Ο ΑΜΦΙΑΡΑΟΣ

Αναχώρηση Αμφιάραου. Απουλικός ελληνικός καλυκωτός κρατήρας του Ζωγράφου του Δαρείου, περίπου 330 π.Χ. Δίπλα σε έναν ιωνικό κίονα απεικονίζεται ο Αμφιάραος κρατώντας δόρυ και ασπίδα. Η μορφή δεξιά πρέπει να είναι ο Βάτων, ο ηνίοχός του. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 61.113

Ο Αμφιάραος ήταν γιος του Οϊκλή (ή και του ίδιου του θεού της μαντικής Απόλλωνα) και της Υπερμνήστρας, δισέγγονος του Μελάμποδα (Παυσ., 6.17.6), από τον οποίο και κληρονόμησε την τέχνη της μαντικής, όπως και άλλες γνώσεις, Ιατρικής και Φαρμακολογίας.

Από την Εριφύλη, αδελφή του Άδραστου, απέκτησε δύο γιους, τον Αλκμαίωνα και τον Αμφίλοχο, και δύο κόρες, την Ευρυδίκη και τη Δημώνασσα. Ο ποιητής Άσιος προσθέτει και την Αλκμήνη (Παυσ. 5.17.8), ενώ άλλες παραδόσεις του αποδίδουν γιους τρεις ήρωες της ιταλικής μυθολογίας, τον Τίβουρο, τον Κόρα, τον Κάτιλλο, ιδρυτές της πόλης Τίβουρα ή Τίβυρα, κοντά στη Ρώμη (το σημερινό Τίβολι).

Τα "ἄθλα ἐπὶ Πελίᾳ" Θραύσμα μελανόμορφου δίνου, περίπου 580-570 π.Χ. Αγώνας ακοντισμού με τους αθλητές Ίφιτο, Μελανίωνα, Αμφιάραο, Καπανέα, Περίφα και τον αυλητή Φίλαμβο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 1629

Εκτός από μάντης, προστατευόμενος του Δία και του Απόλλωνα, ήταν πολεμιστής, έντιμος, ανδρείος, θεοσεβής. Πήρε μέρος στους επιτάφιους αγώνες προς τιμή του Πελία (Παυσ. 5.17.9 και λάρνακα του Κύψελου). Στην αρχή της βασιλείας του στο Άργος, για να αντιμετωπίσει εσωτερικούς

αντιπάλους και έριδες ενδοοικογενειακές για την εξουσία, σκότωσε τον ξάδελφο του παππού του και πατέρα του Άδραστου Ταλαό και εξόρισε τον μικρανεψιό του Άδραστο στη Σικυώνα, όπου ο Πόλυβος του έδωσε την κόρη του για σύζυγο και το βασίλειό του. Αργότερα, και με δύναμη στα χέρια τους και οι δύο άνδρες, συμφιλιώθηκαν με τη συμφωνία να επιλύουν στο εξής τις διαφορές τους με τη διαιτησία της Εριφύλης, την οποία παντρεύτηκε ο Αμφιάραος. Ο γάμος και η συμφωνία οδήγησαν στον θάνατο του Αμφιάραου μπροστά στις πύλες της Θήβας.

Αναχώρηση Αμφιάραου, Άθλα επί Πελία.Κορινθιακός κρατήρας γνωστός ως "Κρατήρας του Αμφιάραου", περίπου 570-560 π.Χ. Στο κέντρο της πάνω ζώνης απεικονίζεται η αναχώρηση του Αμφιάραου. Ο Αμφιάραος, κρατώντας ξίφος, ανεβαίνει στο τέθριππο άρμα. Ο Βάτων, ο ηνίοχος, ήδη βρίσκεται στη θέση του. Στην άκρη αριστερά η Εριφύλη, κρατώντας το περίφημο περιδέραιο, τον αποχεραιτά μαζί με τις κόρες και το γιο τους Αμφίλοχο. Στην κάτω ζώνη εικονίζεται αρματοδρομία για το θάνατο του Πελία. Βερολίνο, Antikensammlung

Πιο συγκεκριμένα: Ο Άδραστος, αφού πάντρεψε τον εξόριστο από τη Θήβα Πολυνείκη με την κόρη του Αργείη, δέχθηκε να τον βοηθήσει για να αποκατασταθεί στον θρόνο των Θηβών στη θέση του αδελφού του Ετεοκλή. Ανάμεσα στις άλλες συμμαχίες που έκανε, ζήτησε και από τον Αμφιάραο να πάρει μέρος στην εκστρατεία. Όμως εκείνος, χάρη στις μαντικές του ικανότητες, προέβλεψε το ατυχές τέλος της εκστρατείας εναντίον των Θηβών και προσπάθησε να αποτρέψει τον πόλεμο από τον οποίο μόνο ο Άδραστος θα επέστρεφε ζωντανός.

Ο Πολυνείκης προσφέρει στην Εριφύλη το περιδέραιο της Αρμονίας.Ερυθρόμορφη οινοχόη από την Αττική, του Ζωγράφου του Mannheim, περίπου 450-440 π.Χ. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου, G 442

Ο Πολυνείκης, ύστερα από συμβουλή του Ίφη, γιου του Αλέκτορα, προσέφερε στην Εριφύλη ως δώρο το περιδέραιο της Αρμονίας, πολύτιμο δώρο των θεών στους γάμους της με τον Κάδμο, με την προϋπόθεση να πείσει τον άνδρα της να πάρει μέρος στον πόλεμο. Η Εριφύλη, διαιτητεύοντας ανάμεσα στον άνδρα της και στον αδελφό της, παρότρυνε τον σύζυγό της να εκστρατεύσει μαζί με τους υπόλοιπους, για να αποκτήσει δόξα και τιμή.

Η Εριφύλη παροτρύνει τον Αμφιάραο να πάρει μέρος στον πόλεμο εναντίον της Θήβας. Leclerc, Sébastien, 1676, χαλκογραφία. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1917,1208.70.207 © The Trustees of the British Museum

Πιστός στη συμφωνία που είχε κάνει ο Αμφιάραος, ακολούθησε τους άλλους στην εκστρατεία που έγινε γνωστή ως «Επτά επί Θήβας». Πριν φύγει για τον πόλεμο του χαμού του, όρκισε τα παιδιά του να σκοτώσουν τη μητέρα τους, για να εκδικηθούν τον θάνατό του, και να οργανώσουν μια δεύτερη εκστρατεία εναντίον των Θηβών, νικηφόρα αυτή, των «Επιγόνων».

Αναχώρηση Αμφιάραου. Θραύσμα ερυθρόμορφης κάλπης του Ζωγράφου των Νιοβιδών, περίπου 460 π.Χ. Ο Αμφιάραος αποχαιρετά την Εριφύλη. Δεξιά ο ηνίοχος Βάτων (;). Αγία Πετρούπολη, The State Hermitage Museum

Στον δρόμο προς τη Θήβα, στη Νεμέα, εμφανίστηκε σημάδι για την κακή έκβαση της εκστρατείας, όπως τουλάχιστον το ερμήνευσε ο Αμφιάραος και όπως αποδείχθηκε τελικά. Δηλαδή: Οι πολεμιστές δίψασαν και ζήτησαν από την Υψιπύλη, παλιά βασίλισσα στη Λήμνο, τώρα δούλα παραμάνα του Οφέλτη, γιου του βασιλιά της Νεμέας Λυκούργου και της Ευρυδίκης, να τους δείξει μια πηγή. Για να τους απαντήσει, άφησε κάτω το παιδί, ξεχνώντας τον χρησμό που όριζε ότι το παιδί δεν θα έπρεπε να το αφήσουν κάτω πριν περπατήσει. Φίδι που παραφυλούσε στην πηγή, το έπνιξε και ο Αμφιάραος αποκάλυψε τη σημασία του οιωνού για την εκστρατεία τους.

Αναχώρηση Αμφιάραου.Ερυθρόμορφη αττική υδρία του Ζωγράφου Νάνου, περίπου 440-430 π.Χ. Ένοπλος ο Αμφιάραος αποχαιρετά την Εριφύλη (που δε διακρίνεται). Δεξιά η παραμάνα κρατά στην αγκαλιά της τον μικρό Αμφίλοχο. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 03.798

Η απόφαση, ωστόσο, που πάρθηκε ήταν να συνεχίσουν την πορεία τους, αφού πρώτα οργανώσουν αγώνες προς τιμή του παιδιού που μετονόμασαν σε Αρχέμορο (=αρχή της Μοίρας). Ο Αμφιάραος διακρίθηκε στο άλμα και τη δισκοβολία και μεσολάβησε, ώστε να καταπραϋνθεί η οργή των γονιών του μικρού Οφέλτη για την Υψιπύλη, την οποία αρχικά ήθελαν να σκοτώσουν. Σύμφωνα με τον Ευριπίδη στην ομώνυμη τραγωδία Υψιπύλη, εμφανίστηκαν εκείνη την ώρα τα παιδιά της Υψιπύλης, ο Εύνεος και ο Θόαντας που αναζητούσαν τη μητέρα τους, και ο Αμφιάραος προκάλεσε την αναγνώριση χάρη σε ένα χρυσό κλαδί αμπελιού που είχε χαρίσει ο Διόνυσος στον παππού τους Θόαντα. Μετά την αναγνώριση ο Αμφιάραος έπεισε το βασιλικό ζεύγος να αφήσουν την Υψιπύλη να ακολουθήσει τους γιους της στη Λήμνο.

Ο Αμφιάραος με το κεφάλι του Μελάνιππου. Πελασγο-Τυρρηνών σκαραβαίος, περίπου 400-380 π.Χ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Θήβα ο Μελάνιππος τραυμάτισε τον Τυδέα. Ο Αμφιάραος σκότωσε τον Μελάνιππο, τον αποκεφάλισε και πήγε το κεφάλι του στον Τυδέα. The J. P. Getty Museum, 92.AN.85

Φθάνοντας στη Θήβα, οι Επτά παρατάχθηκαν με τις δυνάμεις τους μπροστά στις ισάριθμες πύλες της πόλεως. Ο Αμφιάραος πολεμούσε μπροστά από τις Ομολωίδες ή Προιτίδες πύλες. Όταν ο Τυδέας, ένας από τους Επτά, πληγώθηκε στην κοιλιά από τον Μελάνιππο, ο Αμφιάραος τον σκότωσε, τον αποκεφάλισε και πήγε το κομμένο κεφάλι στον τραυματισμένο Τυδέα. Εκείνος το άνοιξε και έφαγε το μυαλό του. Η Αθηνά, που σκόπευε να χαρίσει την αθανασία στον Τυδέα, από αποτροπιασμό για την πράξη του, παραιτήθηκε από τον σκοπό της.

Μετά τη μονομαχία των δύο αδελφών Ετεοκλή και Πολυνείκη και τον αμοιβαίο θάνατό τους, οι Θηβαίοι καταδίωξαν τους πολιορκητές που τράπηκαν σε φυγή. Ο Αμφιάραος κατά την υποχώρησή του έφτασε μέχρι τις όχθες του Ισμηνού, όπου τον πρόφτασε ο Θηβαίος Πολυκλύμενος. Ο Δίας, θέλοντας να αποτρέψει αυτό το πεπρωμένο, έριξε κεραυνό που άνοιξε στη γη μεγάλο χάσμα, όπου έπεσε ο Αμφιάραος, το άρμα, τα άλογα και ο ηνίοχός του Βάτων (Πίνδ., Ολυμπιόν. 6.12-17). Στη συνέχεια ο Δίας τον έκανε αθάνατο και ο Αμφιάραος εξακολουθούσε να χρησμοδοτεί στον Ωρωπό της Αττικής

Αμφιάρειον Ωρωπού

Ο θάνατος του Αμφιάραου και το Αμφιάρειο (Παυσ. 1.34.1-4)

1. Στην εποχή μας οι Αθηναίοι κατέχουν την περιοχή του Ωρωπού, ανάμεσα στην Αττική και στην Ταναγρική γη, που αρχικά ήταν Βοιωτική? πολέμησαν πολλές φορές γι' αυτή, αλλά ποτέ δεν την εξασφάλισαν, μέχρι που ο Φίλιππος τους την παραχώρησε, όταν κατέλαβε τη Θήβα. Η πόλη είναι παραθαλάσσια. Δεν έχει τίποτα το εξαιρετικό, για να το αναφέρω. Υπάρχει ωστόσο σε απόσταση δώδεκα σταδίων από εκεί ένα ιερό του Αμφιάραου.

2. Λέγεται ότι τον Αμφιάραο, καθώς έφευγε από τη Θήβα, άνοιξε η γη στα δυο και τον κατάπιε μαζί με το άρμα του. Λένε πως αυτό δεν συνέβη εδώ αλλά στο λεγόμενο Άρμα, στον δρόμο από τη Θήβα στη Χαλκίδα. Οι κάτοικοι του Ωρωπού ήταν οι πρώτοι που πίστεψαν ότι ο Αμφιάραος ήταν θεός, αλλά έπειτα το πίστεψε όλη η Ελλάδα. Μπορώ ν' αναφέρω κατάλογο πολλών ανθρώπων της εποχής εκείνης, που τιμώνται στην Ελλάδα ως θεοί. Σε μερικούς, μάλιστα, έχουν αφιερωθεί και πόλεις. Ο Ελαιούντας στη Χερσόνησο αφιερώθηκε στον Πρωτεσίλαο, η Βοιωτική Λεβάδεια στον Τροφώνιο, ενώ στον Ωρωπό υπάρχει ναός του Αμφιάραου με άγαλμα από λευκό μάρμαρο.

3. Ο βωμός είναι χωρισμένος σε διάφορα τμήματα. Το ένα είναι του Ηρακλή, του Δία και του Παιώνα [θεραπευτή] Απόλλωνα, ενώ το άλλο των ηρώων και των συζύγων τους. Στο τρίτο τιμούν την Εστία, τον Ερμή, τον Αμφιάραο και τους γιους του Αμφιλόχου. Ο Αλκμαίωνας, εξαιτίας της αδικίας προς την Εριφύλη, δεν τιμάται ούτε με τον Αμφιάραο ούτε δίπλα στον Αμφίλοχο. Το τέταρτο τμήμα του βωμού είναι αφιερωμένο στην Αφροδίτη, στην Πανάκεια, στην Ιασώ, στην Υγεία και στην Αθηνά Παιωνία [θεραπεύτρια]. Το πέμπτο είναι αφιερωμένο στις Νύμφες, στον Πάνα και στους ποταμούς Αχελώο και Κηφισό. Για τον Αμφίλοχο οι Αθηναίοι έχουν βωμό και στην πόλη και στον Μαλλό της Κιλικίας υπάρχει το πιο αλάνθαστο μαντείο της εποχής μου.

4. Κοντά στον ναό στον Ωρωπό υπάρχει πηγή, που τη λένε του Αμφιάραου. Δεν θυσιάζουν ποτέ εκεί ούτε εξαγνίζονται ούτε χρησιμοποιούν το νερό της για εξαγνισμό με πλύσιμο των χεριών. Όταν όμως κάποιος θεραπεύεται από αρρώστια σύμφωνα με τον χρησμό του μαντείου, τότε ρίχνει στην πηγή ασημένια και χρυσά νομίσματα, επειδή πιστεύουν ότι από εκεί ξεπρόβαλε ο Αμφιάραος ως θεός. (Παυσ. 1. 34.1-4, μετ. ομάδα Κάκτου)

Θάνατος Αμφιάραου. Barbiere, Domenico del, περίπου 1540-1550. Ο Αμφιάραος, κατά την καταδίωξη από τους αντιπάλους του, πέφτει στο χάσμα που άνοιξε ο Δίας. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1851,0208.100 © The Trustees of the British Museum

Στην εποχή του Παυσανία ακόμη έδειχναν τον τόπου όπου χάθηκε ο ήρωας στις όχθες του Ισμηνού. Λεγόταν ότι εκεί όπου ανοίχθηκε το χάσμα κτίσθηκε αργότερα περίβολος με κολώνες στις οποίες ποτέ δεν πήγαιναν να καθίσουν πουλιά και τα ζώα απέφευγαν να βοσκήσουν εκεί. Αργότερα, όταν διαδόθηκε η λατρεία του Αμφιάραου σε πολλά άλλα μέρη, διεκδίκησαν και αυτά την τιμή αυτή, να βρίσκεται δηλαδή το χάσμα στα μέρη τους.

Η φήμη του Αμφιάραου ως μάντη είχε υπερβεί τα όρια της Ελλάδας. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως πρέσβεις του βασιλιά των Λυδών Κροίσου κατέφυγαν στο χρηστήριό του στον Ωρωπό για να τον συμβουλευθούν αν έπρεπε να εκστρατεύσουν κατά των Περσών (1.46).

Ο Αμφιάραος ως θεραπευτής. Ανάγλυφο από το Αμφιαράειο του Ωρωπού, περίπου 350 π.Χ. Παριστάνονται τρεις σκηνές. Αριστερά ο Αμφιάραος επιδένει το τραύμα του Αρχίνου. Δεξιά στο βάθος ο Αρχίνος σε εγκοίμηση με τον Αμφιάραο-φίδι να τον επισκέπτεται. Τέλος, ο Αρχίνος προσφέρει αναθηματική στήλη.

Εκτός από μάντης ο Αμφιάραος είναι θεός θεραπευτής, όπως ο Ασκληπιός. Στο Αμφιάρειο του Ωρωπού οι ασθενείς υποβάλλονταν σε εγκοίμηση, για να τους επισκεφθεί ο Αμφιάραος υπό μορφή ιερού φιδιού και να τους θεραπεύσει, κατά το πρότυπο του Ασκληπιού.