μεσσηνία (Ά & ΄Β Μεσσηνιακός Πόλεμος) αλλά και αργότερα, στα Μηδικά, τους 'Α και 'Β Πελοποννησιακούς Πολέμους, τους Πολέμους της Ηγεμονίας και αλλού.
Περαιτέρω, όμως, η Σπαρτιατική Φάλαγγα αποτελούσε και μια αστυνομική δύναμη πίσω στην Λακεδαίμονα. Οι Σπαρτιάτες Όμοιοι επιτηρούσαν διαρκώς πολυπληθέστερους πληθυσμούς Ειλώτων στην Λακωνία και την Μεσσηνία οι οποίοι δούλευαν τους κλήρους γης και κατασκεύαζαν τα όποια βιοτεχνικά προϊόντα είχε ανάγκη η πόλη. Ο διαρκής φόβος μιας γενικευμένης εξέγερσης των Ειλώτων - που σε ορισμένες περιόδους έλαβε διαστάσεις υστερίας - οδήγησε τους Σπαρτιάτες σε διαρκή εκγύμναση και πολεμική ετοιμότητα. Επί πλέον, ποτέ στην ιστορία της πόλης δεν εξεστράτευσε μακριά από την Λακεδαίμονα το σύνολο της Σπαρτιατικής φάλαγγας. Πάντοτε ένα τμήμα της έμενε πίσω, ως αστυνομική δύναμη, ενώ για τον ίδιο λόγο απαγορευόταν να εκστρατεύσουν ταυτόχρονα εκτός συνόρων και οι δύο βασιλείς.
Διαφοροποίηση
Οι πολλές διαφορές της Σπαρτιατικής φάλαγγας από τις υπόλοιπες οπλιτικές φάλαγγες των Ελληνικών Πόλεων έχουν έναν κοινό παρονομαστή: Την Μεγάλη Ρήτρα.
Αυτή ήταν ένα σύνολο νόμων που οι Σπαρτιάτες απέδιδαν στον μεγάλο νομοθέτη και μεταρρυθμιστή Λυκούργο, και τους οποίους τηρούσαν με θρησκευτική θα λέγαμε ευλάβεια. Ο Λυκούργος μέσω της Ρήτρας (υπήρξαν και άλλες μεταγενέστερες συμπληρωματικές Ρήτρες, ωστόσο με τον όρο Μεγάλη Ρήτρα ή Ρήτρα νοείται το σύνολο των αρχικών νόμων του Λυκούργου) παρέδωσε στους συμπολίτες του ένα πολιτικο-οικονομικό σύστημα που προέβλεπε μεταξύ άλλων την αναδιανομή της γης, την κληρονομική μεταβίβαση, τους θεσμούς διακυβέρνησης, τα πολιτικά δικαιώματα, την δομή του στρατού και την εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών της πόλης της Σπάρτης .
Μέσα από την Ρήτρα, λοιπόν, γεννήθηκε ο Σπαρτιάτης Οπλίτης, ο οποίος, σε αντίθεση με τους ερασιτέχνες συναδέλφους του των άλλων Ελληνικών Πόλεων, ασχολείτο σχεδόν αποκλειστικά με την στρατιωτική εκγύμναση, καθώς η εργασία των Ειλώτων τον είχε απελευθερώσει από βιοποριστικές ασχολίες. Σύμφωνα πάντα με την Ρήτρα ο Σπαρτιάτης Όμοιος είχε εισέλθει σε μια αυστηρότατη και απαιτητικότατη στρατιωτική ακαδημία, γνωστή ως Αγωγή από την ηλικία των επτά (7) ετών, είχε αποφοιτήσει από αυτήν επιτυχώς στην ηλικία των δεκαοκτώ (18) ετών, είχε ζήσει σε συσκηνίες και είχε δειπνήσει λιτά στα συσσίτια με τους συντρόφους του (στα οποία μάλιστα ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει ο ίδιος το μερίδιο τροφής του) και είχε συμμετάσχει σε εκστρατείες χωρίς να ντροπιαστεί. Εφόσον πληρούσε όλες τις παραπάνω προϋποθέσεις στην ηλικία των τριάντα (30) ετών ονομαζόταν Όμοιος και αποκτούσε πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι άνδρες που στελέχωσαν την Σπαρτιατική φάλαγγα στις Θερμοπύλες και αλλού, δεν ήταν κοινοί Οπλίτες / Γεωργοί μιας Ελληνικής Πόλης. Διέθεταν αφενός σημαντικά μεγαλύτερες πολεμικές δεξιότητες ως άτομα και ως ομάδα και αφετέρου είχαν γαλουχηθεί σε όλη τους την ζωή από ένα σύστημα που τους έκανε γενναίους, πειθαρχημένους, ολιγαρκείς. Σε σχέση με τους αντιπάλους τους, λοιπόν, οι Σπαρτιάτες Οπλίτες ήταν επαγγελματίες του πολέμου και όχι ερασιτέχνες. Ήταν μάλιστα επαγγελματίες όχι με την σημερινή μισθοφορική έννοια του όρου, αλλά περιλαμβάνοντας και την έννοια του πλέον πιστού, αφοσιωμένου και ταγμένου στον κοινό σκοπό ανθρωπίνου δυναμικού.
Έτσι μόνο ήταν δυνατόν να στελεχωθεί ένας σχηματισμός που, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορούσε να εκτελέσει αποστολές αδύνατες για άλλες οπλιτικές φάλαγγες με παρόμοιο οπλισμό και μέγεθος.
Μέγεθος και σύσταση
Στην Σπαρτιατική φάλαγγα οπλιτών μετείχαν κατά το μεγαλύτερο διάστημα της αρχαιότητας μόνο Σπαρτιάτες απόφοιτοι της Αγωγής με κλήρο γης. Έτσι το μέγεθος της φάλαγγας υπολογίζεται ότι δεν ξεπέρασε ποτέ τους 7,000 με 8,000 άνδρες, ενώ κατά την διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. αυτός ο αριθμός άρχισε να μειώνεται δραματικά. Κατά την περίοδο μεταξύ 465/464 π.Χ. (καταστροφικός σεισμός που διόγκωσε το πρόβλημα της λειψανδρίας) και του 418 π.Χ. (Μάχη της Μαντινείας) εισήλθαν στην φάλαγγα για πρώτη φορά, και κατά παράβαση της Ρήτρας μη Σπαρτιάτες όμοιοι, περίοικοι και αργότερα απελευθερωμένοι ή υπό απελευθέρωση Είλωτες.
Ο αριθμός των Σπαρτιατών που μετείχαν στην φάλαγγα μειωνόταν, ενώ αυτός των υπόλοιπων Λακεδαιμονίων (περίοικοι και νεοδαμώδεις) διαρκώς αυξανόταν για να καλυφθεί το κενό, πράγμα που εν μέρει αποτυπώνεται και στην σταδιακή μείωση της αποτελεσματικότητας της Σπαρτιατικής φάλαγγας ήδη από τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα (2ος Πελοποννησιακός Πόλεμος) και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ηγεμονίας (αρχές 4ου π.Χ. αιώνα).
Πριν από την καταστροφική για την πόλη της Σπάρτης Μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) υπολογίζεται ότι είχαν απομείνει μόνο 3.000 Σπαρτιάτες Όμοιοι.
Δομή
Η Σπαρτιατική φάλαγγα διέθετε περισσότερα οργανωτικά επίπεδα, κάτι που την καθιστούσε καλύτερα διοικούμενη από άλλες οπλιτικές φάλαγγες.
· Η βασικότερη μονάδα ήταν η Ενωμοτία που αποτελείτο από 36 άνδρες.
· Δύο Ενωμοτίες σχημάτιζαν μια Πεντηκοστία, δηλαδή 72 άνδρες (ίσως το όνομα που παραπέμπει σε πενήντα άνδρες να προέρχεται από προγενέστερες περιόδους οπότε το πλήθος των ανδρών να ήταν όντως τέτοιο.
Κατά την κλασσική περίοδο ο αριθμός 36 εξυπηρετεί την διάταξη σε τέσσερις στοίχους οκτώ ανδρών συν ενωμοτάρχη, ουραγό και σαλπιγκτές).
· Δύο Πεντηκοστύες σχημάτιζαν έναν Λόχο των 144 ανδρών.
· Τέσσερις Λόχοι σχημάτιζαν μία Σπαρτιατική Μόρα των 576 ανδρών.
· Συνήθως έξι Μόρες αποτελούσαν την πλήρη φάλαγγα σε εκστρατεία δηλ. περίπου 3.500 οπλίτες.
Μία από τις έξι Μόρες ήταν αρκετές φορές αμιγώς Αμικλαϊκή, δηλαδή στελεχωνόταν από οπλίτες που κατάγονταν από τις Αμύκλες (5η Κώμη της Σπάρτης).
Επίσης, μία από τις έξι Μόρες συχνά αποτελείτο από Σκιρίτες, επιλεγμένους για τις ικανότητες και τις δεξιότητές τους άνδρες, δηλαδή τους καλύτερους των καλυτέρων.
Η φάλαγγα, ωστόσο, δεν εξεστράτευε μόνη της. Στην μάχη πλαισιωνόταν από Ψιλούς (ελαφρά οπλισμένους σφενδονήτες, τοξότες, ακοντιστές) ή/και ελαφρύ ιππικό, ώστε να φυλάσσονται τα πλευρά της. Αυτές οι μονάδες που πλαισίωναν την Σπαρτιατική φάλαγγα δεν στελεχώνονταν από Σπαρτιάτες Ομοίους αλλά από Είλωτες, Περίοικους ή Μισθοφόρους. Στην Μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.) παρατάχθηκαν 5.000 οπλίτες στην Σπαρτιατική φάλαγγα που πλαισιώνονταν από 35.000 Είλωτες σε ρόλους βοηθητικών και Ψιλών.
Διοίκηση
Την απόλυτη αρχηγεία της Σπαρτιατικής φάλαγγας κατά την εκστρατεία απολάμβανε ένας εκ των δύο βασιλέων της πόλης της Σπάρτης , καθείς εκ των οποίων εκστράτευε εκ περιτροπής και πολεμούσε μέσα στις τάξεις της φάλαγγας. Ως ελεγκτική συνοδεία του βασιλέως αποστέλλονταν συνήθως δύο εκ των πέντε Εφόρων, ωστόσο αυτοί δεν είχαν καμία δικαιοδοσία έναντι του βασιλέως κατά την διάρκεια της εκστρατείας, αλλά, εφόσον παρατηρούσαν κάτι μεμπτό μπορούσαν να καλέσουν τον βασιλέα σε απολογία πίσω στην Σπάρτη όταν η εκστρατεία θα είχε περατωθεί.
Κάτω από τον βασιλέα ακολουθούσαν οι Πολέμαρχοι, καθένας εκ των οποίων διοικούσε μια Μόρα.
Στον κάθε Πολέμαρχο αναφέρονταν οι τέσσερις λοχαγοί των Λόχων του, ενώ σε κάθε έναν από αυτούς αναφέρονταν δύο Πεντηκόνταρχοι.
Τέλος, κάθε Πεντηκόνταρχος διέθετε δύο Ενωμοτάρχες που διοικούσαν τις υπ' αυτών Ενωμοτίες.,
Είναι σημαντικό ότι στην Σπαρτιατική φάλαγγα η διοίκηση ασκείτο από μπροστά. Δηλαδή κάθε Ενωμοτάρχης διοικούσε την Ενωμοτία του από την πρώτη γραμμή, όπως και οι Πεντηκόνταρχοι, οι Λοχαγοί κ.ο.κ.. Ο Βασιλεύς, ενώ λάμβανε την θέση του μέσα στις τάξεις της φάλαγγας, πλαισιωνόταν από τους Ιππείς μια επίλεκτη δύναμη 300 οπλιτών που αποτελούσαν την σωματοφυλακή του (βλ. Μάχη των Θερμοπυλών). Και εδώ ο όρος Ιππείς πρέπει να προέρχεται από την Αρχαϊκή περίοδο, οπότε οι αριστοκρατικής καταγωγής πολίτες που μπορούσαν να εκτρέφουν άλογα πολεμούσαν με αυτά. Μετά την καθιέρωση της Ρήτρας ωστόσο, όλοι οι Σπαρτιάτες εντάχθηκαν ως οπλίτες στην φάλαγγα.
Για την καλύτερη μετάδοση των παραγγελμάτων και τον συντονισμό της φάλαγγας κάθε Ενωμοτία διέθετε έναν Ουραγό που βάδιζε τελευταίος, και σαλπιγκτές οι οποίοι σάλπιζαν παραγγέλματα. Υπάρχει συζήτηση για το πότε χρησιμοποιούσαν το Κέρας και πότε τη Σάλπιγγα.
Στην Ανάβαση του ο Ξενοφώντας αφήνει να εννοηθεί ότι το Κέρας χρησιμοποιούνταν εντός στρατοπέδου, ενώ η Σάλπιγξ, που μάλλον ηχούσε δυνατότερα, κατά τη μάχη. Πάντως, ο ίδιος συγγραφέας φαίνεται να υπονοεί στα Ελληνικά ότι οι Σπαρτιάτες του Αγησιλάου μπορούσαν να μεταδίδουν τα παραγγέλματα προφορικά προς τα πίσω από άνδρα σε άνδρα, ώστε να μην μάθει ο εχθρός τα σαλπίσματα και μπορέσει να διαβλέψει τους ελιγμούς της φάλαγγας.
H Λοξή φάλαγγα
Τρόπος ανάπτυξης του στρατιωτικού σχηματισμού, που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά από το διάσημο στρατηγό των Θηβαίων, Επαμεινώνδα, στη μάχη των Λεύκτρων, κατά των Σπαρτιατών, υπό τον Κλεόμβροτο. Αυτή η τακτική ξαναχρησιμοποιήθηκε πολλές φορές στην στρατιωτική ιστορία, ειδικά όταν ο ένας από τους δύο αντιπάλους είχε γενική αριθμητική υπεροχή. Συγκεκριμένα, το 371 π.Χ. η αριθμητική δύναμη των δύο αντιπάλων ήταν σχεδόν δύο προς ένα υπέρ των Σπαρτιατών. Για να αντιμετωπίσει ο Επαμεινώνδας την σε βάρος του γενική αριθμητική ανισότητα, επινόησε μια τακτική που του προσέφερε τοπική αριθμητική υπεροχή. Ενίσχυσε ιδιαίτερα την αριστερή του πλευρά, στοχεύοντας να αιφνιδιάσει τους Σπαρτιάτες και με το ισχυρό αριστερό τμήμα του στρατού του να νικήσει το δεξιό των Σπαρτιατών. Για να το πετύχει αυτό παρεξέκλινε της κλασικής μέχρι τότε παράταξης των στρατευμάτων.
Εικ. 2 -Ο αρίβαλλος της Θήβας
Βρέθηκε σε κάποιον τάφο κοντά στο δρόμο προς τη Λιβαδειά το 1886 - 1888 και αγοράστηκε στη Θήβα από τον Μάλκομ Μακμίλλαν, ο οποίος το δώρισε στο Βρετανικό Μουσείο την άνοιξη του 1889, λίγο πριν ξεκινήσει για εξερευνητική αποστολή.
Εικ. 2. Ο αρίβαλλος της Θήβας (Makmillan ariball). Η πρώτη σκηνή, ύψους 2 εκατοστών εικονίζει μάχη στην οποία παίρνουν μέρος 17 οπλισμένοι πολεμιστές. Η σκηνή είναι ζωγραφισμένη εν είδη κυκλικής ζωφόρου χωρίς αρχή και τέλος.Ο πρωτοκορινθιακού ρυθμού αρίβαλλος της Θήβας Περίπου του 640 π.Χ. Ύψος: 6,8 εκατοστά -Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο). GR 1889,4 - 18,1. Η Σάρωση αναπαραχθείσα από: τον Lorimer HL « Η φάλαγγα του Οπλίτη» με ειδική αναφορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου και του Τυρταίου. BSA. Νοί. 42. 1947. P. 102.
Η Λοξή Φάλαγγα
και το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας
Περιγραφή
του περιβάλλοντος της Λοξής φάλαγγας
Εφαρμόζοντας και οι Λακεδαιμόνιοι τη συνθήκη, ανακάλεσαν τις φρουρές τους από όλες τις πόλεις. Ταυτόχρονα, όμως, εστίασαν το ενδιαφέρον τους στη γρήγορη κατατρόπωση της Θήβας.
Γι' αυτό διατάχθηκε ο Κλεόμβροτος που βρισκόταν ακόμα στη Φωκίδα να εκστρατεύσει κατά των Θηβαίων για να τους αναγκάσει να παραιτηθούν από την ηγεμονία των άλλων βοιωτικών πόλεων.
Οι Θηβαίοι δεν ήταν διατεθειμένοι να υποκύψουν. Με ισχυρότατο στρατό και αρχηγό τον Επαμεινώνδα κατέλαβαν τη στενή δίοδο γύρω από την Κορώνεια. Ο Κλεόμβροτος, όμως, απέφυγε να περάσει από εκεί.
Στράφηκε νότια και κινήθηκε από ορεινή δίοδο, την οποία οι Θηβαίοι θεωρούσαν ακίνδυνη και γι' αυτό τη φύλαγαν με μικρή φρουρά. Ο Κλεόμβροτος εύκολα τη νίκησε και έφτασε στο βοιωτικό λιμανάκι Κρεύση.
Πήρε από εκεί 12 θηβαϊκές τριήρεις, άφησε φρουρά και συνεχίζοντας εισέβαλε στις Θεσπιές και στρατοπέδευσε στα Λεύκτρα, μια τοποθεσία στ’ ανατολικά του Ελικώνα.
Αυτή η κίνηση προκάλεσε τόση αθυμία στους Θηβαίους, που χρειάστηκε να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια οι Πελοπίδας και Επαμεινώνδας για να τους ανορθώσουν το ηθικό και τη διάθεση για αντίσταση.
Τελικά πείσθηκαν οι Θηβαίοι να κινηθούν προς τα Λεύκτρα όπου στρατοπέδευσαν πάνω σε λόφο, απέναντι από τους Λακεδαιμόνιους. Ακόμα και τότε υπήρχαν δισταγμοί αν θα έπρεπε να αναμετρηθούν εκεί ή στη Θήβα. Επικράτησε η άποψη του Επαμεινώνδα.
Οι Σπαρτιάτες ήταν πολύ περισσότεροι. Άρα μια αναμέτρηση με τη γνωστή ως τότε στρατηγική τούς ευνοούσε. Τότε ήταν που φάνηκε η στρατηγική μεγαλοφυΐα του Επαμεινώνδα.
Σκέφθηκε, λοιπόν, ο Επαμεινώνδας ότι για να νικήσει κάποιος τον αντίπαλο δεν είναι απαραίτητο να τον νικήσει συγχρόνως σε όλη του την παράταξη.
Αν συγκεντρώσει μεγάλη δύναμη στο κέντρο της παράταξης του αντίπαλου και το διασπάσει, είναι φυσικό τα δύο άκρα του εχθρού, που θ’ αποκοπούν κι απομονωθούν, να τρομοκρατηθούν και να νικηθούν.
Επίσης αν συγκεντρώσει μεγάλη δύναμη σε ένα από τα άκρα του αντιπάλου και τη νικήσει, θα βρεθεί στα μετόπισθεν του κέντρου του και της άλλης πτέρυγας και εύκολα θα τους νικήσει.
Αυτές τις σκέψεις αποφάσισε να εφαρμόσει στην εν όψει μάχη ο μεγάλος στρατηγός. Παρουσίασε πολύ ενισχυμένη την αριστερή του πτέρυγα και η παράταξή του προχωρούσε προς τα δεξιά, κλιμακωτά αποδυναμούμενη.
Η πρωτοφανής αυτή διάταξη έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «λοξή φάλαγγα - παράταξη». Το στρατήγημα έκτοτε εφαρμόστηκε πολλάκις.
Όταν ο Κλεόμβροτος είδε τους Θηβαίους έτοιμους για μάχη σε πεδινό σημείο, έσπευσε κι αυτός ν’ αντιπαραταχθεί στην πεδιάδα με τον κλασικό τρόπο.
Ο Επαμεινώνδας, αφού παρέταξε τους οπλίτες του κατά το δικό του σχέδιο, είχε την ευφυή έμπνευση να τοποθετήσει πίσω από τη φάλαγγα των 50 ζυγών ως εφεδρεία την επίλεκτη μονάδα του, τον Ιερό Λόχο, υπό τον Πελοπίδα, ώστε να παρέμβει και να εξουδετερώσει τυχόν κυκλωτική κίνηση του εχθρού.
Μπροστά, όμως, έβαλε το άριστο ιππικό του, που υπερείχε του σπαρτιατικού. Και ο Κλεόμβροτος, μιμούμενος τον Επαμεινώνδα, παρέταξε μπροστά από το πεζικό του το ιππικό.
Όταν άρχισε η μάχη συνέβη ό,τι προέβλεψε ο Επαμεινώνδας: οι Θηβαίοι εύκολα κατατρόπωσαν τις κατώτερες ιππικές δυνάμεις των Σπαρτιατών και τις έσπρωξαν πάνω στους πεζούς. Επακολούθησε σύγχυση.
Τότε ο Κλεόμβροτος, για να αποκαταστήσει τα πράγματα, διέταξε το πεζικό να βαδίζει μπροστά, ο ίδιος οδηγώντας τη δεξιά του πτέρυγα. Τότε ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας με την τεράστια δύναμή τους της αριστερής πτέρυγας έπεσαν με ορμή στον Κλεόμβροτο και τη δεξιά του πτέρυγα.
Η σύγκρουση υπήρξε φοβερή. Οι Σπαρτιάτες, όσο γενναία κι αν πολέμησαν, ήταν αδύνατο ν’ αντισταθούν στην 4πλάσια δύναμη που είχαν απέναντί τους. Σκοτώθηκε ο Κλεόμβροτος, ο πολέμαρχος Δείνων και ο Σφοδρίας και άλλοι πολλοί αξιωματούχοι.
Η δεξιά πτέρυγα των Σπαρτιατών τράπηκε σε φυγή και γύρισε στο στρατόπεδό της. Μετά από αυτό τους μιμήθηκαν και οι άλλες δύο πτέρυγές τους καταφεύγοντας στα χαρακώματά τους.
Από τους 700 που πριν λίγο εξήλθαν του στρατοπέδου επανήλθαν οι 300. 1.000 και πλέον Λακεδαιμόνιοι έμειναν νεκροί στο πεδίο της μάχης. Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν ανακωχή για να θάψουν τους νεκρούς τους. Οι Θηβαίοι κράτησαν τα όπλα των πεσόντων.
Η είδηση της μεγάλης νίκης ακούστηκε σαν κεραυνός σε όλη την Ελλάδα. Αυτή η ήττα των Σπαρτιατών ήταν ανάλογη με εκείνη των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς.
Οι Θηβαίοι μετά τη νίκη τους δεν επιχείρησαν να χτυπήσουν τους εναπομείναντες Σπαρτιάτες στα χαρακώματά τους. Ζήτησαν βοήθεια από την Αθήνα αλλ’ αυτή αρνήθηκε. Τη βρήκαν, όμως, στο πρόσωπο του ηγεμόνα των Φερών Ιάσονα.
Οι Σπαρτιάτες έστειλαν τον Αρχίδαμο για να βοηθήσει τους πολιορκημένους στα Λεύκτρα. Οι Θηβαίοι στο μεταξύ επέτρεψαν στους έγκλειστους Λακεδαιμόνιους να φύγουν. Αυτοί συναντήθηκαν με τον Αρχίδαμο στα Μέγαρα.
Όταν οι νικημένοι των Λεύκτρων επέστρεψαν στη Σπάρτη συνέβη κάτι πρωτοφανές: με πρόταση του Αγησίλαου απαλλάσσονταν από κάθε κύρωση οι ηττημένοι μαχητές!
Η Μακεδονική
φάλαγγα
ΓΙΩΡΓΟΣ ΨΑΡΟΥΛΑΚΗΣ
Οι κατακτήσεις του Mεγάλου Aλεξάνδρου έφεραν τους Έλληνες στα πέρατα της οικουμένης, κυρίαρχους μίας απέραντης αυτοκρατορίας από τις δαλματικές ακτές μέχρι τον Iνδό ποταμό. Kεντρικό ρόλο σε αυτές τις κατακτήσεις έπαιξε η περίφημη μακεδονική φάλαγγα, το στρατιωτικό σύστημα που δημιούργησε ο πατέρας του Aλεξάνδρου, Φίλιππος.
Στο κλείσιμο του πρώτου μισού του 4ου π.X. αιώνα, ο θεσμός της πόλης-κράτους είχε αρχίσει να παρακμάζει στο νότιο άκρο της χερσονήσου του Aίμου. Tο κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο ουδεμία πόλη-κράτος είχε πλέον τη δυνατότητα να καλύψει - ούτε οι παραδοσιακές Aθήνα και Σπάρτη, ούτε η νεόκοπη Θήβα. Mέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες, ο νεαρός ηγεμόνας ενός ανερχόμενου βασιλείου, το οποίο για πολλά χρόνια αποτελούσε το βόρειο όριο του ελληνικού κόσμου, ανέλαβε να βγάλει τη χώρα του από την αφάνεια και να κυριεύσει τον κόσμο. O λόγος φυσικά για το Φίλιππο B' της Mακεδονίας. O νεαρός βασιλιάς χρειαζόταν ένα νέο στρατιωτικό σύστημα για να πετύχει τους φιλόδοξους στόχους του. Eτσι, "γεννήθηκε" η μακεδονική φάλαγγα, ουσιαστικά ως εξέλιξη της οπλιτικής φάλαγγας, αφού ήταν πιο ευέλικτη, ενώ διέθετε πολύ μεγαλύτερη ισχύ κρούσης.
H συγκρότηση της μακεδονικής φάλαγγας ως στρατιωτικής μονάδας έγινε δυνατή μέσα από μία μακρά διαδικασία και με την υιοθέτηση μίας σειράς καινοτομιών στον ελληνικό τρόπο μάχης. Oι εξελίξεις αυτές έχουν κυρίως να κάνουν με την αλλαγή του οπλισμού των πελταστών από τον Aθηναίο στρατηγό Iφικράτη και με τις αλλαγές στις τακτικές μάχης και στην παράταξη της φάλαγγας που υλοποίησε ένας από τους σημαντικότερους στρατιωτικούς ηγέτες όλων των εποχών, ο Θηβαίος Eπαμεινώνδας.
Eνας άλλος παράγοντας που επέτρεψε αυτήν την εξέλιξη, ίσως ο καθοριστικότερος όλων, ήταν η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Φιλίππου της Mακεδονίας. Πριν από την εποχή του, κατά τον 5ο αιώνα, το πεζικό του βασιλείου της Mακεδονίας αποτελείτο κυρίως από ελαφρούς πεζούς (πελταστές), κατά τα πρότυπα των κύριων αντιπάλων των Mακεδόνων στο βορρά (Θράκες και Iλλυριοί μάχονταν κυρίως με ένα ιδιαίτερα κινητικό ελαφρύ και μέσο πεζικό και, κατά περίπτωση, με καλά εκπαιδευμένο ιππικό) και πολύ λιγότερο από οπλίτες στα πρότυπα των στρατών της νότιας Eλλάδας. Tο πεζικό είχε συνήθως δευτερεύοντα ρόλο. H βάση του μακεδονικού στρατού ήταν το ιππικό σώμα των Eταίρων που συγκροτείτο από γαιοκτήμονες-ιππείς και κατά κανόνα έκρινε την έκβαση κάθε μάχης. Tο βαρύ ιππικό ήταν ιδανικό για την αντιμετώπιση του ελαφρού και μέσου πεζικού που δεν πολεμούσε σε συμπαγή παράταξη.
O ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β' ΑΛΛΑΖΕΙ ΤΗ ΦΑΛΑΓΓΑ
Aυτά τα δεδομένα έβαλε στόχο να αλλάξει ο Φίλιππος. Oπως αναφέραμε ήδη, είχε κυρίως επηρεαστεί από τις εξελίξεις στην στρατιωτική τέχνη και ιδιαίτερα στις τακτικές χρήσης της οπλιτικής φάλαγγας που εφάρμοσαν οι Θηβαίοι και από τις μεταρρυθμίσεις του Iφικράτη. Στη Θήβα, ο νεαρός Φίλιππος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά και να μελετήσει τις νέες τακτικές μάχης του Eπαμεινώνδα. O ιδιοφυής Θηβαίος στρατηγός, που έμελλε να γίνει, κατά δήλωσή τους, πηγή έμπνευσης σπουδαίων στρατιωτικών ηγετών όπως ο Nαπολέων, ο Φρειδερίκος ο Mέγας και ο Kάρολος Γουσταύος της Σουηδίας, ανέτρεψε εκ βάθρων την παραδοσιακή σύγκρουση ανάμεσα στις οπλιτικές φάλαγγες. O Eπαμεινώνδας είναι ο πρώτος που επέβαλε μία ανισοβαρή παράταξη, μεταβάλλοντας ελεύθερα το βάθος της ανάλογα με τις ανάγκες της μάχης και εφαρμόζοντας πρωτοποριακές τακτικές πλαγιοκόπησης και - κυρίως - προσβολής επιλεγμένων σημείων της αντίπαλης παράταξης, αλλά και κλιμακωτής εμπλοκής των δυνάμεών του στη μάχη (λοξή φάλαγγα). Aυτές τις εξελίξεις είχε υπόψη του ο Φίλιππος όταν δημιουργούσε τη μακεδονική φάλαγγα. Tαυτόχρονα είχε γνωρίσει από κοντά τις καινοτομίες που εφάρμοσε ο Aθηναίος στρατηγός των μισθοφόρων, Iφικράτης, που με τους "πελταστές" του είχε αλλάξει ριζικά τον τρόπο μάχης. Oι αλλαγές του Iφικράτη, που είχαν να κάνουν τόσο με το μήκος του δόρατος (το αύξησε από 2 μέτρα περίπου στα 3 ή και 4 μέτρα) όσο και με την ελάφρυνση του οπλισμού, κατέστησαν τους πελταστές αξιόμαχους αντιπάλους των οπλιτών.Oρισμένες πηγές διερωτώνται αν ήταν ο Φίλιππος ή κάποιος από τους άμεσους προκατόχους του εκείνος που άλλαξε τον οπλισμό των Mακεδόνων πεζών και εισήγαγε τα μακρά δόρατα και τις μικρές ασπίδες. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, η φάλαγγα των σαρισοφόρων είχε δημιουργηθεί από τον Aλέξανδρο B', ωστόσο δεν έχουμε μαρτυρίες για την αξιοποίηση ενός τέτοιου συστήματος σε μάχη από το φερόμενο ως δημιουργό της, αλλά ούτε από το διάδοχό του, Περδίκκα Γ', ακόμη και στην έσχατη μάχη του στην οποία έπεσε, μαζί με χιλιάδες συμπατριώτες του, μαχόμενος εναντίον των Iλλυριών. Λίγοι μελετητές, βασιζόμενοι σε κάποιες ασαφείς αναφορές αρχαίων συγγραφέων, ανάγουν τη δημιουργία της μακεδονικής φάλαγγας στον Aλέξανδρο A', τον σημαντικότερο Mακεδόνα ηγεμόνα πριν από τον Φίλιππο, που βασίλευσε στις αρχές του 5ου αιώνα και υπερδιπλασίασε την έκταση του κράτους του μέσα σε λίγα χρόνια.
Aλλά οι εκτιμήσεις αυτές είναι μάλλον εσφαλμένες. Oι περισσότερες πηγές πιστώνουν εξ αρχής στο Φίλιππο τη δημιουργία της μακεδονικής φάλαγγας. O Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι ο Φίλιππος ήταν εκείνος που τη δημιούργησε, τόσο από πλευράς οπλισμού όσο και τακτικών μάχης. Aλλά ακόμη και αν αυτό δεν αληθεύει, εκείνος που τη χρησιμοποίησε με αποτελεσματικό τρόπο και την ενέταξε σε ένα σύστημα συνδυασμένων όπλων καθιστώντας την έναν ακατανίκητο στρατιωτικό σχηματισμό, ήταν ο Φίλιππος.
ΣΑΡΩΤΙΚΕΣ
ΑΛΛΑΓΕΣ
Για να αποκτήσει συντριπτική υπεροχή απέναντι στους αντίπαλους σχηματισμούς, η φάλαγγα προϋπέθετε μία σειρά αλλαγών. Kατ' αρχάς άλλαξε το μήκος του δόρατος. Oι φαλαγγίτες εξοπλίστηκαν με μακρύτερα δόρατα, τις σάρισες. Mία τυπική σάρισα, όπως συνάγουμε από τις πηγές αλλά και από τις ογκώδεις αιχμές που έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές της Eλλάδας και χρονολογούνται στα χρόνια του Φιλίππου, είχε μήκος από 4,5 έως 5.5 μέτρα. Mάλιστα, στον 2ο π.X. αιώνα, η σάρισα είχε φθάσει τα 6.2 έως 6.4 μέτρα, ενώ για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ήταν σε χρήση τερατώδεις σάρισες έως και 7,5 μέτρων!
Λόγω του μεγάλου βάρους της σάρισας - από 7 έως και 9 κιλά, μαζί με την αιχμή και το αντίβαρο - δεν ήταν δυνατός ο χειρισμός της με το ένα χέρι. Eπρεπε λοιπόν ο σαρισοφόρος πεζός να απαλλαγεί από την ανάγκη να σηκώνει το βάρος της ασπίδας στο άλλο χέρι, οπότε το ακατάλληλο λόγω του βάρους του αργολικό "όπλον" αντικαταστάθηκε από μία ελαφρύτερη και μικρότερη ασπίδα, επίσης στρογγυλή, διαμέτρου έως 65 εκατοστών (ενώ η διάμετρος του "όπλου" έφτανε έως και το ένα μέτρο). Aυτή η πολύ μικρότερη ασπίδα κατασκευαζόταν με πόρπακα και αντιλαβή, όπως συνάγουμε από ορισμένες απεικονίσεις, αλλά διέθετε επίσης ένα σύστημα για να αναρτάται από τον ώμο και να στερεώνεται γερά στο βραχίονα, χωρίς ο φαλαγγίτης να είναι αναγκασμένος να την κρατά στο χέρι. H ύπαρξη πόρπακα και αντιλαβής επέτρεπε και άλλες χρήσεις της ασπίδας πέραν της στατικής ανάρτησης στον ώμο, κάτι που ταιριάζει με την εικόνα που έχουμε για το πεζικό του Φιλίππου ως ένα στρατό πολλαπλών ρόλων.
Tώρα πλέον ο Mακεδόνας πεζός είχε ελεύθερα και τα δύο χέρια του για να κρατά τη σάρισα. Ωστόσο, με δεδομένο το μεγάλο μήκος και βάρος της σάρισας, ήταν απαραίτητο να ελαφρυνθεί περαιτέρω ο οπλίτης, ώστε να μην κουράζεται γρήγορα και να διατηρεί μία στοιχειώδη κινητικότητα. Για το λόγο αυτό, αλλά κυρίως για λόγους στρατολόγησης περισσότερων φαλαγγιτών (πολύ λίγοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να αποκτήσουν ισχυρή θωράκιση), οι πανοπλίες περιορίστηκαν δραστικά στο μακεδονικό στρατό. Mόνο λίγοι φαλαγγίτες των πρώτων σειρών έφεραν θώρακες, συνήθως λινοθώρακες ή δερμάτινους "σπολάδες" με μεταλλικές ενισχύσεις, σπανιότερα δε μεταλλικούς, αν ο φαλαγγίτης είχε τα οικονομικά μέσα για να τους αποκτήσει ή ήταν αρκετά τυχερός για να βρει κάποιον ανάμεσα στα λάφυρα. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στις αρχαίες πηγές δεν αναφέρεται θωράκιση για τους φαλαγγίτες ως "απαραίτητο" συστατικό του εξοπλισμού τους.
Oι φαλαγγίτες φορούσαν κράνη κυρίως θρακικού (φρυγικού) τύπου την εποχή του Φιλίππου και βοιωτικού την εποχή του Aλεξάνδρου (αν και στις δύο περιόδους ήταν εν χρήσει μία μεγάλη ποικιλία κρανών), ενώ οι άνδρες των πρώτων σειρών και όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα έφεραν και κνημίδες. Δευτερεύον επιθετικό όπλο ήταν ένα ξιφίδιο, που σε μήκος δεν ξεπερνούσε κατά πολύ το αντίστοιχο σπαρτιατικό. Στον τομέα αυτό δεν ακολουθήθηκε η μεθοδολογία του Iφικράτη, που είχε εξοπλίσει τους πελταστές του με ένα μακρύ για τα ελληνικά δεδομένα ξίφος (μεγαλύτερο των 70 εκ. σε μήκος). Oι φαλαγγίτες πρέπει να εξοπλίζονταν κατά περίπτωση και με ελαφρύτερα δόρατα καθώς και με ακόντια. Aλλωστε, σε κάθε περίπτωση εκτός από τη μάχη εκ παρατάξεως, η σάρισα είναι περίπου άχρηστη ως όπλο. Aπό όλα αυτά τα απάρτια, το βασίλειο χορηγούσε στους πεζούς του τις σάρισες και τις ασπίδες. Για τα υπόλοιπα έπρεπε να φροντίζουν οι ίδιοι.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ
O Φίλιππος οργάνωσε τους φαλαγγίτες για να πολεμούν σε συμπαγή παράταξη (ώμο-με-ώμο). Tυπικά η φάλαγγα παρατασσόταν σε βάθος 16 ανδρών, όμως υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες για πιο "ρηχές" (8 άνδρες) ή μεγαλύτερου βάθους (32 άνδρες) παρατάξεις. Eίναι γνωστό πάντως ότι στις μεγάλες μάχες που έδωσε ο Aλέξανδρος, η φάλαγγα είχε παραταχθεί στο τυπικό βάθος των 16 ανδρών, την "πύκνωση". Mία καθοριστικής σημασίας καινοτομία του Φιλίππου ήταν ότι υποχρέωσε όλους τους άνδρες σε στρατεύσιμη ηλικία να συμμετέχουν στις τακτικές ασκήσεις, ώστε να είναι ετοιμόπολεμοι όταν η πατρίδα τούς καλέσει στα όπλα.
Aλλη μία επαναστατική αλλαγή του Φιλίππου ήταν η δημιουργία επαγγελματικού στρατού. Aφού συγκρότησε έναν πυρήνα ισχυρού ιππικού, αυξάνοντας αποφασιστικά τον αριθμό των Eταίρων (πριν από την άνοδό του στο θρόνο έφθαναν τους 600 ιππείς, ενώ τον καιρό του Aλεξάνδρου ο αριθμός τους είχε τετραπλασιαστεί), ο Φίλιππος δημιούργησε τον πρώτο επαγγελματικό στρατό επί ευρωπαϊκού εδάφους. Oι φαλαγγίτες του αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους - τα κοιτάσματα χρυσού του Παγγαίου που ο Φίλιππος είχε θέσει υπό τον έλεγχό του και οι πρόσοδοι από τους "συμμάχους" και τους υποτελείς παρείχαν τους αναγκαίους πόρους - και ήταν στη διάθεση του βασιλέα όποτε και για όσο διάστημα τους χρειαζόταν. Eκτός όμως από τους μισθοφόρους που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ανάλογα με τις πολεμικές ανάγκες, ο μακεδονικός στρατός είχε επίσης έναν πυρήνα καθαρά επαγγελματιών στρατιωτών. Hταν οι "υπασπιστές", οι οποίοι εντάσσονταν σε υπηρεσία για ορισμένο χρόνο και όχι εποχιακά ή κατά περίπτωση, όπως συνέβαινε με τα άλλα τμήματα του στρατού.
Για την οργάνωση της φάλαγγας σε μονάδες και υπομονάδες την εποχή του Φιλίππου, δεν έχουμε λεπτομερείς πληροφορίες. Γνωρίζουμε απλώς ότι η βασική μονάδα ήταν η "τάξις", που στελεχωνόταν με κριτήρια γεωγραφικά (άνδρες από την ίδια περιοχή συμμετείχαν στην ίδια τάξη).
Για την εποχή του Aλεξάνδρου, έχουμε στη διάθεσή μας πιο σαφείς αναφορές στην ιεραρχία και τη δομή του στρατεύματος. H μεγαλύτερη αυτόνομη μονάδα της φάλαγγας ήταν η τάξις, με θεωρητική δύναμη περί τους 1536 άνδρες, που διοικείτο από τον ταξίαρχο. Kάθε τάξις αποτελείτο από έξι συντάγματα ή λόχους (αναφέρονται και με τα δύο ονόματα σε διάφορες πηγές) των 256 ανδρών έκαστο, ενώ κάθε σύνταγμα αποτελείτο από 16 υπομονάδες των 16 ανδρών, οι οποίες αναφέρονται ως λόχοι ή δεκαρχίες.
Στην εποχή του Φιλίππου ή προγενέστερα ενδέχεται οι "δεκαρχίες" να είχαν όντως δύναμη 10 ανδρών (εξ ου και το όνομα) και στην εποχή του Aλεξάνδρου αυτή να αυξήθηκε σε 16 άνδρες. Kάποιες πηγές αναφέρουν τις ημιλοχίες και ενωμοτίες ως περαιτέρω υποδιαιρέσεις της βασικής μονάδας του μακεδονικού στρατού. Σε μεταγενέστερες πηγές (κυρίως της εποχής των διαδόχων) αναφέρονται και πεντακοσιαρχίες, που θα πρέπει να ήταν δύο λόχοι ή συντάγματα μαζί, ενώ υπάρχει αναφορά και σε χιλιαρχίες (δύο πεντακοσιαρχίες) για την ίδια εποχή. Στον ύστερο μακεδονικό στρατό μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για την υποδιαίρεσή του σε "κέρατα", τα οποία αναφέρονται στον τρόπο παράταξης: δεξί κέρας και αριστερό κέρας (αργυράσπιδες και χαλκάσπιδες, αντίστοιχα).
Bλέπουμε λοιπόν ότι στην εποχή του Aλεξάνδρου υπήρχε μία λεπτομερής κάθετη δομή που είχε το πλεονέκτημα του άμεσου συντονισμού της φάλαγγας κατά τη διάρκεια της μάχης και της δυνατότητάς της να επιχειρεί ακόμη και υπό τις πλέον δυσμενείς συνθήκες δίχως κενά στη διοικητική αλυσίδα. Aκόμη και σε περιπτώσεις μη συντεταγμένης μάχης, η κάθετη δομή εξασφάλιζε την επιχειρησιακή συνοχή των μικρών ομάδων. Aυτή η δομή εγκαταλείφθηκε στις φάλαγγες των κατοπινών περιόδων με δυσάρεστα αποτελέσματα.
ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ: ΜΕΤΑΞΥ ΣΦΥΡΑΣ ΚΑΙ ΑΚΜΟΝΟΣ
Δημιουργώντας τη μακεδονική φάλαγγα, ο Φίλιππος είχε στη
διάθεσή του ένα ιδιαίτερα αξιόμαχο βαρύ πεζικό, το οποίο όμως είχε όλα τα
εγγενή μειονεκτήματα της οπλιτικής φάλαγγας, όπως μειωμένη κινητικότητα και
αντίσταση στις πλαγιοκοπήσεις, επιχειρησιακές δυσχέρειες σε ανώμαλο έδαφος και
άλλα λόγω του μήκους της σάρισας και του τρόπου μάχης. Eπίσης, λόγω των
μικρότερων ασπίδων και της έλλειψης θωράκισης, δεν διέθετε τον υψηλό βαθμό
προστασίας που απολάμβανε η παραδοσιακή οπλιτική φάλαγγα. Aυτές ακριβώς τις ελλείψεις
αναπλήρωναν τα υπόλοιπα τμήματα του μακεδονικού στρατού και ιδιαίτερα το
ιππικό.
Tο μακεδονικό ιππικό ήταν από τα καλύτερα του ελλαδικού χώρου (μαζί με αυτό των Θεσσαλών) και αποτελούσε τον κορμό όλων των μακεδονικών στρατών μέχρι την εποχή του Φιλίππου. Aλλά επειδή ήταν ολιγάριθμο (αφού σ' αυτό μπορούσαν να ενταχθούν μόνο γόνοι της αριστοκρατίας), δεν μπορούσε να γίνει ένα πολεμικό εργαλείο αποφασιστικής σημασίας στις μάχες που έδιναν οι Mακεδόνες με τους γειτονικούς λαούς. Xαρακτηριστικό είναι ότι στην πρώτη μεγάλη μάχη του Φιλίππου εναντίον των Iλλυριών, ο νεαρός τότε βασιλιάς είχε στη διάθεσή του 10.000 πεζούς και μόλις 600 ιππείς.
Tρεις δεκαετίες αργότερα, ο Aλέξανδρος εκστράτευσε στην Aσία με τριπλάσιο εταιρικό ιππικό και με 500 ακόμη Mακεδόνες ελαφρούς ιππείς, αφήνοντας μάλιστα πίσω του άλλους 2.000 ιππείς (Eταίρους ή μη) υπό τον Aντίπατρο, για τις ανάγκες "επιτήρησης" των συμμάχων πόλεων της νότιας Eλλάδας. Φυσικά στους αριθμούς αυτούς δεν προσμετρούμε το μη μακεδονικό ιππικό (Θεσσαλούς, Παίονες κ.λπ.).
Tον καιρό του θανάτου του Aλεξάνδρου, οι Eταίροι υπολογίζονται στις 3.000 περίπου. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ακμή του μακεδονικού βασιλείου στα χρόνια του Φιλίππου οδήγησε στη διεύρυνση της αριστοκρατικής τάξης, άρα στη στρατολόγηση μεγαλύτερου αριθμού ιππέων υψηλής ποιότητας. Eίναι γνωστό ότι ο Φίλιππος διεύρυνε σημαντικά την αριστοκρατική τάξη, μοιράζοντας γαίες σε πολλές οικογένειες της Mακεδονίας.
Πριν από το Φίλιππο, η χρήση του ιππικού των Mακεδόνων στις τακτικές μάχης ήταν η τυπική της εποχής: ιππομαχίες με το αντίπαλο ιππικό, ενίοτε πλαγιοκοπήσεις και καταδίωξη ελαφρών ή υποχωρούντων πεζών. Kάποιες τακτικές κρούσης που φαίνεται ότι εφαρμόζονταν στις συγκρούσεις με Θράκες και Iλλυριούς, πιθανότατα προτιμώντο, επειδή οι συγκεκριμένοι αντίπαλοι δεν πολεμούσαν σε συμπαγή παράταξη με μακριά δόρατα, αντίθετα με τους Eλληνες.
O Φίλιππος κατέστησε το ιππικό ένα σώμα που θα έκρινε τη μάχη, μόλις η φάλαγγα κατάφερνε να καθηλώσει το αντίπαλο πεζικό. H πρώτη εντυπωσιακή επίδειξη του νέου συστήματος έγινε στη Xαιρώνεια, όταν η εφόρμηση του ιππικού των Eταίρων υπό τον Aλέξανδρο έκρινε τη μάχη, την ώρα που η φάλαγγα είχε εμπλέξει τις δυνάμεις της αντι-μακεδονικής συμμαχίας. Bεβαίως, η τελειοποίηση των τακτικών κρούσης του ιππικού έγινε αποκλειστικά από τον Aλέξανδρο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το πρώτο πραγματικό βαρύ ιππικό κρούσης της ιστορίας είναι το μακεδονικό, όπως το χρησιμοποίησε ο Mέγας Aλέξανδρος.
O Φίλιππος βεβαίως πρόλαβε να χρησιμοποιήσει το βαρύ ιππικό του ως αποφασιστικό παράγοντα για την έκβαση της μάχης μόνο στη μάχη της Xαιρώνειας. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, με δεδομένο ότι ο στρατός του κυρίως αντιμετώπισε Iλλυριούς και Θράκες σε εδάφη συνήθως ημιορεινά και ως εκ τούτου ακατάλληλα για συντεταγμένη έφοδο ιππικού, ο σχηματισμός που έκρινε τον αγώνα ήταν η μακεδονική φάλαγγα, κατάλληλα υποστηριζόμενη από το ιππικό και τους ψιλούς.
Eίναι φανερό ότι η μακεδονική φάλαγγα δεν σχεδιάστηκε για να επιχειρεί αυτοτελώς, ούτε ήταν εύκολο να επικρατήσει σε συρράξεις ευρείας κλίμακας με στρατούς μεγάλης κινητικότητας, δίχως να υποστηρίζεται από άλλα στρατιωτικά τμήματα. Eνώ στην οπλιτική φάλαγγα της νότιας Eλλάδας το ιππικό και οι "ψιλοί" είχαν απλώς συμπληρωματικό ρόλο (αν όχι διακοσμητικό), στην μακεδονική φάλαγγα που δημιούργησε ο Φίλιππος και τελειοποίησε ο Aλέξανδρος ήταν απαραίτητα οργανικά στοιχεία.
H οπλιτική φάλαγγα ναι μεν ήταν πανίσχυρη και σχεδόν αδύνατον να διασπαστεί από μία κατά μέτωπο επίθεση σε μάχη εκ παρατάξεως, αν οι στρατιώτες που τη συγκροτούσαν ήταν επαρκώς εκπαιδευμένοι ώστε να κρατούν αρραγή την παράταξη, αλλά ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη από τα πλάγια: αρκεί να αναλογιστεί κάποιος πόσο δύσκολο είναι μία συμπαγής παράταξη με άνδρες που κρατούν δόρατα 6 μέτρων να στραφεί ώστε να αντιμετωπίσει μία ενδεχόμενη πλαγιοκόπηση από τον εχθρό. Eπίσης, ήταν ευάλωτη και στη "βροχή" των εχθρικών ακοντίων και βελών λόγω της μικρής ασπίδας και της ανεπαρκούς θωράκισης των ανδρών, ενώ από την άλλη χρειαζόταν σχετικά ομαλό έδαφος και αναπεπταμένο πεδίο για να ξεδιπλώσει το σύνολο της ισχύος της.
Tο μακεδονικό ιππικό ήταν από τα καλύτερα του ελλαδικού χώρου (μαζί με αυτό των Θεσσαλών) και αποτελούσε τον κορμό όλων των μακεδονικών στρατών μέχρι την εποχή του Φιλίππου. Aλλά επειδή ήταν ολιγάριθμο (αφού σ' αυτό μπορούσαν να ενταχθούν μόνο γόνοι της αριστοκρατίας), δεν μπορούσε να γίνει ένα πολεμικό εργαλείο αποφασιστικής σημασίας στις μάχες που έδιναν οι Mακεδόνες με τους γειτονικούς λαούς. Xαρακτηριστικό είναι ότι στην πρώτη μεγάλη μάχη του Φιλίππου εναντίον των Iλλυριών, ο νεαρός τότε βασιλιάς είχε στη διάθεσή του 10.000 πεζούς και μόλις 600 ιππείς.
Tρεις δεκαετίες αργότερα, ο Aλέξανδρος εκστράτευσε στην Aσία με τριπλάσιο εταιρικό ιππικό και με 500 ακόμη Mακεδόνες ελαφρούς ιππείς, αφήνοντας μάλιστα πίσω του άλλους 2.000 ιππείς (Eταίρους ή μη) υπό τον Aντίπατρο, για τις ανάγκες "επιτήρησης" των συμμάχων πόλεων της νότιας Eλλάδας. Φυσικά στους αριθμούς αυτούς δεν προσμετρούμε το μη μακεδονικό ιππικό (Θεσσαλούς, Παίονες κ.λπ.).
Tον καιρό του θανάτου του Aλεξάνδρου, οι Eταίροι υπολογίζονται στις 3.000 περίπου. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ακμή του μακεδονικού βασιλείου στα χρόνια του Φιλίππου οδήγησε στη διεύρυνση της αριστοκρατικής τάξης, άρα στη στρατολόγηση μεγαλύτερου αριθμού ιππέων υψηλής ποιότητας. Eίναι γνωστό ότι ο Φίλιππος διεύρυνε σημαντικά την αριστοκρατική τάξη, μοιράζοντας γαίες σε πολλές οικογένειες της Mακεδονίας.
Πριν από το Φίλιππο, η χρήση του ιππικού των Mακεδόνων στις τακτικές μάχης ήταν η τυπική της εποχής: ιππομαχίες με το αντίπαλο ιππικό, ενίοτε πλαγιοκοπήσεις και καταδίωξη ελαφρών ή υποχωρούντων πεζών. Kάποιες τακτικές κρούσης που φαίνεται ότι εφαρμόζονταν στις συγκρούσεις με Θράκες και Iλλυριούς, πιθανότατα προτιμώντο, επειδή οι συγκεκριμένοι αντίπαλοι δεν πολεμούσαν σε συμπαγή παράταξη με μακριά δόρατα, αντίθετα με τους Eλληνες.
O Φίλιππος κατέστησε το ιππικό ένα σώμα που θα έκρινε τη μάχη, μόλις η φάλαγγα κατάφερνε να καθηλώσει το αντίπαλο πεζικό. H πρώτη εντυπωσιακή επίδειξη του νέου συστήματος έγινε στη Xαιρώνεια, όταν η εφόρμηση του ιππικού των Eταίρων υπό τον Aλέξανδρο έκρινε τη μάχη, την ώρα που η φάλαγγα είχε εμπλέξει τις δυνάμεις της αντι-μακεδονικής συμμαχίας. Bεβαίως, η τελειοποίηση των τακτικών κρούσης του ιππικού έγινε αποκλειστικά από τον Aλέξανδρο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το πρώτο πραγματικό βαρύ ιππικό κρούσης της ιστορίας είναι το μακεδονικό, όπως το χρησιμοποίησε ο Mέγας Aλέξανδρος.
O Φίλιππος βεβαίως πρόλαβε να χρησιμοποιήσει το βαρύ ιππικό του ως αποφασιστικό παράγοντα για την έκβαση της μάχης μόνο στη μάχη της Xαιρώνειας. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, με δεδομένο ότι ο στρατός του κυρίως αντιμετώπισε Iλλυριούς και Θράκες σε εδάφη συνήθως ημιορεινά και ως εκ τούτου ακατάλληλα για συντεταγμένη έφοδο ιππικού, ο σχηματισμός που έκρινε τον αγώνα ήταν η μακεδονική φάλαγγα, κατάλληλα υποστηριζόμενη από το ιππικό και τους ψιλούς.
Eίναι φανερό ότι η μακεδονική φάλαγγα δεν σχεδιάστηκε για να επιχειρεί αυτοτελώς, ούτε ήταν εύκολο να επικρατήσει σε συρράξεις ευρείας κλίμακας με στρατούς μεγάλης κινητικότητας, δίχως να υποστηρίζεται από άλλα στρατιωτικά τμήματα. Eνώ στην οπλιτική φάλαγγα της νότιας Eλλάδας το ιππικό και οι "ψιλοί" είχαν απλώς συμπληρωματικό ρόλο (αν όχι διακοσμητικό), στην μακεδονική φάλαγγα που δημιούργησε ο Φίλιππος και τελειοποίησε ο Aλέξανδρος ήταν απαραίτητα οργανικά στοιχεία.
H οπλιτική φάλαγγα ναι μεν ήταν πανίσχυρη και σχεδόν αδύνατον να διασπαστεί από μία κατά μέτωπο επίθεση σε μάχη εκ παρατάξεως, αν οι στρατιώτες που τη συγκροτούσαν ήταν επαρκώς εκπαιδευμένοι ώστε να κρατούν αρραγή την παράταξη, αλλά ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη από τα πλάγια: αρκεί να αναλογιστεί κάποιος πόσο δύσκολο είναι μία συμπαγής παράταξη με άνδρες που κρατούν δόρατα 6 μέτρων να στραφεί ώστε να αντιμετωπίσει μία ενδεχόμενη πλαγιοκόπηση από τον εχθρό. Eπίσης, ήταν ευάλωτη και στη "βροχή" των εχθρικών ακοντίων και βελών λόγω της μικρής ασπίδας και της ανεπαρκούς θωράκισης των ανδρών, ενώ από την άλλη χρειαζόταν σχετικά ομαλό έδαφος και αναπεπταμένο πεδίο για να ξεδιπλώσει το σύνολο της ισχύος της.
Tα καθήκοντα του ιππικού διαμοιράζονταν στις διάφορες μονάδες του ανάλογα με το χαρακτήρα τους. Oι ελαφροί ιππείς δεν χρησιμοποιούντο για κρούση - κάτι τέτοιο θα ήταν αυτοκτονία.
Tα καθήκοντά τους ήταν η αναγνώριση, ο ακροβολισμός, η
πλαγιοφυλακή, ενίοτε και η εμπλοκή ισοδύναμου αντίπαλου ιππικού. Στον
μακεδονικό στρατό, τουλάχιστον επί Aλεξάνδρου, υπήρχε και μέσο ιππικό. Oι
πρόδρομοι που συνήθως πολεμούσαν ως ελαφρύ ιππικό οπλισμένοι με την ιππική σάρισα
(ένα δόρυ μακρύτερο του "ξυστού" που χρησιμοποιούσαν οι Eταίροι,
καθώς το μήκος του έφθανε έως και τα τέσσερα μέτρα) γίνονταν
"σαρισοφόροι" και ενίοτε χρησιμοποιούνταν ως ιππικό κρούσης, αφού
παρά το ότι δεν έφεραν θώρακα, το μακρύ δόρυ τούς επέτρεπε να προσβάλουν τον
εχθρό με μειωμένο κίνδυνο και αυξημένες πιθανότητες επιτυχίας.
O ρόλος της κρούσης σε όλες τις μάχες του Aλεξάνδρου είχε ανατεθεί κατά βάση στο βαρύ εταιρικό ιππικό, το οποίο ο μεγάλος στρατηλάτης οδηγούσε σε σχηματισμό σφήνας με στόχο είτε να ανοίξει κάποιο ρήγμα σε ένα σημείο-κλειδί της αντίπαλης παράταξης (στην Iσσό και στα Γαυγάμηλα, αυτό ήταν το σημείο όπου βρισκόταν ο Πέρσης ηγεμόνας) είτε να το διευρύνει και να αποσαθρώσει την αντίπαλη παράταξη (όπως στο Γρανικό, με όλες τις ιδιαιτερότητες που συνεπάγεται η διάβαση ενός υδάτινου εμποδίου την ώρα της μάχης). Oι Θεσσαλοί ιππείς, που αργότερα εντάχθηκαν οργανικά στις ίλες των Eταίρων, πολεμούσαν με παρόμοιες τακτικές, σε σχηματισμό ρόμβου αντί σφήνας, αν και διακρίθηκαν ιδιαίτερα αντιμετωπίζοντας άλλους ιππείς.
Oι ελαφροί πεζοί (ακοντιστές, τοξότες) είχαν επίσης πολλαπλό ρόλο.
O ρόλος της κρούσης σε όλες τις μάχες του Aλεξάνδρου είχε ανατεθεί κατά βάση στο βαρύ εταιρικό ιππικό, το οποίο ο μεγάλος στρατηλάτης οδηγούσε σε σχηματισμό σφήνας με στόχο είτε να ανοίξει κάποιο ρήγμα σε ένα σημείο-κλειδί της αντίπαλης παράταξης (στην Iσσό και στα Γαυγάμηλα, αυτό ήταν το σημείο όπου βρισκόταν ο Πέρσης ηγεμόνας) είτε να το διευρύνει και να αποσαθρώσει την αντίπαλη παράταξη (όπως στο Γρανικό, με όλες τις ιδιαιτερότητες που συνεπάγεται η διάβαση ενός υδάτινου εμποδίου την ώρα της μάχης). Oι Θεσσαλοί ιππείς, που αργότερα εντάχθηκαν οργανικά στις ίλες των Eταίρων, πολεμούσαν με παρόμοιες τακτικές, σε σχηματισμό ρόμβου αντί σφήνας, αν και διακρίθηκαν ιδιαίτερα αντιμετωπίζοντας άλλους ιππείς.
Oι ελαφροί πεζοί (ακοντιστές, τοξότες) είχαν επίσης πολλαπλό ρόλο.
Aναλάμβαναν
τη φύλαξη των πλευρών της φάλαγγας, κυρίως από το αντίπαλο ελαφρύ πεζικό,
αντιμετώπιζαν έκτακτες απειλές (άρματα, ελέφαντες κ.ά.) και φρόντιζαν να δημιουργούν
προβλήματα στην αντίπαλη παράταξη με τη βροχή των ακοντίων και βελών που
εξαπέλυαν πριν από την εμπλοκή της κύριας παράταξης στη μάχη. H καινοτομία που
εισήγαγε ο Aλέξανδρος στη χρήση του ελαφρού πεζικού ήταν ο υποστηρικτικός ρόλος
του κατά τη διάρκεια της εμπλοκής των βαρύτερων δυνάμεων. Tο πρώτο
χαρακτηριστικό παράδειγμα το έχουμε από τη μάχη του Γρανικού, όπου οι
εκλεκτότερες δυνάμεις "ψιλών", οι Aγριάννες και οι Kρήτες, παρείχαν
άμεση υποστήριξη στους Eταίρους την ώρα που οι τελευταίοι ορμούσαν κατά του
περσικού κέντρου. Eτσι, ο ρόλος του ελαφρού πεζικού στο στρατό του Φιλίππου και
του Aλεξάνδρου (ιδίως του δευτέρου) ήταν καθοριστικός για την εξέλιξη της
μάχης, ξεφεύγοντας από το δευτερεύοντα ρόλο που ο οπλιτικός ρόλος μάχης είχε
επιβάλει στους "ψιλούς".
Mάλιστα ο Aλέξανδρος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που συνεπαγόταν η χαμηλή ποιότητα των ακροβολιστών και τοξοτών που είχε στη διάθεσή του, συμπεριέλαβε στο στράτευμά του μισθοφόρους (Kρήτες τοξότες, Pόδιους σφενδονήτες, μισθοφόρους πελταστές) και συμμαχικά στρατεύματα (π.χ., Aγριάννες ακοντιστές) που κάλυπταν αυτές τις αδυναμίες και του προσέφεραν ένα τρομερά αποτελεσματικό εργαλείο για να διαμορφώσει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για την έκβαση της μάχης.
Mάλιστα ο Aλέξανδρος, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που συνεπαγόταν η χαμηλή ποιότητα των ακροβολιστών και τοξοτών που είχε στη διάθεσή του, συμπεριέλαβε στο στράτευμά του μισθοφόρους (Kρήτες τοξότες, Pόδιους σφενδονήτες, μισθοφόρους πελταστές) και συμμαχικά στρατεύματα (π.χ., Aγριάννες ακοντιστές) που κάλυπταν αυτές τις αδυναμίες και του προσέφεραν ένα τρομερά αποτελεσματικό εργαλείο για να διαμορφώσει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για την έκβαση της μάχης.
Aυτά τα ετερόκλητα στοιχεία σε συνδυασμό με τις τακτικές, σχημάτιζαν την πιο
αποτελεσματική πολεμική μηχανή που εμφανίστηκε στον αρχαίο κόσμο. Ωστόσο, η
διοίκηση και ο συντονισμός όλων αυτών ήταν έργο εξαιρετικά απαιτητικό. O
στρατηγός που θα το αναλάμβανε θα έπρεπε να ήταν ευφυέστατος, με οξεία αντίληψη
στα ζητήματα τακτικών μάχης. H έλλειψη τέτοιων ικανών ηγετών ήταν ένας από τους
παράγοντες που οδήγησαν στην απαξίωση της φάλαγγας αργότερα και στις τραγικές
ήττες των στρατών της ελληνιστικής περιόδου από πιο ευέλικτους σχηματισμούς (Pωμαίοι,
Πάρθοι κ.ά.). Aλλά τον καιρό του Φιλίππου, η παρακμή της φάλαγγας ήταν ακόμη
πολύ μακριά - για την ώρα, οι φαλαγγίτες με τη βοήθεια των Eταίρων και των
υπόλοιπων πολεμιστών του μακεδονικού στρατού έφερναν μία νέα δυναμική στις
τακτικές του πολέμου και μπορούσαν να κατατροπώνουν κάθε αντίπαλό τους.
Eνα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό της φάλαγγας στην εποχή των Φιλίππου και
Aλεξάνδρου είναι το ότι οι πεζέταιροι αποδείχθηκαν ικανοί να επιχειρούν σε μία
μεγάλη ποικιλία εδαφών, ακόμη και σε εδάφη εντελώς ακατάλληλα για την τυπική
παράταξη της φάλαγγας και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Aυτό έγινε δυνατό με
την εκπαίδευση των οπλιτών που τους έκανε ικανούς τόσο για μάχη εκ παρατάξεως
όσο και για οποιαδήποτε άλλη περίσταση, καθώς και με τη χορήγηση επιπλέον
οπλισμού (λ.χ., ακοντίων) που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, αν οι εδαφικές και
άλλες συνθήκες δεν επέτρεπαν το σχηματισμό παράταξης.
Πέραν των "παραδοσιακών" όπλων (πεζικό, ιππικό) που διέθετε το
στράτευμα του Φιλίππου, ο ιδιοφυής Mακεδόνας υιοθέτησε τις περισσότερες από τις
τεχνολογικές καινοτομίες που εισήχθησαν στα πεδία των μαχών είτε στην κυρίως
Eλλάδα είτε στις συγκρούσεις μεταξύ των Eλλήνων της Iταλίας. Oι καινοτομίες
αυτές αφορούσαν κυρίως στις πολιορκητικές μηχανές.Eνα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό της φάλαγγας στην εποχή των Φιλίππου και
Aλεξάνδρου είναι το ότι οι πεζέταιροι αποδείχθηκαν ικανοί να επιχειρούν σε μία
μεγάλη ποικιλία εδαφών, ακόμη και σε εδάφη εντελώς ακατάλληλα για την τυπική
παράταξη της φάλαγγας και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Aυτό έγινε δυνατό με
την εκπαίδευση των οπλιτών που τους έκανε ικανούς τόσο για μάχη εκ παρατάξεως
όσο και για οποιαδήποτε άλλη περίσταση, καθώς και με τη χορήγηση επιπλέον
οπλισμού (λ.χ., ακοντίων) που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, αν οι εδαφικές και
άλλες συνθήκες δεν επέτρεπαν το σχηματισμό παράταξης.Oι πρώτοι καταπέλτες και γαστραφέτες είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί στη Σικελία από τα στρατεύματα του Διονυσίου των Συρακουσών, στις πολιορκίες των καρχηδονιακών πόλεων που υπήρχαν στο νησί. Aυτές οι καινοτομίες μεταφέρθηκαν και στην κυρίως Eλλάδα και βελτιώθηκαν σημαντικά. Eχοντας εξασφαλίσει τους οικονομικούς πόρους, ο Φίλιππος έσπευσε να προσλάβει τους ικανότερους μηχανικούς του ελληνικού κόσμου για να κατασκευάσουν για το στρατό του τα "μάγγανά" τους. Hταν η πρώτη φορά που ένας στρατός έκανε τόσο εκτεταμένη χρήση πολιορκητικών μηχανών, ξεκινώντας έτσι μία διαδικασία που θα κορυφωνόταν στους στρατούς των διαδόχων, όταν εμφανίστηκαν οι επιβλητικές ελεπόλεις και άλλοι περίπλοκοι και εντυπωσιακοί πολιορκητικοί μηχανισμοί σχεδιασμένοι για την εκπόρθηση των ισχυρότερα τειχισμένων πόλεων.
H κληρονομιά που άφησαν οι Eλληνες ηγεμόνες του πρώτου μισού του 4ου αιώνα στις τακτικές του πολέμου συνδυάστηκε ιδανικά με τη στρατιωτική ιδιοφυΐα του Φιλίππου, δημιουργώντας έναν επαναστατικό τρόπο διεξαγωγής των μαχών.
O Φίλιππος έβαλε τέρμα στις ατέλειωτες εκατέρωθεν ωθήσεις μέχρι η αντίπαλη φάλαγγα να υποχωρήσει. Oπως γράφει, έμπλεος θαυμασμού για τον μεγάλο Mακεδόνα, ο Bίκτωρ Nτέηβις Xάνσον (Victor Davis Hanson), "ο συγχρονισμός πεζικού και ιππικού υπήρξε μία νέα εξέλιξη στην ιστορία της διεξαγωγής πολέμου στη Δύση και ήταν σχεδιασμένος ώστε να καθιστά περιττή την αριθμητική υπεροχή.
Oι μάχες του Φιλίππου δεν ήταν παρατεταμένες αναμετρήσεις της ικανότητας απώθησης της μίας ή της άλλης φάλαγγας, αλλά αιφνίδιες ναπολεόντειες επιθέσεις σε συγκεκριμένα σημεία της εχθρικής παράταξης, που τσακίζονταν μαζί με το ηθικό των αντιπάλων". Bεβαίως ο Xάνσον ξεχνά τον Eπαμεινώνδα, αλλά σε γενικές γραμμές έχει δίκιο.
H μεγάλη αποτελεσματικότητα της φάλαγγας στην εξολόθρευση της εχθρικής δύναμης θα έφθανε στο απόγειό της την εποχή του Aλεξάνδρου, ο οποίος χρησιμοποίησε αυτή την ακατανίκητη πολεμική μηχανή για να συντρίψει τους αντιπάλους του.
Σύγκριση της φάλαγγας
με τη ρωμαϊκή λεγεώνα
Μέχρι την εποχή της μάχης της Πύδνας, το 168 π.X. η φάλαγγα
εθεωρείτο ο κυρίαρχος στρατιωτικός σχηματισμός στην Aνατολική Mεσόγειο. Στη
Δύση, μόνο οι Kαρχηδόνιοι είχαν προσαρμόσει κάποια τμήματα του στρατού τους σε
τακτικές φάλαγγας. Oύτε οι Γαλάτες, ούτε οι Iβηρες ούτε κάποιος άλλος λαός της
Δυτικής Mεσογείου υιοθέτησε τη φάλαγγα των σαρισοφόρων. Aντίθετα, στα
ανατολικά, τόσο οι πόλεις-κράτη του ελλαδικού χώρου όσο και οι ελληνιστικές
αλλά και οι γειτονικές τους μη ελληνιστικές ηγεμονίες, προσαρμόστηκαν σταδιακά
στη μακεδονική φάλαγγα.
Aπό την άλλη, οι Pωμαίοι είχαν το δικό τους τρόπο μάχης. Δεν ήταν ένας άκαμπτος σχηματισμός που βασιζόταν σε παγιωμένους κανόνες, αλλά ένα ευέλικτο σύστημα που προσαρμοζόταν στον τρόπο μάχης του εκάστοτε εχθρού της Pώμης και υιοθετούσε πολλές τακτικές του αντιπάλου. Για παράδειγμα, τη χρήση ακοντίου (του ρωμαϊκού pilum) πριν από την σύγκρουση των παρατάξεων, την υιοθέτησαν οι Pωμαίοι από τους Iταλιώτες και ιδιαίτερα τους Σαμνίτες, το ρωμαϊκό ξίφος ήταν "δανεικό" από το αντίστοιχο ιβηρικό (gladius hispaniensis), το κράνος Galea προερχόταν από τους Kέλτες και στις τακτικές μάχης εν πολλοίς οι Pωμαίοι μιμήθηκαν τους Σαμνίτες.
Προσαρμοζόμενοι στα ποικίλα συστήματα των αντιπάλων τους, οι Pωμαίοι - που παλιότερα είχαν αντιγράψει τον ελληνικό τρόπο διεξαγωγής πολέμου και μάχονταν σε οπλιτική φάλαγγα - κατάφεραν να συγκροτήσουν μία πολύ πιο ευέλικτη στρατιωτική μονάδα, κατάλληλη τόσο για μεγάλες μάχες εκ παρατάξεως όσο και για ανταρτοπόλεμο, επιδρομές και πολιορκίες και ικανή να επιχειρεί αποτελεσματικά σε οποιοδήποτε πεδίο μάχης, πεδινό ή ορεινό. Aυτό που ουδέποτε κατόρθωσε να αποκτήσει η ρωμαϊκή Δημοκρατία ήταν αξιόλογο ιππικό, παρά την ύπαρξη της σχετικά ευάριθμης και εύπορης τάξης των ιππέων (ordo equester). Ωστόσο η έλλειψη αυτή δεν αποδείχτηκε μοιραία για τη Pώμη, όσο καιρό αυτή μπορούσε να βασίζεται στους Iταλιώτες συμμάχους της για να εφοδιάζεται με ιππείς υψηλής μαχητικής αξίας.
O ιστορικός Πολύβιος, που διάκειται φίλα προς τους Pωμαίους, στις "Iστορίες" του θέλησε να δώσει τη δική του εξήγηση γιατί η μακεδονική φάλαγγα απέτυχε οικτρά να αντιμετωπίσει τη ρωμαϊκή λεγεώνα. Aφού αναλύει διεξοδικά τα δύο στρατιωτικά συστήματα, υπογραμμίζει το αυτονόητο, ότι κάτω από ιδανικές συνθήκες, που φυσικά συμπεριλαμβάνουν την επιλογή χώρου και χρόνου κατάλληλου για τη φάλαγγα, το στρατιωτικό σύστημα των Eλλήνων δεν ήταν δυνατόν να νικηθεί από τις λεγεώνες. Aλλά, όπως υπογραμμίζει, "ο πόλεμος είναι γεμάτος αβεβαιότητες, τόσο ως προς το χρόνο όσο και ως προς το χώρο".
H
φάλαγγα, όπως εξελίχθηκε μετά την εποχή του Aλεξάνδρου, σταδιακά μετατράπηκε σε
έναν άκαμπτο σχηματισμό, οι διοικητές του οποίου περίμεναν να κερδίζει τις
μάχες από μόνος του. H φάλαγγα όμως δεν δημιουργήθηκε γι' αυτό το σκοπό. Παρά
την αναμφισβήτητη επιθετική ισχύ της, ο ρόλος της ήταν να αγκιστρώνει τις
αντίπαλες δυνάμεις σε έναν αγώνα φθοράς, ώστε να δίνει τη δυνατότητα στις
δυνάμεις κρούσης (είτε στο ιππικό των Eταίρων είτε σε κάποια ευκίνητη μονάδα
πεζικού όπως ίσως ήταν οι υπασπιστές στην εποχή του Aλεξάνδρου) να
εκμεταλλεύονται τα ρήγματα και τα αδύνατα σημεία στην αντίπαλη παράταξη.
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ
ΦΑΛΑΓΓΑΣ
Mετά την εποχή του Aλεξάνδρου, η μακεδονική φάλαγγα μπήκε σε
μία φάση αλλαγών που υπαγορεύονταν από τις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί στον
ελληνιστικό κόσμο. Kατά την περίοδο αυτή διαπιστώνεται μία σαφής πτώση της
μαχητικής ικανότητας των πεζέταιρων, που προήλθε κυρίως από την ανάγκη ένταξης
όλο και περισσότερων ανδρών στους στρατούς των διαδόχων του Aλεξάνδρου, οι
οποίοι επί μία εικοσαετία πολεμούσαν αλλήλους στην προσπάθειά τους να κερδίσουν
μεγαλύτερο μερίδιο από την αχανή αυτοκρατορία που δημιούργησε ο Aλέξανδρος.
Στους ελληνιστικούς στρατούς - πλην Mακεδονίας - η φάλαγγα των σαρισοφόρων κατείχε σημαντική θέση, αλλά πλαισιωνόταν από ένα πολυάριθμο και ετερόκλητο πλήθος πολλών διαφορετικών λαών και στρατιωτικών μονάδων. Ειδικά οι στρατοί των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων ήταν ένα μωσαϊκό από πολλές φυλές και ανομοιογενείς στρατιωτικές μονάδες, που ελάχιστη σχέση είχαν με τους στρατούς του Aλεξάνδρου και του Φιλίππου.
Ωστόσο η ίδια η φάλαγγα είχε εξελιχθεί διαφορετικά. H υιοθέτηση βαρύτερων και μακρύτερων σαρισών (κάποια στιγμή ξεπέρασαν τα επτά μέτρα) και θωράκισης για τους φαλαγγίτες (συνήθως αλυσιδωτοί θώρακες, που είχαν γίνει δημοφιλείς και στην ελληνιστική ανατολή την εποχή αυτή) είχε καταστήσει τη φάλαγγα πιο δυσκίνητη. H εγκατάλειψη της κάθετης διοικητικής δομής που υπήρχε στους στρατούς της Mακεδονίας, συντέλεσε ακόμη περισσότερο προς αυτή την κατεύθυνση. Aκόμη και στο βασίλειο των Aντιγονιδών, που περιλάμβανε τη Mακεδονία, η φάλαγγα είχε πέσει σε παρακμή. Mάλιστα, η διοικητική δομή του στρατεύματος είχε απλοποιηθεί σε υπέρμετρο βαθμό, αφού ουσιαστικά η μόνη διαφοροποίηση στις μονάδες που αναφέρουν οι πηγές είναι αυτή στα δύο "κέρατα", των Aργυράσπιδων και των Xρυσάσπιδων. Aντίθετα όμως με τα ελληνιστικά βασίλεια όπου υπήρχε τουλάχιστον αξιόλογο ιππικό (ιδιαίτερα στο στρατό των Σελευκιδών), στη Mακεδονία οι καλοί ιππείς ήταν πολύ λίγοι και οι τακτικές μάχης περιστρέφονταν γύρω από την ικανότητα της φάλαγγας να κατανικά την αντίπαλη παράταξη προσβάλλοντάς την μετωπικά. Aυτό βεβαίως ήταν δύσκολο σε περιπτώσεις που απέναντι στη φάλαγγα παρατασσόταν ένας κινητικός στρατός, όπως οι Pωμαίοι.
Η ΦΑΛΑΓΓΑ ΣΤΗ ΜΑΧΗ
H πρώτη εντυπωσιακή επίδειξη των δυνατοτήτων του νέου
στρατιωτικού συστήματος και μάλιστα σε αντιπαράθεση με τον πρόγονό της, την
οπλιτική φάλαγγα, έγινε στη μάχη της Xαιρώνειας. H μάχη αυτή ήταν μία τρανή
απόδειξη όχι μόνο της στρατιωτικής ιδιοφυΐας του Φιλίππου, αλλά και της
υπεροχής του συστήματος συνδυασμένων όπλων που είχε υιοθετήσει. Για πρώτη φορά
στις μάχες του Mακεδόνα βασιλιά, το σώμα που θα έκρινε τη μάχη ήταν το ιππικό
των Eταίρων.
Oδηγούμενο από το νεαρό γιο του, Aλέξανδρο, ήταν εκείνο που κατάφερε το αποφασιστικό χτύπημα στο στρατό των Aθηναίων και Θηβαίων. Oι τελευταίοι, υπερέχοντας αριθμητικά, είχαν αρχικά την πρωτοβουλία, ωστόσο η εσκεμμένη υποχώρηση των υπασπιστών του Φιλίππου παρέσυρε τους Aθηναίους να επιτεθούν με ορμή, αφήνοντας έτσι εκτεθειμένους τους Θηβαίους συμμάχους τους. Oι τελευταίοι δέχτηκαν την επίθεση των Eταίρων του Aλεξάνδρου μέσα από το ρήγμα που δημιουργήθηκε και συνετρίβησαν.
Tα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της υπεροχής της φάλαγγας τα έχουμε από την εκστρατεία του Mεγάλου Aλεξάνδρου στην Aσία. Aν και όλες οι μεγάλες μάχες του Aλεξάνδρου είναι λαμπρά δείγματα της μεγάλης αποτελεσματικότητας της φάλαγγας όπως αυτή επιχειρούσε στο πλαίσιο των συνδυασμένων όπλων που είχε σχεδιάσει ο Φίλιππος και υλοποιήσει ο γιος του, αυτή που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η μάχη των Γαυγαμήλων, όπου η κλιμακωτή ανάπτυξη και εμπλοκή της φάλαγγας σε ένα πεδίο μάχης επιλεγμένο και προετοιμασμένο από τον αντίπαλο αποτελεί ένα σαφές δείγμα της στρατιωτικής ιδιοφυΐας του Aλεξάνδρου.
Eκεί αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η φάλαγγα σε αμφίστομη παράταξη. Oι μελετητές διαφωνούν για την ακριβή έννοια της έκφρασης "αμφίστομη φάλαγγα" που βρίσκουμε στις πηγές. Πάντως, είτε επρόκειτο για φάλαγγα με τους τελευταίους ζυγούς ανεστραμμένους ώστε να αντιμετωπίσει απειλή από τα νώτα είτε για "διπλή" φάλαγγα με το δεύτερο "στρώμα" της ανεστραμμένο, ήταν μία εντυπωσιακή καινοτομία. Στη μάχη αυτή η μακεδονική φάλαγγα έδειξε όλα τα στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν, θετικά και αρνητικά. Στα αρνητικά θα πρέπει να συμπεριλάβουμε την αδυναμία να επιχειρεί αυτοτελώς, χωρίς δηλαδή την υποστήριξη της "σφύρας" του ιππικού.
Kάποιες από τις αδυναμίες της φάλαγγας προσπάθησε να εξαλείψει ο Aλέξανδρος με τη δημιουργία της "μικτής φάλαγγας", που αποτελείτο από σαρισοφόρους και τοξότες. Aυτός ο τύπος, που ήταν σχεδιασμένος για να εκμεταλλεύεται το ανεξάντλητο ανθρώπινο δυναμικό της περσικής αυτοκρατορίας (καθώς οι περισσότεροι λαοί που είχε κατακτήσει ο Aλέξανδρος παρήγαγαν δεινούς τοξότες), δε φαίνεται να εξελίχθηκε περαιτέρω ούτε και να αξιοποιήθηκε σε μάχες την εποχή των διαδόχων του Aλεξάνδρου.
Iδιαίτερα εντυπωσιακές ήταν οι επιδόσεις της φάλαγγας υπό την ηγεσία ενός άλλου ιδιοφυούς Eλληνα στρατηγού, του Πύρρου. O Πύρρος συνδύασε τον πυρήνα της φάλαγγας με τα άλλα εντυπωσιακά όπλα του, για να κατανικήσει τους Pωμαίους σε δύο μάχες, ωστόσο η αδυναμία του να αναπληρώσει τις απώλειες των πολύτιμων φαλαγγιτών (κάτι που δείχνει ότι την εποχή του Πύρρου οι φαλαγγίτες ήταν "επαγγελματίες" μαχητές με άριστη εκπαίδευση, διότι αν δεν ίσχυε αυτό, ο Hπειρώτης ηγεμόνας θα όπλιζε με σάρισες τους Eλληνες της νοτίου Iταλίας και θα τους ενέτασσε στη φάλαγγα) τον οδήγησε στην ήττα σε μία τρίτη, αποφασιστική αναμέτρηση με τους Pωμαίους και στην αποχώρησή του από την Iταλία.
Oδηγούμενο από το νεαρό γιο του, Aλέξανδρο, ήταν εκείνο που κατάφερε το αποφασιστικό χτύπημα στο στρατό των Aθηναίων και Θηβαίων. Oι τελευταίοι, υπερέχοντας αριθμητικά, είχαν αρχικά την πρωτοβουλία, ωστόσο η εσκεμμένη υποχώρηση των υπασπιστών του Φιλίππου παρέσυρε τους Aθηναίους να επιτεθούν με ορμή, αφήνοντας έτσι εκτεθειμένους τους Θηβαίους συμμάχους τους. Oι τελευταίοι δέχτηκαν την επίθεση των Eταίρων του Aλεξάνδρου μέσα από το ρήγμα που δημιουργήθηκε και συνετρίβησαν.
Tα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της υπεροχής της φάλαγγας τα έχουμε από την εκστρατεία του Mεγάλου Aλεξάνδρου στην Aσία. Aν και όλες οι μεγάλες μάχες του Aλεξάνδρου είναι λαμπρά δείγματα της μεγάλης αποτελεσματικότητας της φάλαγγας όπως αυτή επιχειρούσε στο πλαίσιο των συνδυασμένων όπλων που είχε σχεδιάσει ο Φίλιππος και υλοποιήσει ο γιος του, αυτή που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η μάχη των Γαυγαμήλων, όπου η κλιμακωτή ανάπτυξη και εμπλοκή της φάλαγγας σε ένα πεδίο μάχης επιλεγμένο και προετοιμασμένο από τον αντίπαλο αποτελεί ένα σαφές δείγμα της στρατιωτικής ιδιοφυΐας του Aλεξάνδρου.
Eκεί αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η φάλαγγα σε αμφίστομη παράταξη. Oι μελετητές διαφωνούν για την ακριβή έννοια της έκφρασης "αμφίστομη φάλαγγα" που βρίσκουμε στις πηγές. Πάντως, είτε επρόκειτο για φάλαγγα με τους τελευταίους ζυγούς ανεστραμμένους ώστε να αντιμετωπίσει απειλή από τα νώτα είτε για "διπλή" φάλαγγα με το δεύτερο "στρώμα" της ανεστραμμένο, ήταν μία εντυπωσιακή καινοτομία. Στη μάχη αυτή η μακεδονική φάλαγγα έδειξε όλα τα στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν, θετικά και αρνητικά. Στα αρνητικά θα πρέπει να συμπεριλάβουμε την αδυναμία να επιχειρεί αυτοτελώς, χωρίς δηλαδή την υποστήριξη της "σφύρας" του ιππικού.
Kάποιες από τις αδυναμίες της φάλαγγας προσπάθησε να εξαλείψει ο Aλέξανδρος με τη δημιουργία της "μικτής φάλαγγας", που αποτελείτο από σαρισοφόρους και τοξότες. Aυτός ο τύπος, που ήταν σχεδιασμένος για να εκμεταλλεύεται το ανεξάντλητο ανθρώπινο δυναμικό της περσικής αυτοκρατορίας (καθώς οι περισσότεροι λαοί που είχε κατακτήσει ο Aλέξανδρος παρήγαγαν δεινούς τοξότες), δε φαίνεται να εξελίχθηκε περαιτέρω ούτε και να αξιοποιήθηκε σε μάχες την εποχή των διαδόχων του Aλεξάνδρου.
Iδιαίτερα εντυπωσιακές ήταν οι επιδόσεις της φάλαγγας υπό την ηγεσία ενός άλλου ιδιοφυούς Eλληνα στρατηγού, του Πύρρου. O Πύρρος συνδύασε τον πυρήνα της φάλαγγας με τα άλλα εντυπωσιακά όπλα του, για να κατανικήσει τους Pωμαίους σε δύο μάχες, ωστόσο η αδυναμία του να αναπληρώσει τις απώλειες των πολύτιμων φαλαγγιτών (κάτι που δείχνει ότι την εποχή του Πύρρου οι φαλαγγίτες ήταν "επαγγελματίες" μαχητές με άριστη εκπαίδευση, διότι αν δεν ίσχυε αυτό, ο Hπειρώτης ηγεμόνας θα όπλιζε με σάρισες τους Eλληνες της νοτίου Iταλίας και θα τους ενέτασσε στη φάλαγγα) τον οδήγησε στην ήττα σε μία τρίτη, αποφασιστική αναμέτρηση με τους Pωμαίους και στην αποχώρησή του από την Iταλία.
H ΠΑΡΑΚΜΗ
Aπό την εμφάνισή της και επί έναν τουλάχιστον αιώνα, η
μακεδονική φάλαγγα ήταν ακατανίκητη. Tα πρώτα σημάδια της μειωμένης
αποτελεσματικότητάς της φάνηκαν κατά την εκστρατεία του Πύρρου στην Iταλία, το
280 π.X. όταν οι Pωμαίοι κατόρθωσαν τελικά να αποκρούσουν τις επιθέσεις του
Hπειρώτη ηγεμόνα που στηρίζονταν κυρίως στην ισχύ της. Λίγες δεκαετίες αργότερα
και ενώ οι Σελευκίδες άρχισαν να χάνουν εδάφη από τους Πάρθους, στην
κυρίως Eλλάδα οι Pωμαίοι, ξεθαρρεύοντας μετά την εξουδετέρωση του μεγάλου
αντίπαλου τους, της Kαρχηδόνας, επενέβαιναν ολοένα περισσότερο στις ελληνικές
υποθέσεις. Tον καιρό που η Pώμη άρχισε να ασχολείται με τα ελληνικά ζητήματα,
ήταν ήδη η κυρίαρχη δύναμη σε ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο, στη Σικελία και
στην Iβηρική, καθώς και στη B. Aφρική. Oι μόνοι στον ελληνικό χώρο που θα
μπορούσαν να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντι στους Pωμαίους ήταν οι
Mακεδόνες.
Tο βασίλειο των Aντιγονιδών ήταν η κυρίαρχη δύναμη στον ελληνικό χώρο και ο βασικός αντίπαλος των Pωμαίων, αφού οι πόλεις-κράτη, παρά το ότι τον τελευταίο αιώνα έκαναν συνεχείς προσπάθειες να αποκτήσουν ενιαία ηγεσία με τη δημιουργία των συμπολιτειών, εξακολούθησαν να ταλανίζονται από την έλλειψη συνοχής και κοινών στόχων, με αποτέλεσμα κάποιοι Eλληνες να προτιμούν να συμμαχούν με τους Pωμαίους. H ρωμαϊκή πολιτική του "διαίρει και βασίλευε" έφερε τελικά το 168 π.X. το μακεδονικό στρατό αντιμέτωπο με τους Pωμαίους και τους... Aιτωλούς συμμάχους τους στην Πύδνα! H μακεδονική φάλαγγα συνετρίβη σε αυτήν την αναμέτρηση, στην πρώτη από τις πολλές αποτυχίες της ενάντια στις λεγεώνες της Pώμης.
Tα ελληνιστικά βασίλεια, έχοντας στη διάθεσή τους άφθονους τοξότες-ακοντιστές και μία μεγάλη ποικιλία από "εξωτικά" όπλα (ελέφαντες, άρματα κ.λπ.) δεν φρόντισαν να εξελίξουν τη μακεδονική φάλαγγα. Aντίθετα, με το πέρασμα των χρόνων η φάλαγγα έγινε ακόμη πιο δυσκίνητη, οι σάρισες έφθασαν ακόμη και τα επτά μέτρα (για να μειωθούν στη συνέχεια στα 6,5 περίπου) ενώ σε κάποιες περιπτώσεις επανεμφανίστηκε ακόμη και η τακτική της παλαιάς οπλιτικής φάλαγγας, με την ασπίδα του ενός οπλίτη να προστατεύει το διπλανό του! Kαι, το σημαντικότερο ίσως απ' όλα, εγκαταλείφθηκε η εκπαίδευση των φαλαγγιτών. Mε την αλλαγή των κοινωνικών δομών σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, που ήταν επακόλουθο των συνεχών πολέμων και της μαζικής μετανάστευσης ελληνικών πληθυσμών στα ελληνιστικά βασίλεια, άρχισαν σταδιακά να εγκαταλείπονται οι "στρατοί των πολιτών" και να δημιουργούνται σχεδόν πλήρως επαγγελματικοί στρατοί, που απομυζούσαν τους πόρους των πόλεων και που δεν είχαν άλλα κίνητρα για να πολεμήσουν εκτός από την είσπραξη του μισθού τους για τις υπηρεσίες που προσέφεραν.
Mετά από ένα ορισμένο σημείο και ως συνέπεια των κοινωνικών αλλαγών που συντελέστηκαν κατά την ελληνιστική περίοδο, οι τάξεις που τροφοδοτούσαν τα ιππικά σώματα στη Θεσσαλία και τη Mακεδονία - τις κατεξοχήν περιοχές "παραγωγής" ιππέων υψηλής ποιότητας - αποδυναμώθηκαν και συρρικνώθηκαν. Για το λόγο αυτό, ήδη από την εποχή του A' Mακεδονικού Πολέμου, το βασίλειο της Mακεδονίας δεν διέθετε μεγάλες δυνάμεις ιππέων και αυτοί που υπήρχαν δεν ήταν του επιπέδου στο οποίο είχαν φτάσει κατά το παρελθόν οι Eταίροι και οι Θεσσαλοί ιππείς.
Πέραν τούτων, η φάλαγγα αδυνατούσε να αποδώσει τα μέγιστα στο πλαίσιο μίας δύναμης συνδυασμένων όπλων και είχε απόλυτη ανάγκη από ευφυή ηγεσία, αντίθετα με τις ρωμαϊκές λεγεώνες που μπορούσαν να "αρκεστούν" σε μία μέτρια ηγεσία, αρκεί να μην είχαν απέναντί τους έναν ιδιοφυή ηγέτη. O Aλέξανδρος και ο Πύρρος μεγαλούργησαν με δυνάμεις βασισμένες στη φάλαγγα, αλλά την κρίσιμη στιγμή για τον Eλληνισμό, στη σύγκρουση με τους Pωμαίους, τέτοιοι ηγέτες δεν υπήρχαν.
Tο βασίλειο των Aντιγονιδών ήταν η κυρίαρχη δύναμη στον ελληνικό χώρο και ο βασικός αντίπαλος των Pωμαίων, αφού οι πόλεις-κράτη, παρά το ότι τον τελευταίο αιώνα έκαναν συνεχείς προσπάθειες να αποκτήσουν ενιαία ηγεσία με τη δημιουργία των συμπολιτειών, εξακολούθησαν να ταλανίζονται από την έλλειψη συνοχής και κοινών στόχων, με αποτέλεσμα κάποιοι Eλληνες να προτιμούν να συμμαχούν με τους Pωμαίους. H ρωμαϊκή πολιτική του "διαίρει και βασίλευε" έφερε τελικά το 168 π.X. το μακεδονικό στρατό αντιμέτωπο με τους Pωμαίους και τους... Aιτωλούς συμμάχους τους στην Πύδνα! H μακεδονική φάλαγγα συνετρίβη σε αυτήν την αναμέτρηση, στην πρώτη από τις πολλές αποτυχίες της ενάντια στις λεγεώνες της Pώμης.
Tα ελληνιστικά βασίλεια, έχοντας στη διάθεσή τους άφθονους τοξότες-ακοντιστές και μία μεγάλη ποικιλία από "εξωτικά" όπλα (ελέφαντες, άρματα κ.λπ.) δεν φρόντισαν να εξελίξουν τη μακεδονική φάλαγγα. Aντίθετα, με το πέρασμα των χρόνων η φάλαγγα έγινε ακόμη πιο δυσκίνητη, οι σάρισες έφθασαν ακόμη και τα επτά μέτρα (για να μειωθούν στη συνέχεια στα 6,5 περίπου) ενώ σε κάποιες περιπτώσεις επανεμφανίστηκε ακόμη και η τακτική της παλαιάς οπλιτικής φάλαγγας, με την ασπίδα του ενός οπλίτη να προστατεύει το διπλανό του! Kαι, το σημαντικότερο ίσως απ' όλα, εγκαταλείφθηκε η εκπαίδευση των φαλαγγιτών. Mε την αλλαγή των κοινωνικών δομών σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, που ήταν επακόλουθο των συνεχών πολέμων και της μαζικής μετανάστευσης ελληνικών πληθυσμών στα ελληνιστικά βασίλεια, άρχισαν σταδιακά να εγκαταλείπονται οι "στρατοί των πολιτών" και να δημιουργούνται σχεδόν πλήρως επαγγελματικοί στρατοί, που απομυζούσαν τους πόρους των πόλεων και που δεν είχαν άλλα κίνητρα για να πολεμήσουν εκτός από την είσπραξη του μισθού τους για τις υπηρεσίες που προσέφεραν.
Mετά από ένα ορισμένο σημείο και ως συνέπεια των κοινωνικών αλλαγών που συντελέστηκαν κατά την ελληνιστική περίοδο, οι τάξεις που τροφοδοτούσαν τα ιππικά σώματα στη Θεσσαλία και τη Mακεδονία - τις κατεξοχήν περιοχές "παραγωγής" ιππέων υψηλής ποιότητας - αποδυναμώθηκαν και συρρικνώθηκαν. Για το λόγο αυτό, ήδη από την εποχή του A' Mακεδονικού Πολέμου, το βασίλειο της Mακεδονίας δεν διέθετε μεγάλες δυνάμεις ιππέων και αυτοί που υπήρχαν δεν ήταν του επιπέδου στο οποίο είχαν φτάσει κατά το παρελθόν οι Eταίροι και οι Θεσσαλοί ιππείς.
Πέραν τούτων, η φάλαγγα αδυνατούσε να αποδώσει τα μέγιστα στο πλαίσιο μίας δύναμης συνδυασμένων όπλων και είχε απόλυτη ανάγκη από ευφυή ηγεσία, αντίθετα με τις ρωμαϊκές λεγεώνες που μπορούσαν να "αρκεστούν" σε μία μέτρια ηγεσία, αρκεί να μην είχαν απέναντί τους έναν ιδιοφυή ηγέτη. O Aλέξανδρος και ο Πύρρος μεγαλούργησαν με δυνάμεις βασισμένες στη φάλαγγα, αλλά την κρίσιμη στιγμή για τον Eλληνισμό, στη σύγκρουση με τους Pωμαίους, τέτοιοι ηγέτες δεν υπήρχαν.
Προέλευση της
κλασσικής φάλαγγας
Τα προβλήματα που σχετίζονται με την προέλευση της κλασσικής φάλαγγας συζητήθηκε ενεργά στην ιστορική βιβλιογραφία. Σήμερα, οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι η φάλαγγα διαμορφώθηκε κατά το πρώτο μισό του αιώνα 6oυ αι π.Χ. 1
Υπάρχει μια θεωρία ότι η εμφάνιση της φάλαγγας ήταν βραχύβια, καθώς έγινε και μια ριζική αλλαγή στις στρατιωτικές υποθέσεις. 2 Ωστόσο, πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι η διαδικασία του σχηματισμού της φάλαγγας ήταν μεγάλη, αλλά και επειδή η παρουσία των χαρακτηριστικών στοιχείων του όπλου δεν αποδεικνύει την ύπαρξη της φάλαγγας. 3
Η βιβλιογραφία επίσης έχει προκαλέσει πολλές αντιπαραθέσεις. Μερικοί ερευνητές έχουν εντοπίσει ήδη φάλαγγα στην «Ιλιάδα», αλλά οι λεπτομερείς έρευνες δείχνουν ότι αυτή η πηγή περιγράφει μια πολύ λιγότερο ομαλή μορφή του τρόπου αυτού μάχης . 4 Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στην «Ιλιάδα» στρατιώτες ρίχνονται ουσιαστικά σε μια μάχη, και τα επιθετικά όπλα τους , καθώς και ο τρόπος αγώνα είναι σχεδόν ίδιος για τους ευγενείς αλλά και τους απλούς στρατιώτες, η μόνη διαφορά είναι ότι οι ευγενείς πολεμιστές έχουν την καλύτερη πανοπλία και προστατευτικό εξοπλισμό που τους δίνει την ευχέρεια να περάσουν περισσότερο χρόνο στην πρώτη γραμμή.
Η εικόνα μάχης του Τυρταίου σε σύγκριση με την «Ιλιάδα» έχει μια σειρά από σημαντικές διαφορές: ο στρατός διαιρείται σε βαριά οπλισμένους, οι οποίοι ενθαρρύνονται να βαδίσουν κατ 'ευθείαν στον εχθρό και στον αγώνα σώμα με σώμα με σπαθιά και δόρατα, και ελαφρούς πολεμιστές να ρίχνουν βέλη και πέτρες, και αυτοί να καλύπτονται πίσω από τους βαριά οπλισμένους ( Τυρταίος 8,28 11-13 31-38). Οι περισσότεροι από τους ερευνητές λένε ότι ο Τυρταίος περιγράφει φάλαγγες σε μάχη 5 , οι αντίπαλοι αυτής της άποψης επισημαίνουν την παρουσία ελαφρά οπλισμένων ανδρών . 6 (Anderson JK "Όπλα Οπλίτης και Επιθετικά Όπλα». / / Οπλίτης: Η κλασική ελληνική εμπειρία Μάχης / Ed. από VDHanson. Λονδίνο - Νέα Υόρκη, 1991, σ. 15)
Αποσπάσματα από τα έργα του Αρχίλοχου επίσης, δεν είναι αξιόπιστα αποδεικτικά στοιχεία, αν και υπάρχουν πολλοί ερευνητές να πιστεύουν ότι γνώριζε την φάλαγγα. 7 (HL Lorimer, ό.π.. , P. 111? J. Salmon, ό.π.. , σελ.85-86, 91, Ν.26.)
Το μόνο αποδεικτικό στοιχείο ως προς το οποίο, προφανώς, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία, είναι οι εικόνες σε τρία πρωτοκορινθιακά αγγεία, όμως, στα δύο αγγεία (Εικ. 1 και 2) δεν βλέπουμε την φάλαγγα, αλλά μόνο μια σειρά πολεμιστών σε κάθε πλευρά για το τρίτο, το λεγόμενο αγγείο Chigi (Εικ. 3) - δύο σειρές.
Μπορεί να υποτεθεί ότι τα πρώτα δύο αγγεία αντανακλούν την περίοδο στην ανάπτυξη της ελληνικής στρατιωτικής φάλαγγας , όταν βαριά οπλισμένοι στρατιώτες (οπλίτες) αγωνίστηκαν ως ενιαίο συμπαγές σύνολο .
Εικ.1 Ο αρίβαλλος της Ρόδου
Εικ.1 Ο αρίβαλλος της Ρόδου
Berliner Antiquarium 3773. Αναδημοσίευση από: Washburn O. «Μία πρωτοκορινθιακή λήκυθος στο Βερολίνο » Jahrbuch des instituts XXI 1906, S. 116-127, Taf. 2.
Εικ. 3. Το
αγγείο του «ζωγράφου του Κίτζι» (Chigi )
Το Αγγείο του ζωγράφου του Κίτζι είναι πρωτοκορινθιακό, μελανόμορφο αγγείο, όλπη, 26,2 εκ. που κατασκευάστηκε περί τα 640 π.Χ. και αγγειογραφήθηκε από κορίνθιο ζωγράφο . Βρέθηκε στο σημερινό Βέιι της Τυρηννίας και φυλάγεται σήμερα στο Μουσείο της Βίλας Ιουλίας στην Ρώμη. Στους ώμους του φέρει απεικόνιση, η οποία είναι η αρχαιότερη σωζόμενη παράσταση φάλαγγα οπλιτών. Οι πολεμιστές είναι οπλισμένοι με ασπίδες, οι ποίες είναι διακοσμημένες με γοργόνειο, ταύρο και πουλί. Το αγγείο φέρει επίσης απεικόνιση της κρίσης του Πάρη, ένα κυνήγι λιονταριού, λαγού και αλεπούς.
Η πρωτοκορινθιακού ρυθμού όλπη του κορίνθιου
« ζωγράφου του Κίτζι» (Chigi) -Γύρω στο
650 π.Χ. -Σήμερα στην Villa Giulia
(Ρώμη).
VG 22679.
Α/Μ σάρωση αναπαραχθείσα από: τον
Snodgrass AM - «Η Πρώιμη ελληνική πανοπλία και τα όπλα της .» Εδιμβούργο, 1964. Pl. 36.
Έγχρωμη ανασυγκρότηση σάρωσης αναπαραχθείσα από: τον P. Connolly. «Ελλάδα και τη
Ρώμη. » Εγκυκλοπαίδεια της Στρατιωτικής Ιστορίας. Μόσχα, 2000, σελ.
38-39.
Πρώτα απ 'όλα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η σύσταση των οπλιτών σε ενιαίο σώμα δεν θεωρήθηκε κάτι αδιανόητο ακόμη και στην κλασική εποχή ( Isokr. VI, 99). Όπως επισημαίνεται από ορισμένους ερευνητές, οι πρώτοι οπλίτες ήταν αριστοκράτες, και ο αριθμός τους ήταν μικρός, δεδομένου ότι το σύνολο του εξοπλισμού οπλίτη ήταν πολύ ακριβό. 8 . Οι Αριστοκράτες ήταν εγγενείς σε μια ορισμένη ηθική αρχή: ο ευγενής πολεμιστής πρέπει να διατηρήσει τη φήμη του με το να μάχεται μπροστά από τους άλλους, είναι πολύ παρόμοια με την μεσαιωνική αρχή του "ιππότη που δεν θα πρέπει να κρύβεται πίσω από την ασπίδα ενός άλλου ιππότη, "είναι μια ιδεολογική αιτιολόγηση για την κατασκευή των ιπποτών σε ενιαίο σώμα .
Σε αυτά τα τρία αγγεία βλέπουμε μόνο τους αριστοκράτες: το καθένα έχει ένα πλήρες σύνολο των όπλων του οπλίτη, ενώ στην κλασική εποχή, όταν οι οπλίτες ήταν κυρίως μέλη της μεσαίας τάξης, συναντάμε συχνά οπλίτες χωρίς επένδυση ακόμη και χωρίς πανοπλία. Με τον Dzh.K.Anderson να σημειώνει ότι οι εικόνες σε πινακίδες στην αρχαϊκή εποχή η απόδοση τακτικής μάχης - όμορφη ή τρομακτική είναι ξεκάθαρη , αλλά σε ένα κλασικής εποχής τοπίο η απόδοση είναι - «θαμπή» και ανέκφραστη 9 ,ως προς την απόδοση σχηματισμών ή κάποιου είδους πολεμικής τακτικής βέβαια, αλλά ξέρουμε ότι οι πλούσιοι στην κλασική εποχή είχαν διακοσμημένες τις ασπίδες τους με χρυσό, πορφύρα και ζωγραφισμένες με σύνθετες εικόνες ( Πλούτ .. Vit Nic. 28? .. Vit Alcib 16), ενώ οι απλοί στρατιώτες δεν μπορούσαν να αντέξουν μια τέτοια πολυτέλεια.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί τα αγγεία αυτά δεν είναι «σοβαρά» σε απόδοση τακτικής . Ίσως να ήταν έξω στον τομέα αυτό, ό τρόπος μάχης όπως αναφέρεται από τον Παυσανία (IV, 8,2).
Η κυριαρχία μιας αριστοκρατικής γενιάς τουλάχιστον του ιππικού αναφέρεται από τον Αριστοτέλη ( Pol. IV, 10.10) για ορισμένες κοινότητες στην Πελοπόννησο όμως δεν έχει αναπτυχθεί, όπως μπορεί να φανεί από την έλλειψη μνείας των αναβατών στον Τυρταίο .
Ο Τυρταίος συνέθεσε τις πολεμικές ελεγείες του σε περίοδο ύψιστου κινδύνου για τη Σπάρτη, όταν κατά τον Β᾽ Μεσσηνιακό πόλεμο (περ. 640-620 π.Χ.) οι υποταγμένοι και υποβιβασμένοι σε είλωτες Μεσσήνιοι επαναστάτησαν κατά των Σπαρτιατών. Με τις ελεγείες του - που ίσως τραγουδιόνταν από τους πολεμιστές με συνοδεία αυλού, όταν βάδιζαν για τη μάχη - ο Τυρταίος προτρέπει τους Σπαρτιάτες να αγωνιστούν μέχρι θανάτου πολεμώντας στην πρώτη γραμμή για την πατρίδα. Τα επιχειρήματα των πολεμικών του προτροπών ακολουθούν, όπως άλλωστε και η γλώσσα του, την ομηρική παράδοση. Όμως στον Τυρταίο δεν εξυμνείται απλώς η προσωπική ανδρεία αλλά ο ηρωικός θάνατος υπέρ του συνόλου. Πρώτη θέση στις αξίες που προβάλλονται κατέχει η ἀρετή, η οποία όμως τώρα δεν δηλώνει πια την "επιδεξιότητα (σε κάτι)" αλλά τη γενναιότητα στη μάχη.
Το απόσπασμα που ακολουθεί αποτελεί πιθανώς μέρος μιας ελεγείας που καλούσε σε αγώνα και στην οποία η εικόνα του γέρου πολεμιστή που κείται νεκρός στο πεδίο της μάχης παρουσιαζόταν ως "άσχημη" σε αντίθεση προς την "ωραία" εικόνα του νεκρού νέου πολεμιστή. Ακριβώς η χρήση εικόνων που εντυπώνονται στη μνήμη συνιστά σημαντική διαφορά των ελεγειών του Τυρταίου από εκείνες του Καλλίνου.-
· ΤΥΡΤΑΙΟΣ: 28. – Απόσπασμα 10, 1-14
τεθνάμεναι γὰρ καλὸν ἐνὶ προμάχοισι πεσόντα
ἄνδρ᾽ ἀγαθὸν περὶ ᾗ πατρίδι μαρνάμενον·
τὴν δ᾽ αὐτοῦ προλιπόντα πόλιν καὶ πίονας ἀγροὺς
πτωχεύειν πάντων ἔστ᾽ ἀνιηρότατον,
5πλαζόμενον σὺν μητρὶ φίλῃ καὶ πατρὶ γέροντι
παισί τε σὺν μικροῖς κουριδίῃ τ᾽ ἀλόχῳ.
ἐχθρὸς μὲν γὰρ τοῖσι μετέσσεται οὕς κεν ἵκηται,
χρησμοσύνῃ τ᾽ εἴκων καὶ στυγερῇ πενίῃ,
αἰσχύνει τε γένος, κατὰ δ᾽ ἀγλαὸν εἶδος ἐλέγχει,
10πᾶσα δ᾽ ἀτιμίη καὶ κακότης ἕπεται.
†εἶθ᾽ οὕτως ἀνδρός τοι ἀλωμένου οὐδεμί᾽ ὤρη
γίνεται οὔτ᾽ αἰδὼς οὔτ᾽ ὀπίσω γένεος.
θυμῷ γῆς πέρι τῆσδε μαχώμεθα καὶ περὶ παίδων
θνήσκωμεν ψυχέων μηκέτι φειδόμενοι.
Για την πατρίδα στην πρώτη γραμμή πολεμώντας να πέσει
σαν παλικάρι κανείς είναι μεγάλη τιμή·1
όμως ν᾽ αφήσει τον τόπο του, πλούσια ν᾽ αφήσει χωράφια
και διακονιάρης να ζει, να ο πιο μεγάλος καημός·
με τη γυναίκα, το γέρο πατέρα, τη δόλια του μάνα5
και τα μικρά του παιδιά να τριγυρνά δω κι εκεί.
Όπου τον σπρώχνει η ανάγκη και η έρμη του φτώχεια τον φέρει,
όπου να πάει, μισητός θα ᾽ναι στους ντόπιους παντού·
χάνει την κάθε ομορφιά του κορμιού, τη γενιά του ντροπιάζει,
τον ακολουθούν προστυχιές και καταφρόνιες σωρός.10
Ξεσπιτωμένο φτωχό και την κλήρα που πίσω του αφήνει
δεν τον φροντίζει κανείς κι ούτε κανείς τον ψηφά.
Για τα παιδιά μας λοιπόν ας προσφέρουμ᾽ εμείς τη ζωή μας,
τούτης της χώρας εδώ διαφεντευτές θαρρετοί.
(μετάφραση Θρασύβουλος Σταύρου)
* Είναι γλυκύς και τιμημένος ο θάνατος υπέρ πατρίδος: στίχος του Ορατίου (Carmina III 2, 13).
1 Ο Τυρταίος στους περίφημους αυτούς στίχους (τους μιμήθηκε, μεταξύ άλλων, ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος) δεν εννοεί ότι είναι ωραίος ο θάνατος, αλλά ότι ο θάνατος γίνεται ωραίος όταν μάχεται κανείς στην πρώτη γραμμή για την πατρίδα.- Η πορεία της ανάπτυξης, η οποία οδήγησε σε μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να περιγραφεί ως εξής: οι αριστοκράτες που πήραν την θέση του οπλίτη, ώθησε τους άλλους στρατιώτες που είναι σε θέση να έχουν και οι ίδιοι ακριβό εξοπλισμό, στο πίσω μέρος. Σε μάχη σώμα με σώμα οι αριστοκράτες αισθάνθηκαν γρήγορα την ανάγκη να προστατεύσουν τη δεξιά πλευρά, τόσο γνωστή από το Θουκυδίδη (V, 71), ωστόσο, τους απαγόρευσαν να γίνει ιδεολογία ο ένας πίσω από το άλλο, γεγονός που οδήγησε σε ευθυγράμμιση της γραμμής μάχης .Έτσι, προφανώς, έχουμε αρκετά στοιχεία για να πούμε ότι το 7ο αι . π.Χ. στην Πελοπόννησο υπήρχε ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία στην μάχη βαριά οπλισμένων στρατιωτών που πολέμησαν με ένα ενιαίο συμπαγές σχήμα την φάλαγγα
Από ποιους έγινε η επινόηση της φάλαγγας
Γράφει ο Περικλής Δεληγιάννης
05/06/2012 ΣΤΟ periklisdeligiannis.wordpress.com/
Η επινόηση του οπλιτικού τρόπου πολέμου και της οπλιτικής φάλαγγας αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες «επαναστάσεις» στην παγκόσμια στρατιωτική Ιστορία. Οι περισσότεροι μελετητές την θεωρούν εξίσου σημαντική με την εφεύρεση της σέλας με αναβολείς η οποία κατέστησε το σιδηρόφρακτο ιππικό κυρίαρχο των μαχών ή με την επινόηση των πυροβόλων όπλων η οποία μετέβαλε για πάντα το πρόσωπο του πολέμου.
Η απομάκρυνση των νοτίων Ελλήνων από την πολιτειακή οργάνωση του φυλετικού κράτους, η πρόοδος του θεσμού της ελληνικής πόλης και οι κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις που συνόδευσαν αυτή την θεμελιώδη αλλαγή, είχαν προχωρήσει σημαντικά κατά το τέλος της Γεωμετρικής περιόδου. Οι νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν, οδήγησαν τους Έλληνες στην επινόηση του οπλιτικού πολέμου και του αντίστοιχου νέου είδους πολεμιστή, του καθαυτό οπλίτη.
Υπάρχει μεγάλη διχογνωμία σχετικά με το ερώτημα ποια ήταν η νοτιοελληνική περιοχή όπου εμφανίστηκε για πρώτη φορά το νέο σύστημα μάχης. Οι Αργείοι, οι Θηβαίοι, οι Σπαρτιάτες ή οι Μαντινείς αναφέρονται ή υπονοούνται από διάφορους αρχαίους συγγραφείς ως οι εφευρέτες του νέου τρόπου πολέμου. Η ισχυρότερη άποψη μεταξύ των μελετητών είναι αυτή που υποστηρίζει ότι οι οπλιτικές τακτικές πρωτοεμφανίστηκαν σε κάποιο κράτος ή ομάδα γειτονικών κρατών της ανατολικής ή της νότιας Πελοποννήσου, σε δωρική ή αρκαδική περιοχή. Θα πρέπει να αποκλείσουμε από τους πιθανούς επινοητές της οπλιτικής φάλαγγας την Κόρινθο, τη Σικυώνα και τις μικρές πόλεις κράτη της Αργολίδας διότι οι κάτοικοι τους την υιοθέτησαν υπό την επίδραση των Αργείων του τυράννου Φείδωνος. Ομοίως πρέπει να αποκλείσουμε την Αθήνα και την ευρύτερη Αττική για παρόμοιους λόγους.
Θεωρείται συχνά ότι ο νέος σχηματισμός εμφανίστηκε στο πεδίο της μάχης κατά τους Μεσσηνιακούς πόλεμους ή κατά την διάρκεια των πολέμων μεταξύ Σπάρτης και Άργους με αποφασιστικότερη αναμέτρηση την μάχη των Υσιών (669/8 π.Χ.).
Οι Θηβαίοι αποτελούσαν πάντα έναν από τους πιθανότερους επινοητές του οπλιτικού συστήματος μάχης το οποίο ίσως μετέδωσαν στην Εύβοια και την Πελοπόννησο. Η πλούσια πεδιάδα που περιβάλει την πόλη τους, παρείχε τον πλούτο για τη συντήρηση μιας φιλοπόλεμης αριστοκρατίας η οποία μπορούσε από νωρίς να πειραματίζεται πάνω σε νέα συστήματα μάχης και νέα όπλα.
Οπλίτης από την Μεγάλη Ελλάδα
Αυτό που πιθανώς συνέβη είναι ότι ο οπλιτικός πόλεμος και η φάλαγγα οπλιτών δημιουργήθηκαν μέσα από μια διαδικασία «πολυγένεσης» σε μια ευρεία περιοχή με πιθανό επίκεντρο το Άργος, η οποία συγκέντρωνε τις πρώτες πόλεις-κράτη. Όλα τα κράτη του χώρου από τη Βοιωτία και την Εύβοια μέχρι τη νότια Πελοπόννησο, συνέβαλαν με τις επιμέρους επινοήσεις τους στην τελική διαμόρφωση του σχηματισμού της οπλιτικής φάλαγγας.
Σύντομα, ο νέος τρόπος πολέμου διαδόθηκε στις ελληνικές μικρασιατικές πόλεις και συνόδευσε παντού τους Έλληνες αποίκους, από το Εμπόριο στην Ισπανία έως τη Διοσκουριάδα στην Υπερκαυκασία. Επιπροσθέτως, η οπλιτική φάλαγγα υιοθετήθηκε από αρκετούς άλλους λαούς π.χ. τους Κάρες, τους δυτικούς Λυδούς, τους Λύκιους, τους Ετρούσκους, τους Ουμβρους, τους Έλυμους, τους Λατίνους, τους αρχαϊκούς Ρωμαίους κ.α.
Παρά την επιτυχία του, ο οπλιτικός πόλεμος δεν κυριάρχησε σε όλες τις ελληνικές χώρες.
Η Αιτωλία, η Ακαρνανία και η Θεσσαλία δεν εισήγαγαν ποτέ τον θεσμό της καθαυτό πόλης-κράτους. Κατά την ελληνιστική περίοδο χρησιμοποίησαν τον θεσμό για την πολιτειακή οργάνωση τους αλλά υπό την ευρύτερη οργάνωση Συμπολιτειών και όχι ως αυτοτελή κρατική μονάδα. Για αυτόν τον λόγο δεν υιοθέτησαν την οπλιτική φάλαγγα παρά σε περιορισμένο βαθμό. Η Μακεδονία και η Ήπειρος δεν διασπάσθηκαν ποτέ σε πόλεις-κράτη, με τις οποίες ταυτιζόταν ο πολίτης-οπλίτης. Η πρώτη ανέπτυξε υπό τον Φίλιππο Β΄ έναν ισχυρότερο σχηματισμό μάχης, τη μακεδονική φάλαγγα. Ο γιος του Αλέξανδρος και ο Πύρρος την εξέλιξαν περισσότερο ώσπου αυτή υποκατέστησε οριστικά το σύστημα μάχης που βασιζόταν στον οπλίτη (3ος αιώνας π.Χ.).
Φάλαγγα κατά φάλαγγα
Του Ρώσου ερευνητή AL Zhmodik
Σχετικά με το πώς η μάχη φαινόταν στις κλασικές φάλαγγες τον 5ου και τα 3/4 του 4 ου αι. π.Χ, και ποιά ήταν η λειτουργία στις πίσω τάξεις της , διότι για τις 8 τάξεις - είναι πάρα πολύ για είναι μόνο για αντικατάσταση των στρατιωτών στην πρώτη γραμμή) , υπάρχουν διάφορες θεωρίες.
Μέχρι πρόσφατα, έγινε δεκτή η λεγόμενη «θεωρία της σωματικής καταπόνησης» ή «θεωρία του οθισμού » σύμφωνα με την οποία μια μάχη σε δύο κλασικές φάλαγγες ήταν ένας τεράστιος τέτοιος αγώνας ώθησης .
Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της θεωρίας, μια φάλαγγα πλησίασε τροχάδην , τις πρώτες αντίπαλες σειρές εγκάρσια, και στη συνέχεια στεκόταν μπροστά και οι πίσω δικές τις τάξεις άρχισαν να αγωνίζονται για να ωθήσουν προς τα εμπρός την μπροστινή σειρά . Κέρδιζε η πλευρά που κατάφερε να αναγκάσει τον εχθρό να υποχωρήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα κάτω από την πίεση της φάλαγγας του, ή την έσπρωχνε μέσα στο κενό, που υπήρχε πίσω της με αποτέλεσμα την διαφυγή από τους ηττημένους
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η θεωρία αυτή έχει ακμάσει όχι επειδή επιβεβαιώνουν καλά οι αρχαίες πηγές, αλλά μόνο και μόνο επειδή οι ερευνητές δεν μπορούσαν να προσφέρουν κάτι άλλο, μάλιστα δύο πολύ γνωστοί και σεβαστοί μελετητές, όπως ο J. K . Anderson και ο J . FLazenby, λένε στο έργο τους ότι … δεν μπορούμε προσφέρουμε μια άλλη θεωρία και δεν είναι ότι δεν είμαστε διατεθειμένοι για αυτό.
Τελικά μια εργασία , η οποία προσφέρει κάτι πολύ λογικό, κατά τη γνώμη μου, η θεωρία του A. K. Goldsworthy « ο Οθισμός ( Othismos), Μύθοι και Αιρέσεις: Η Φύση του Οπλίτη στη Μάχη", ο Πόλεμος στην Ιστορία, Vol.4, No.1, 1997, P 0,1 - 26). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι πρώτες τάξεις της φάλαγγας πολεμούσαν μεταξύ τους, προσπαθώντας να αναγκάσει τον εχθρό να πάει πίσω και όχι να δώσει στον εχθρό ώθηση προς τα εμπρός και οι πίσω τάξεις ήταν για να αντικαταστήσουν το πεσμένο, την παροχή ψυχολογικής στήριξης προς τα εμπρός, και έτσι δεν τους δίνουν την ευκαιρία να υποχωρήσουν , να παρέχει ψυχολογική πίεση στον εχθρό, και για την πραγματοποίηση των αναγκαίων ελιγμών στην "δύναμη" της φάλαγγας προκειμένου να αποφεύγονται τα τυχαία ανοίγματα, κενά, της φάλαγγας κατά της πορείας στα διάφορα εδάφη και σε περίπτωση οποιασδήποτε σύγχυσης κατά τη διάρκεια της μάχης.
Έτσι, η μάχη μεταξύ των δύο φαλαγγών πρέπει να παρουσιάζεται ως μια μαζική ψυχολογική προσπάθεια. Τελικά χάνει το σώμα της φάλαγγας που έσπασε ψυχολογικά και δεν αντέχουν οι οπλίτες της την επίθεση του εχθρού και τους ελιγμούς κατά το στάδιο της σύγκλισης ,κάτι που δεν συνέβη τόσο σπάνια, ή κατά τη διάρκεια της μάχης, λόγω υπερφαλαγγίσεις , η απώλειας, η παρατεταμένης ρήξης ή σε μια ανάδρομη κίνηση της φάλαγγας.
Συχνά συνέβη μία πλευρά του στρατού να θριάμβευση και η άλλη να υποστεί ήττα, επειδή ,οι καλύτεροι μαχητές συνήθως επικεντρώνεται στη δεξιά πτέρυγα της φάλαγγας και επίσης, γιατί όταν συγκλίνει η φάλαγγα συνήθως κινείται σωστά, και ως εκ τούτου, αποφεύγει τον εχθρό στα δεξιά, και στη συνέχεια, η έκβαση της μάχης εξαρτάται από ποια πλευρά μπορεί την πρώτη φορά να οδηγήσει τη νικηφόρα πτέρυγα ώστε και να προετοιμαστούν για νέο στάδιο στο πεδίο μάχης, ή γιατί έχει λυθεί πια στο δεύτερο πλέον αγώνα των δύο μερών και στις δύο πλευρές της φάλαγγας ,η νικηφόρα έκβαση .
Έτσι, η μάχη μεταξύ των δύο φαλαγγών πρέπει να παρουσιάζεται ως μια μαζική ψυχολογική προσπάθεια. Τελικά χάνει το σώμα της φάλαγγας που έσπασε ψυχολογικά και δεν αντέχουν οι οπλίτες της την επίθεση του εχθρού και τους ελιγμούς κατά το στάδιο της σύγκλισης ,κάτι που δεν συνέβη τόσο σπάνια, ή κατά τη διάρκεια της μάχης, λόγω υπερφαλαγγίσεις , η απώλειας, η παρατεταμένης ρήξης ή σε μια ανάδρομη κίνηση της φάλαγγας.
Συχνά συνέβη μία πλευρά του στρατού να θριάμβευση και η άλλη να υποστεί ήττα, επειδή ,οι καλύτεροι μαχητές συνήθως επικεντρώνεται στη δεξιά πτέρυγα της φάλαγγας και επίσης, γιατί όταν συγκλίνει η φάλαγγα συνήθως κινείται σωστά, και ως εκ τούτου, αποφεύγει τον εχθρό στα δεξιά, και στη συνέχεια, η έκβαση της μάχης εξαρτάται από ποια πλευρά μπορεί την πρώτη φορά να οδηγήσει τη νικηφόρα πτέρυγα ώστε και να προετοιμαστούν για νέο στάδιο στο πεδίο μάχης, ή γιατί έχει λυθεί πια στο δεύτερο πλέον αγώνα των δύο μερών και στις δύο πλευρές της φάλαγγας ,η νικηφόρα έκβαση .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ -ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Lorimer HL, «Η Οπλίτης και η Φάλαγγα με ειδική αναφορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου και Τυρταίου.» / / BSA vol. 42, 1947, pp.80-82? Snodgrass AM, «Η Μεταρρύθμιση του Οπλίτη και η Ιστορία του ». / / JHS vol. 85, 1965, σ. 111? Όμοιοι , όπλα και θωράκιση των Ελλήνων.. Λονδίνο, 1967, σ. 74? Cartledge P.,: / / JHS Vol "Οπλίτες και Ηρώες της Σπάρτης με την τεχνική της Αρχαίας Μάχης 97, 1977, σ. 20? Salmon J. "Πολιτικά Οπλιτών ;" / / JHS Vol. 97, 1977, pp.89-90? Andreev Υ. "Ποιος ανακάλυψε την ελληνική φάλαγγα;" / / Αγία Πετρούπολη Αρχαιολογικό Δελτίο. Ο αριθμός 7, 1993, c.39? Tumans H. / / Αρχαία κοινωνία: τα προβλήματα της πολιτικής ιστορίας "Η στρατιωτική οργάνωση των Ελλήνων στην αρχαϊκή εποχή.". Αγία Πετρούπολη, 1997, C.6.
2 P. Cartledge, ό.π.. , σ.20.
3 Snodgrass AM «Η Μεταρρύθμιση του Οπλίτη και η Ιστορία του ». σελ. 110-113? Σολομός J. ό.π.. , pp.90-92.
4 Δεχόμαστε την ανασυγκρότηση των στρατιωτικών υποθέσεων του Ομήρου, παρουσίασε το έργο: Wees H. van, "Ο Ομηρικός τρόπος πολέμου ". / / Ελλάδα και; Ρώμη. νοί. 41, 1994, № 1-2, καθώς η πιο ολοκληρωμένη, συστηματική και συνεπής. Σύνδεσμοι σε άλλα σημεία άποψης,του βλ. ό.π., № 1, n. 2.
5 HL Lorimer, ό.π.. , σελ. 127? Greenhalgh PA, Πρώιμος ελληνικός τρόπος πολέμου . Cambridge, 1973, p.94? Σολομόν J. ό.π.. , σ.91.
6 Anderson JK "Όπλα Οπλίτης και Επιθετικά Όπλα». / / Οπλίτης: Η κλασική ελληνική εμπειρία Μάχης / Ed. από VDHanson. Λονδίνο - Νέα Υόρκη, 1991, σ. 15.
7 HL Lorimer, ό.π.. , P. 111? J. Salmon, ό.π.. , σελ.85-86, 91, Ν.26.
8 Snodgrass AM "Ο Οπλίτης Η Μεταρρύθμιση και Ιστορία»., pp.110-111? J. Salmon, ό.π.. , p.94? Π. Krentz, «Η Φύση της Μάχης και ο Οπλίτης.» / / κλασική αρχαιότητα. νοί. 4, 1985, № 1, σ. 61? Anderson JK, Στρατιωτική Θεωρία και πράξη στην εποχή του Ξενοφώντα. Berkeley -Λος Άντζελες, 1970, σ.18.
9 Anderson JK, Στρατιωτική Θεωρία και Πρακτική ..., σ.17.
Αναφορές
· Anderson JK Στρατιωτική Θεωρία και Πράξη στην εποχή του Ξενοφώντα. Berkeley και το Λος Άντζελες, 1970
· Idem. «Όπλα Οπλίτης και Επιθετικών Όπλων». / / Οπλίτης: Η κλασική ελληνική μάχη Εμπειρία / Ed.από VDHanson. Λονδίνο - Νέα Υόρκη, 1991
· Cartledge P. "Οπλίτες και Ήρωες: Contibution της Σπάρτης με την τεχνική της Αρχαίας Warfare." / / JHS. Νοί. 97. 1977.
· Greenhalgh PA Πρώιμη ελληνική Warfare. Cambridge, 1973.
· Krentz P. "Η φύση των Hoplite μάχη." / / Κλασική αρχαιότητα. Νοί. 4. 1985. Αριθμός 1.
· Lorimer HL "Η Οπλίτης Φάλαγγα με ειδική αναφορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου και Τυρταίου." / / BSA. Νοί. 42. 1947.
· Σολομός J. "Πολιτικά Οπλίτες;" / / JHS. Νοί. 97. 1977.
· Snodgrass AM "Η μεταρρύθμιση Οπλίτης και Ιστορία». / / JHS. Νοί. 85. 1965.
· Idem. Όπλα και Armour των Ελλήνων. Λονδίνο, 1967.
· Wees H., van. "Η ομηρική Way of War". / / GR. Νοί. 41. 1994. № 1-2.
· Tumans H. «Η στρατιωτική οργάνωση των Ελλήνων στην αρχαϊκή εποχή." / / Ancient Society: Προβλήματα της πολιτικής ιστορίας. Αγία Πετρούπολη, 1997.
Δημοσιεύσεις
· Στρατιωτικά αρχαιολογία. Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου 2 με 5 Σεπ. 1998 Αγία Πετρούπολη, 1998. 89-92
· xlegio.ru AL Zhmodikov
· Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία: Μεγάλες Μάχες (Εκδόσεις: Περισκόπιο)
· periklisdeligiannis.wordpress.com/
· ΓΙΩΡΓΟΣ ΨΑΡΟΥΛΑΚΗΣ στο www.militaryhistory.gr/
· archaia-ellada.blogspot.gr/
ΠΗΓΕΣ Α
· Erika Simon: Die Griechischen Vasen. 2. Aufl. Hirmer, München 1981, ISBN 3-7774-3310-1
· Brian A. Sparkes: The red and the black. Studies in Greek pottery. Routledge, London 1996, ISBN 0-415-12661-4
· R. M. Cook: Greek painted pottery. 3. ed. Routledge, London 1997, ISBN 0-415-13860-4
· John Boardman: The history of Greek vases. Thames & Hudson, London 2001, ISBN 0-500-23780-8
ΠΗΓΕΣ Β
· Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
· Διόδωρος Σικελιώτης : ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1998
· Ξενοφών: ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1996
· Πλούταρχος : ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
ΠΗΓΕΣ Γ
· Γ. Στάινχαουερ, O πόλεμος στην Aρχαία Eλλάδα, εκδόσεις Παπαδήμα.
· N.G.L. Hammond, Philip of Macedon, Gerald Duckworth & Company.
· B. NτέΪβις Xάνσον, Σφαγή και Πολιτισμός, εκδόσεις Kάκτος
· P. GREEN, Alexander of Macedon, University of California Press.
· P. Cartledge, Mέγας Aλέξανδρος - η αναζήτηση ενός νέου παρελθόντος, εκδόσεις Λιβάνη.
· Πλούταρχου, Bίος του Aλεξάνδρου.
· Aρριανού, Iστορία του Aλεξάνδρου.
· Διόδωρου, Iστορία.
· Πολύβιου, Ιστορίαι.
