Στη Β∆ Μεσσηνία, την Ιθώµη και τη γύρω περιοχή του στενυκληρικού πεδίου, είχαν αναπτυχθεί µικρές πόλεις πριν από τη σπαρτιατική κατάκτηση της χώρας στα τέλη του 8ου π.Χ. αι., η οποία κατάκτηση διέκοψε την εξέλιξη τους προς πολυπλοκότερους αστικούς σχηµατισµούς.
Η σπαρτιατική κατοχή φαίνεται ότι δεν οδήγησε ταυτόχρονα και στην πλήρη απώλεια της ταυτότητας των κατοίκων των περιοικίδων αυτών πόλεων, δεν κατάφερε να αφοµοιώσει όλους τους Μεσσηνίους. Σηµαντικό ρόλο στην αντοχή και την αντίσταση των Μεσσηνίων ενάντια στον αφανισµό τους έπαιξαν η διατήρηση των τοπικών λατρειών και ιδιαίτερα των ηρώων, η µνήµη για τα κατορθώµατα θρυλικών µορφών του παρελθόντος, όπως ο Αριστοµένης, που σύµφωνα µε την παράδοση έδρασε κατά το Β Μεσσηνιακό πόλεµο (640-620 π.Χ.), καθώς και ο διακαής πόθος των Μεσσηνίων της διασποράς για επιστροφή σε µια ελεύθερη πατρίδα.
ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΠΥΛΗΣ ΣΤΗΝ ΜΕΣΣΗΝΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ
Μετά το 369 οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν µε ταχείς ρυθµούς να κερδίσουν το χαµένο έδαφος και να γεφυρώσουν το χάσµα που είχε δηµιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή. Εγκατέστησαν στη νέα πόλη
λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υιοθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, καθώς και νέες λατρείες, οι οποίες σχετίζονταν µε την πιο πρόσφατη Ιστορία τους. Σύµφωνα µε την περιγραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοιµασία οικοδόµησης της νέας πόλης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωµάτα ∆ία και τους ∆ιόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές ∆ήµητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, µυθικό ιδρυτή των µυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική. Επικαλέστηκαν σε συνέχεια από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικήσουν µαζί τους στη νέα πόλη. Ιδιαίτερα κάλεσαν την πρώτη µυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, κόρη του βασιλέως του Αργούς Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα µε τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο, πάνω από όλους όµως ζήτησαν την επιστροφή του θρυλικού ήρωα Αριστοµένη.
Στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (4.32.3-6) το «µνήµα» του Αριστοµένη, που περιείχε τα οστά του, τα µεταφερµένα από τη Ρόδο. Πάνω στον τάφο του, κέντρο λατρείας του ήρωος, τελούνταν µαντικά δρώµενα µε δεµένο σε κίονα ταύρο, ο οποίος προοριζόταν για τη θυσία. Η τέλεση των δρώµενων επιβεβαιώνεται και από κείµενο επιγραφής του 1ου αι. µ.Χ. (SEG 23.205.207).
Ο Αριστοµένης δεχόταν τιµές ήρωος µέχρι και τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, 155-160 µ.Χ., ορισµένοι µάλιστα υποστήριζαν ότι η µητέρα του Νικοτέλεια τον γέννησε αφού είχε συνευρεθεί προηγουµένως µε δαίµονα ή θεό σε µορφή δράκοντα, επιχειρώντας έτσι να του αποδώσουν υπερανθρώπινη, θεϊκή καταγωγή (4.14.7-8).
ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΠΥΛΗΣ ΣΤΗΝ ΜΕΣΣΗΝΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ
Σε µικρή απόσταση ΝΑ της σκηνής του θεάτρου ήλθε πρόσφατα στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική. Στα δύο πέρατα της αψίδας της κόγχης του ιερού έχουν τοποθετηθεί δύο ενεπίγραφα ασβεστολιθικά βάθρα χάλκινων ανδριάντων. Το ένα φέρει στο µέτωπο την επιγραφή [ΑΛ]έξανδρος, ενώ το δεύτερο την επιγραφή Αριστοµένης. Η τοποθέτηση των βάθρων Gin βάοη του τόξου δεν είναι τυχαία. Ποιος άλλος µπορούσε να προστατεύσει αποτελεσµατικότερα το λαµπρό οικοδόµηµα της νέας θρησκείας, εκτός από τους δύο θρυλικούς στρατηγούς της αρχαιότητας; Η µορφολογική οµοιότητα των βάθρων και ο τύπος των γραµµάτων δείχνουν ότι είχαν ανιδρυθεί ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο, είτε στο παρακείµενο θέατρο είτε στην αγορά της πόλης, και ότι η συσχέτιση των χαµένων ανδριάντων των δύο ηρώων είχε προηγηθεί της χρήσης των βάθρων τους από τους Πρώτους χριστιανούς. Είναι εµφανής η πρόθεση να εξοµοιωθεί ο εθνικός ήρως των Μεσσηνίων µε το µεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Στην επιχειρηθείσα εξοµοίωση δεν έπαιξαν βέβαια ρόλο απλώς οι καλές σχέσεις που είχαν στο παρελθόν οι Μεσσήνιοι µε τον ίδιο τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του Φίλιππο, αλλά η τεράστια φήµη και η δόξα του Αλεξάνδρου και ο µετά θάνατον αφηρωισµός και θεοποίηση του.
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΝΑΤ.ΕΣΩΤ. ΟΨΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ
Από τις σχετικές µε τον Αριστοµένη παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της «επιφάνειας» του στη µάχη των Λεύκτρων και της ανάθεσης της ασπίδας του µε επίσηµα τον αετό στο µαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, θα µπορούσε να συµπεράνει κανείς ότι ο χαµένος ανδριάς του τον παρίστανε ως ήρωα οπλίτη. Τα θρυλικά και παράτολµα ενίοτε κατορθώµατα του Αριστοµένη και οι νικηφόρες µάχες του ενάντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει µυθικές διαστάσεις, απαγγέλλονταν ως έπος, ως δηµοτικό τραγούδι κυρίως από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόµη ζωντανός, όπως µας πληροφορεί ο Παυσανίας. Το έπος άδονταν στη Μεσσηνία για πολλούς αιώνες, απαλύνοντας τον πόνο των υποδουλωµένων. Οι Μεσσήνιοι, άδοντας τα κατορθώµατα του εθνικού τους ήρωα και συντηρώντας ταυτόχρονα τις λατρείες τοπικών ηρώων, ασκούσαν αντίσταση. Ήταν µια µορφή αντίστασης, που δεν αποτολµούσε την ανοιχτή αντιπαράθεση µε τον κατακτητή, αποδείχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα αποτελεσµατική, καθώς επενεργούσε διαβρωτικά ενάντια στο εξ,ουσιαστικό σπαρτιατικό καθεστώς και συνέβαλλε ταυτόχρονα στη διαµόρφωση µιας µεσσηνιακής εθνικής ταυτότητας. Ήταν µια µορφή «µακράς επανάστασης» (long revolution), όπως την αντιλαµβάνεται ο Pέϊµοντ Oυiλλαµς (Raymond Williams) στο οµώνυµο βιβλίο του (1989,75-76) ή µιας «πολιτισµικής αντίστασης», όπως την όρισε ο Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Sahlins, Culture and Practical Reasons, Chicago, London 1976). Ο Παυσανίας (4.16.6-7) άκουσε να απαγγέλλουν ακόµη στις µέρες του το επικό αυτό ποίηµα και διέσωσε µάλιστα δύο στίχους του, έναν εξάµετρο και έναν πεντάµετρο. Μέσα από την «Αριστοµενιάδα», κατά το παράδειγµα της «Αχιλληίδος» και άλλων παρόµοιων χαµένων επικών τραγουδιών, πρόβαλλε η µορφή του Μεσσήνιου ήρωα, επαινούνταν οι αρετές του, η µεγαλοφροσύνη και το απίστευτο θάρρος του. Θα πρέπει να περιγράφονταν ακόµη σε αυτό η θαυµαστή σωτηρία του από τον Καιάδα, που ισοδυναµούσε µε επιστροφή από τον Άδη, η θυσία εκατοµφονίων στον Ιθωµάτα ∆ία (Παυσανίας 4.18.4-19.3), η πτώση της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη, η κατάχωση της «παρακαταθήκης» στην Ιθώµη, καθώς και άλλες περιπέτειές τουυ, όπου γυναίκες έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η πιο ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία µε τη Σπαρτιάτισσα Αρχιδάµεια, ιέρεια της ∆ήµητρος στο ιερό της Αίγιλας στη Λακωνική, η οποία τον ελευθέρωσε από την αιχµαλωσία όχι για χρήµατα, αλλά γιατί ήταν ερωτευµένη από καιρό µαζί του (Παυσανίας4.17.1).
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΔΥΤ. ΕΣΩΤ. ΟΨΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ
Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστοµένης ήταν ο αγαθός τους δαίµων, αυτός που ανάµεσα στα άλλα συνέβαλε τα µέγιστα µε την εµφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαµεινώνδας την κρίσιµη µάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., µάχη καθοριστική για την ίδρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώµης (Παυσανίας 4.32.4). Η θαυµαστή επιφάνειά του εκεί, όταν «δεν βρισκόταν πια ανάµεσα στους ανθρώπους», αλλά ήταν προφανώς ήδη πάρεδρος και πρόπολος των θεών (Παυσανίας 4.32.5), σήµανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Βοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του λίγα χρόνια αργότερα από τη Ρόδο (Παυσανίας 4.32.3). Το ίδιο ακριβώς είχε συµβεί και µε τον Θησέα στη µάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. και την επιστροφή των οστών του λίγο αργότερα, ω 475 π.Χ., από τη Σκύρο. Σύµφωνα µε τον «µεσσήνιον λόγον», το µαντείο ωυ Τροφωνίου στη Λιβαδειά συµβούλευσε τους Βοιωτούς να στήσουν τρόπαιο πριν από τη µάχη στα Λεύκτρα. αναρτώντας σε αυτό την ασπίδα του Αριστοµένη (Παυσανίας 4.32.5). Με ανάλογο τρόπο, στη µάχη του Μαραθώνα είχε σηκωθεί από τη γη ο ίδιος ο Θησέας για να βοηθήσει το λαό του (Πλούταρχος 35.5).
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ
Οι πρόσφατες ανασκαφές στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης έφεραν στο φως ιερό ήρωος. εγκαταστηµένο σε επιφανέστατο τοπίο δίπλα στην είσοδο στο Γυµνάσιο, είχε τη µορφή περιβόλου, που όριζε το «άβατο», και περιέκλειε κτίσµα και τον τάφο του ή-ρωος. Ανάλογη µε του Αριστοµένη, αλλά και του Επαµεινώνδα περίπτωση είναι αυτή του µεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συµπολιτείας Φιλοποίµενα του Μεγαλοπολίτη. ο οποίος δέχτηκε ισόθεες τιµές (∆ιόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ένα ψήφισµα των Μεγαλοπολιτών (IG Υ 2. 432) αναφέρεται στην ανέγερση αγαλµάτων του, στην κατασκευή µνήµατος στην αγορά και τεµένους, στη θέσπιση γυµνικών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιµών και στην αντίδρυση ενός βωµού από µάρµαρο λευκό, οπού να θυσιάζεται προς τιµήν του κάθε χρόνο, µε την ευκαιρία της εορτής του ∆ιός Σωτήρος, ταύρος, όπως για τον Αριστοµένη. Ο ∆ιόδωρος παραδίδει επί πλέον ότι «και ύµνους κατέδειξεν άδειν τους νέους», πράγµα που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων µε τούς νέους και τούς αγώνες. Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόµενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν µέρος στους Περσικούς πολέµους της περιόδου 490-479 π.Χ. και να µοιραστούν µε τους άλλους Έλληνες τη µνήµη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων.
ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ
Οι µάχες στο Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες κατ τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήµατα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη ρωµαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μόνο καυχιόνταν για τη συμβολή τους. σε βάρος µάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως µε µνηµεία, όπως η «Περσική στοά» στην αγορά της Σπάρτης, µε ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως µε τα ταφικά µνηµεία των νεκρών στις Θερµοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέµων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ. 3.14-16). Για τους Μεσσήνιους δεν απέµενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστοµένη σε εθνικό τους ήρωα. αυτόν που είχε επανειληµµένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλοντας σε δοκιµασία την πολεµική τους αρετή και είχε αµαυρώσει τη φήµη τους ως ανίκητων πολεµιστών. Η θέση του τάφου-ηρώου του Αριστοµένη µέσα στο Γυµνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του στο Στάδιο παραδειγμάτιζε τους εφήβους, θυµίζοντάς τους µεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη. Η θητεία των εφήβων της Μεσσήνης επί τρία χρονιά στο Γυµνάσιο εντασσόταν µέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατηρίων εθίµων, που έπρεπε να τηρηθούν µε ευλάβεια προκείµενου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών, να γίνουν δηλαδή πολίτες µε πλήρη δικαιώµατα. Η επαφή τους µε τον κόσµο των ηρώων και ίων νεκρών και µε ας παραδόσεις και τις υποχρεώσεις που αυτός συνεπάγεται αποτελούσε µέρος των µυητικών διαδικασιών.
ΤΕΛΟΣ
ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
- ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ (ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΑΒΕΛ ΜΠΛΟΥΕ ABEL BLOUET -ΠΕΡΙ ΤΟ 1830 )
- ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΑΛΛΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ -ΕΚΔΟΣΗ 1831
- ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΧΑΪΔΕΛΒΕΡΓΗΣ
- ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
«Ο Μύθος του Καιάδα». Αρχαιογνωσία, 9. 1998. ο. 207-234. «Το Σπαρτιατικό µοντέλο εκπαίδευσης στο Γαλλικό ∆ιαφωτισµό». Πρακτικά Ε' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόµ. 3. 1996-1997. σ. 111-139. «Machiavel et Sparte», Λακωνικοί Σπουδαί, 13, 1996, σ. 491-513. «Ερις περί Αρετής», Ελληνικά, 47. 1997, ο. 35-52. OLIVA P., Sparta and her Social Problems, Ακαδηµία Πράγας, Πράγα 1971. OLLIER F., Le Mirage spartiate. Étude sur l' idéalisation de Sparte dans Γ Antiquité grecque, 2 τόµοι, Boccard, Πάριοι, 1933-1943. ΠίΚΟΥΛΑΣ Γ., Οδικό δίκτυο και άµυνα, Ηορος: Η Μεγάλη Βιβλιοθήκη αρ. 2, Αθήνα, 1995. POWELL Α. (επιµ.), Classical Sparta: Techniques behind her succes, Routledge, Λονδίνο, 1989. POWELL A. - HODKINSON S. (επιµ.), The Shadow of Sparta, Routledge και The Classical Press of Wales, Λονδίνο/Νέα Υόρκη, 1994. RAWSON E., The Spartan Tradition in European Thought, Clarendon Press, Οξφόρδη, 1969. RICHER N., Les Éphores: Études sur l’ histoire et sur l’ image de Sparta (Vnie-UJe s. av. J. C.), Publications de la Sorbonne, Πάριοι, 1998. ΘΕΜΕΛΗΣ Π., Ηρωες και Ηρώα στη Μεσσήνη,Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 210, Αθήνα, 2000.
