 |
| Επιγραφή από την Αμφίπολη -Ρωμαϊκή περίοδος |
Αλμπανίδης Ευάγγελος
Εισαγωγή
Το γυμνάσιο αναμφίβολα ήταν ο κυρίαρχος θεσμός παιδείας και ελληνικότητας. Αποσκοπούσε στη σωματική και πνευματική αγωγή των νέων και ήταν στενά συνδεδεμένο με το θεσμό της εφηβείας. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η στρατιωτική εκπαίδευση που αρχικά ήταν ο κυρίαρχος σκοπός του θεσμού της εφηβείας, κατά την εξέλιξη του θεσμού, παρεχώρησε τη θέση της στην σωματική άσκηση και την πνευματική αγωγή των εφήβων.
Ο γυμνασίαρχος, κατά την αρχαιότητα, σύμφωνα με την ερμηνεία του όρου ήταν ο άρχων του γυμνασίου και η γυμνασιαρχία ήταν άλλοτε αρχή (αξίωμα ή άσκηση κρατικής υπηρεσίας) και άλλοτε λειτουργία[1]. Ιδιαίτερα κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή για το αξίωμα του γυμνασίαρχου αναζητούνταν όχι μόνο οι εντιμότεροι αλλά και οι πλέον γενναιόδωροι των πολιτών[2] για να αναλάβουν τόσο την διοίκηση και τον έλεγχο του γυμνασίου, όσο και την οργάνωση αγώνων, την αθλοθέτηση των επάθλων και πολλές φορές την κάλυψη των δαπανών λειτουργίας του ιδρύματος (προμήθεια λαδιού, συντήρηση και επέκταση κτιριακών εγκαταστάσεων, πληρωμή διδασκάλων κ.α.)[3]
Ο γυμνασίαρχος ήταν επίσης επιφορτισμένος με τον έλεγχο, την εποπτεία και την ουσιαστική διεύθυνση του θεσμού της εφηβείας ενώ πάρα πολύ συχνά στις επιγραφές της περιοχής συναντούμε και έναν άλλο άρχοντα του εφηβείου τον εφήβαρχο[4]. Όπου λοιπόν εντοπίζουμε γυμνασίαρχο πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι εκεί υπήρχε ελληνικό γυμνάσιο στις εγκαταστάσεις του οποίου πιθανότατα λειτουργούσε και ο θεσμός της εφηβείας.
Η Γυμνασιαρχία στη Θράκη
Από την επεξεργασία του επιγραφικού υλικού διαπιστώθηκε ότι στα θρακικά παράλια ο θεσμός της γυμνασιαρχίας συναντάται τόσο κατά τους ελληνιστικούς όσο και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κατά τους προχριστιανικούς αιώνες σε επιγραφές εντοπίζουμε τον τίτλο του γυμνασίαρχου στην Απολλωνία[5], Οδησσό[6] και την παρευξείνια Μεσημβρία[7]. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή μαρτυρείται ο θεσμός της γυμνασιαρχίας στην Κάλλατη[8], Διονυσόπολη[9], Μεσημβρία[10], Οδησσό[11] και Τόμους[12]. Στην Κάλλατη πρέπει να υπήρχε γυμνάσιο από τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. και σύμφωνα με το ψήφισμα[13] του δήμου του 1ου αι. μ.Χ. αποφασίσθηκε το στεφάνωμα "δια βίου" του γυμνασίαρχου Απολλωνίου για τις δαπάνες που επωμίσθηκε σχετικά με την συντήρηση και επέκταση των κτιριακών του εγκαταστάσεων. Στην υπόλοιπη Θράκη ο θεσμός συναντάται στη Φιλιππούπολη, Σηστό, Σιρρις, Βέργη και Φίλιπποι. Στην Αμφίπολη η σχετική επιγραφή η οποία αναφέρεται στο θεσμό της γυμνασιαρχίας είναι το διάταγμα του Φιλίππου του Ε΄, το οποίο εκδόθηκε κατά το 39ο έτος της βασιλείας του (183 π.Χ.)[14] Το διάταγμα αυτό εστάλη σ' όλες τις Μακεδονικές πόλεις της εποχής εκείνης που διέθεταν γυμνάσιο για να προστεθούν και νέα καθήκοντα στους γυμνασίαρχους. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για διάταγμα απευθυνόμενο προς τους επιμελητές της βασιλικής εξουσίας, οι οποίοι πρέπει να μεριμνήσουν για την καταχώρηση στον γυμνασιαρχικό νόμο της κάθε πόλης διατάξεων που αφορούν τους στεφανίτες αγώνες του Μακεδονικού κράτους[15].
Από τις 18 συνολικά θέσεις της Θράκης όπου μαρτυρείται ο θεσμός της γυμνασιαρχίας οι 8 (δηλ. 44%) βρίσκονται στην Β. Θράκη, οι 4 (δηλ. 22%) στην Ανατ. Θράκη και οι 6 (δηλ. 33%) στην Νότια. Από χρονολογική άποψη η διάδοση του θεσμού της γυμνασιαρχίας κλιμακώνεται από τον 4ο π.Χ.-3ο μ.Χ. αι. Η πλειονότητα των επιγραφών, 21 σε σύνολο 33 ήτοι το 69%, ανήκει στην ρωμαική εποχή και μόνο 8 επιγραφές ήτοι 26% ανήκουν στην ελληνιστική εποχή. Το γεγονός τούτο βεβαίως εκ πρώτης όψεως υποδηλώνει την ευρύτερη διάδοση του θεσμού κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Πιθανόν όμως να οφείλεται απλά στην ευρύτατη διάδοση της συνήθειας να τιμώνται οι γυμνασίαρχοι με τιμητικά ψηφίσματα. Είναι γεγονός ότι κατά την ρωμαϊκή εποχή η γυμνασιαρχία ουσιαστικά στηρίζονταν στις προσφορές και στις ευεργεσίες αξιωματούχων, αρχόντων ή πλουσίων πολιτών. Η πόλη τιμούσε με τιμητικά ψηφίσματα, ανέγερση ανδριάντων, στεφάνωμα, προεδρία σε αγώνες τους πλουσίους οι οποίοι ανελάμβαναν το λειτούργημα της γυμνασιαρχίας. Είναι φυσικό λοιπόν κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής του ευεργετισμού, όπως χαρακτηρίζονται οι ρωμαϊκοί χρόνοι[16], να αυξάνονται τα τιμητικά ψηφίσματα και έτσι να πληθαίνουν οι πληροφορίες μας για το θεσμό της γυμνασιαρχίας.
Ο θεσμός της γυμνασιαρχίας επεκράτησε ως επί το πλείστον στις ελληνικές αποικιακές πόλεις. Οι 14 από τις 18 θέσεις, όπου μνημονεύεται ο θεσμός της γυμνασιαρχίας, είναι Ιωνικές, Αιολικές και Μεγαρικές αποικίες. Στην θρακική ενδοχώρα ο θεσμός μαρτυρείται σε επιγραφή μιας θρακικής κώμης της Σπινοπάρας αλλά και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους σε δύο ακόμη θρακικούς οικισμούς την Σίρρι και την Βέργη στην περιοχή μεταξύ Νέστου καί Στρυμόνα. Τούτο βέβαια είναι ακόμα μια απόδειξη του πλήρους εξελληνισμού των ντόπιων κατοίκων της Θράκης κατά την ρωμαϊκή περίοδο. Αν λάβουμε υπόψη μας επίσης και μια επιγραφή της Σερδικής[17] όπου μνημονεύεται γυμνάσιο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής παιδείας, το γυμνάσιο, άνθισε στη Θράκη όχι μόνο στις ελληνικές αποικιακές πόλεις και στις παλιές μακεδονικές αποικίες, αλλά και στα φυλετικά κέντρα των Θρακών, στις θρακικές κώμες και τους θρακικούς οικισμούς της ενδοχώρας[18]. Τούτο έρχεται σε αντίθεση με την άποψη του V. Besevliev[19] o oποίος υποστηρίζει ότι οι ελληνικοί θεσμοί διαδόθηκαν και επεκράτησαν μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα και όχι σε κώμες και οικισμούς στην θρακική ενδοχώρα.
Απουσιάζει εντελώς ο θεσμός της γυμνασιαρχίας από τις ρωμαϊκές αποικίες και municipia της Θράκης[20] εκτός από την περίπτωση των Φιλίππων. Οι Φίλιπποι βέβαια είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση αφού επρόκειτο για μια Μακεδονική αποικία η οποία μετά από τρείς αιώνες ιστορίας αποικίστηκε (42 π.Χ.) από τους Ρωμαίους.
Σχετικά με τα αξιώματα των γυμνασιαρχών, οι επιγραφές ελληνιστικής εποχής μαρτυρούν γυμνασίαρχο ο οποίος ήταν και ιερέας του βασιλιά (Σηστός) ενώ κατά την ρωμαϊκή εποχή μαρτυρούνται γυμνασίαρχοι οι οποίοι ήσαν ιερείς θεών (Οδησσός, Διονυσόπολη), αρχιερείς (Θάσος, Διονυσόπολη) ή αρχιερείς του Καίσαρα. (Βέργη) Ετσι το γυμνάσιο αναδεικνύεται σε σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο, γιατί όχι μόνο ο χώρος του χρησίμευε ως τόπος λατρείας (Σηστός) αλλά και γιατί οι άρχοντές του σε αρκετές περιπτώσεις εκτελούσαν ταυτόχρονα ιερατικά ή αρχιερατικά καθήκοντα. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι σε μιά μόνο περίπτωση η αρχιερωσύνη αυτή των γυμνασιαρχών συνδέεται καθαρά με τη λατρεία του αυτοκράτορα. (Βέργη)
Σε πέντε πόλεις της Θράκης ( Σηστός, Φιλιππούπολη, Μεσημβρία, Σίρρις, Βυζάντιο) ο γυμνασίαρχος εκτελεί και καθήκοντα αγωνοθέτη πιθανότατα για αγώνες που τελούνταν μέσα στο χώρο του γυμνασίου όπως συνέβαινε στο γυμνάσιο της Σηστού.
Ανάμεσα στους γυμνασίαρχους της ρωμαϊκής εποχής στη Θράκη συναντούμε και δύο γυναίκες, σε επιγραφές του Βυζαντίου. Οι γυναίκες γυμνασίαρχοι πρέπει να ήταν σύζυγοι ή κόρες γυμνασιαρχών που κληρονόμησαν τον θεσμό απ' τον πατέρα τους.
Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι από τους 22 γυμνασιάρχες που εμφανίζονται στις επιγραφές ρωμαϊκής εποχής οι μισοί δηλ. 11 έχουν εκρωμαϊσμένα ονόματα και οι υπόλοιποι ελληνικά. Πιθανότατα μέσα από την απονομή της ρωμαϊκής πολιτείας οι ρωμαίοι αυτοκράτορες να επεδίωκαν να προσεταιριστούν τις ηγετικές τάξεις των πόλεων των ρωμαϊκών επαρχιών. Ασφαλώς το γυμνάσιο υπό την διεύθυνση ρωμαίου πολίτη συνέτεινε στην εδραίωση της ρωμαϊκής εξουσίας.
Ο θεσμός της εφηβείας στη Θράκη
Το γυμνάσιο συνδέονταν στενά με το θεσμό της εφηβείας, αφού στις εγκαταστάσεις του λάμβανε χώρα η εκπαίδευση των εφήβων. Η στρατιωτική εκπαίδευση ήταν ο κυρίαρχος σκοπός της εφηβείας αρχικά αργότερα όμως παρεχώρησε τη θέση της κατά την εξέλιξη του θεσμού στην σωματική άσκηση και την πνευματική αγωγή. Έτσι ο θεσμός της εφηβείας μετασχηματίστηκε σε ένα αθλητικό ίδρυμα όπου συνυπήρχαν οι πνευματικοί προσανατολισμοί.
Σύμφωνα με τις επιγραφές ο θεσμός της εφηβείας υπήρχε στην Οδησσό, τη Διονυσόπολη, την Αμφίπολη, το Βυζάντιο, την Καλλιπολη, την Πέρινθο, τους Τόμους, τη Θάσο και τους Φιλίππους. Από χρονολογική άποψη η διάδοση του θεσμού της εφηβείας κλιμακώνεται από τον 4ο π.Χ αι. μέχρι τον 3ο μ. Χ αι. Η πλειονότητα των επιγραφών 12 σε σύνολο 17 χρονολογημένων επιγραφών ανήκουν στη ρωμαϊκή εποχή και 5 στους προχριστιανικούς αιώνες. Το γεγονός τούτο βεβαίως εκ πρώτης όψεως υποδηλώνει την ευρύτερη διάδοση του θεσμού κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Πιθανόν όμως να οφείλεται απλά στη βαθμιαία επέκταση της χρήσης των επιγραφών.
Ο θεσμός της εφηβείας συναντάται στις ελληνικές αποικιακές πόλεις. Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την λειτουργία του θεσμού στους θρακικούς οικισμούς και στις θρακικές κώμες της ενδοχώρας ούτε και στις ρωμαϊκές αποικίες και μουνικίπια[21]. ( Ο θεσμός της εφηβείας συναντάται βέβαια και στους Φιλίππους πολύ πριν γίνουν όμως αυτοί ρωμαϊκή αποικία.)
Ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία είναι οι εφηβικοί κατάλογοι, κατάλογοι δηλ. των ονομάτων των εφήβων που ολοκλήρωναν την φοίτησή τους στο θεσμό. Από την Οδησσό η αρχαιολογική σκαπάνη ανέσυρε οκτώ εφηβικούς καταλόγους από τους οποίους ο καλύτερα διατηρημένος είναι αυτός που βρέθηκε στις ρωμαϊκές θέρμες[22]. Εντυπωσιάζει η περίτεχνη διακόσμησή του και το αγωνιστικό περιεχόμενο των αναγλύφων αλλά και η ποικιλία των ονομάτων των εφήβων.
Συνολικά επεξεργαζόμενοι τα ονόματα των εφηβικών καταλόγων της Οδησσού διαπιστώνουμε ότι σε σύνολο 221 ονομάτων τα 167 είναι ελληνικά εκρωμαϊσμένα (76%) 18 ρωμαϊκά (8%) 12 Ασιατικής προέλευσης και 24 Θρακκά (11%)[23]. Ελληνες άποικοι λοιπόν, Ρωμαίοι, Ασιάτες πάροικοι αλλά και ντόπιοι Θράκες ήταν ο μετέχοντες του θεσμού της εφηβείας στην πόλη.
Πολλά κοινά σημεία με τους εφηβικούς καταλόγους της Οδησσού παρουσιάζει ανάλογη επιγραφή ρωμαϊκής εποχής της Διονυσόπολης διακοσμημένη με αγωνιστικές σκηνές[24]. Πρόκειται για κατάλογο 30 εφήβων όπου και δώ συνυπάρχουν Ελληνικά, Θρακικά, ρωμαϊκά και ασιατικής προέλευσης ονόματα σε διάφορα ποσοστά. (5 εξελληνισμένα θρακικά ανθρωπωνύμια (17%), 3 ονόματα ασιατικής προέλευσης (10%) και 2 ρωμαϊκά (7%). Πόλος λοιπόν έλξης το εφηβείο των Θρακικών παραλίων για τους Έλληνες αποίκους αλλά και για τους ντόπιους Θράκες, τους ρωμαίους και Ασιάτες παροίκους.
Ο εφηβαρχικός νόμος Αμφίπολης
Το γυμνάσιο, ως γνωστόν, ήταν στενά συνδεδεμένο με το θεσμό της εφηβείας αφού στις εγκαταστάσεις του λάμβανε χώρα η εκπαίδευση των εφήβων. Ο θεσμός της εφηβείας στην ελληνική αρχαιότητα ήταν ουσιαστικά η δημόσια οργανωμένη εκπαίδευση των εφήβων. Τα περιεχόμενα, οι σκοποί και η διάρκεια της παρεχόμενης εκπαίδευσης διέφεραν από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη[25].
Στο γυμνάσιο της Αμφίπολης ήταν οργανωμένη η εκπαίδευση των εφήβων. Το 1984 στη βόρεια στοά του γυμνασίου της Αμφίπολης αποκαλύφθηκε από τον Δ. Λαζαρίδη[26] ο εφηβαρχικός νόμος, το σπουδαιότερο εύρημα σ’ όλο τον ελληνικό κόσμο σχετικά με την εφηβεία. Δυστυχώς μέχρι σήμερα είναι αδημοσίευτος και γι΄αυτό θ' αρκεστούμε στα λίγα στοιχεία που παρουσιάστηκαν κατά καιρούς από την Κ. Λαζαρίδη. Πρόκειται για ένα μοναδικό κείμενο 139 στίχων το οποίο μας δίνει πλήθος πληροφοριών. Στο πάνω μέρος του εφηβαρχικού νόμου σε λεία και εξέχουσα ταινία είναι χαραγμένη η μακεδονική χρονολόγηση της επιγραφής, που ανήκει στο 21 π.Χ.[27] ή από μεταγενέστερες εκτιμήσεις στο 23-22 π.Χ.[28] Κάτω από την ταινία μια ζώνη ανάγλυφης διακόσμησης περιλαμβάνει αγγείο, στεφάνι ελιάς, κλαδί φοίνικα στλεγγίδα και πιθανόν δίσκο ή σφαίρα[29].
Ο εφηβαρχικός νόμος κατά τον ανασκαφέα, περιέχει κωδικοποιημένους παλαιότερους σχετικούς νόμους, διατάξεις και βασιλικά διατάγματα, όπως φαίνεται και από μια άλλη επιγραφή του Φιλίππου του Ε΄, που βρέθηκε εκεί κοντά και είναι από τα αρχαιότερα κείμενα που αποκαλύφθηκαν στο γυμνάσιο[30] .
Ο νόμος είναι έργο του εφηβάρχου Αδαίου Ευημέρου, και μας δίνει πληροφορίες για την αγωγή των εφήβων, τα ήθη της εποχής, τα αξιώματα την κοινωνική δομή της πόλης και την τοπογραφία της[31]. Ξεκινά με μιά εισαγωγή, η οποία αναφέρεται στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του εφηβάρχου (του υπεύθυνου δηλ. άρχοντα του θεσμού) [32], την απογραφή των εφήβων, την επιβολή ποινών, τον έλεγχο του θεσμού από τους πολιτικούς άρχοντες κ.ά[33] :
Μετά την εισαγωγή ο νόμος αναφέρεται στους διδάσκοντες του θεσμού, συμπεριλαμβάνοντας μεταξύ αυτών τον «παιδοτρίβη, ακοντιστή, τοξότη, πωλοδαμαστή», προσδιορίζει το πρόγραμμα εκπαίδευσης και την ενασχόλησή των εφήβων με γυμνικά αγωνίσματα και επιπλέον με τις εξής δραστηριότητες: «τοξεύειν, ακοντίζειν, σφενδοναν, λιθαρίζειν, ιππεύειν καί ακοντίζειν αφ' ιππου». Ο νόμος καθορίζει επίσης την υποχρεωτική συμμετοχή των εφήβων σε γυμνικούς αγώνες που οργανώνονται στο Γυμνάσιο και τη συμμετοχή τους σε εφηβικούς αγώνες άλλων πόλεων. Τέλος ο νόμος αναφέρεται στον έλεγχο της επιμέλειας και της ευκοσμίας των εφήβων, στη διάρκεια του θεσμού, στην ενδυμασία και τη συμμετοχή τους σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις[34].
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι απουσιάζει από τον εφηβαρχικό νόμο κάθε αναφορά σε μη αθλητικές δραστηριότητες στο γυμνάσιο. Στον εφηβαρχικό νόμο δεν συναντάται ούτε ίχνος σοφιστών ή ρητόρων, ούτε γραμματοδιδάσκαλοι ούτε μουσικοδιδάσκαλοι, αλλά παιδοτρίβες, ακοντιστής τοξότης και πωλοδαμαστής[35]. Φαίνεται λοιπόν ότι ο θεσμός της εφηβείας στην Αμφίπολη απέβλεπε κύρια στην αθλητική και στρατιωτική προετοιμασία των εφήβων της πόλης και όχι στην πνευματική τους εκπαίδευση.
Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή είναι γεγονός ότι δεν υπήρχε προφανής λόγος για τη συνέχιση της στρατιωτικής προετοιμασίας των εφήβων. Παρ’ όλα όμως αυτά η στρατιωτική εκπαίδευση στο θεσμό της εφηβείας διατηρήθηκε ζωντανή και σε πολλές πόλεις έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο. Διαμέσου της στρατιωτικής εκπαίδευσης η πόλη διαμόρφωνε τους άνδρες του μέλλοντος[36] και τους προίκιζε με αρετές όπως θάρρος, μαχητικότητα, τόλμη, υπακοή στους νόμους, «ευεξία, ευκοσμία, ευταξία και φιλοπονία»[37]. O αθλητικο - στρατιωτικός χαρακτήρας του γυμνασίου είναι ξεκάθαρος και στη Βέροια όπως διαπιστώνεται από τον γυμνασιαρχικό της νόμο. Όπως στη Βέροια έτσι και στην Αμφίπολη είναι ορατός ο στόχος της ηθικής διαμόρφωσης των νέων μέσα σ’ ένα χώρο όπου είναι έντονη η συνύπαρξη στρατιωτικής και αθλητικής αγωγής.[38]
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι ελληνικοί αθλητικοί θεσμοί της γυμνασιαρχίας και της εφηβείας μεταλαμπαδεύτηκαν και ρίζωσαν εδώ στη Θράκη, εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τα μεγάλα κέντρα του νότιου ελλαδικού χώρου. Τους θεσμούς αυτούς (γυμνάσιο, γυμνασιαρχία, θεσμός εφηβείας) οι Ελληνες της Θράκης χρησιμοποιούσαν ως μέσο για τον εξελληνισμό των ντόπιων κατοίκων. Από τους εφηβικούς καταλόγους καταδεικνύεται ότι το γυμνάσιο και το στάδιο ήταν πόλος έλξης όχι μόνο για τους Ελληνες αποίκους αλλά και για τους ντόπιους κατοίκους της περιοχής. Ελληνες άποικοι, ντόπιοι Θράκες, Ρωμαίοι και Ασιάτες πάροικοι ασκούνταν στους ίδιους χώρους, γίνονταν δέκτες της ίδιας αγωγής, λάμβαναν μέρος στους ίδιους αγώνες με αποτέλεσμα να συσφίγγονται οι σχέσεις τους και να αμβλύνονται οι οποιεσδήποτε πολιτικές και κοινωνικές διαφορές τους.
Χωρίς αμφιβολία τέλος δια μέσου των αθλητικών αυτών θεσμών οι Ελληνες της Θράκης πρόβαλλαν την εθνική τους ταυτότητα και τον ελληνικό τους πολιτισμό.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1]. Για τις αντιδιαμετρικές απόψεις των ερευνητών σχετικά με το χαρακτήρα του θεσμού της γυμνασιαρχίας: J. Oehler “Gymnasiarch”, Realencyclopaedie, vol.7 (1912) 1975-6. J. Krause, Die Gymnastik und Agonistik der Hellenen, (Leipzig, 1841), pp. 107-110. Ι. Marrou, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα, (Αθήνα, 1961), σελ. 502, σημ. 29.
[2] . Π. Βέιν, Ο ελληνικός ευεργετισμός, (Αθήνα, 1993), σελ. 218.
[3] . Για τα καθήκοντα και τις δραστηριότητες του γυμνασίαρχου : J. Oehler, “Gymnasiarch”, pp.1969-2004. M. P. Nilson, Die Hellenistische Schule, (Munich, 1955), pp.55-6.
[4]. Για τα καθήκοντα και τις δραστηριότητες του γυμνασίαρχου βλέπε: J. Krause, Die Gymnastik und Agonistik der Hellenen, Leipzig 1841, p. 191-192.. M. P. Nilsson, Die Hellenistische Schulle, Munchen 1955, p. 55-56. J. Oehler, Γυμνσίαρχος, RE VII (1912) 1969-2004. N. Gardiner, Greek Athletic Sport and Festivals, London 1910, p. 501-502..
[5].IGB I, 390
[6]. IGB I, 188.
[7]. IGB I, 322bis.
[8]. SEG Ι, 327.
[9]. IGB I, 15bis, IGB I, 16.
[10]. IGB I, 322.
[11]. IGB I, 188, 44, 150.
[12]. AEM VI, 24.
[13]. SEG Ι, 327.
[14]. Εργο (1984), σελ. .24.
[15]. Εργο (1984),σελ. 24. Ph. Gauthier-M.B. Hatzopoulos, La loi gymnsiarchique de Beroia, p. 150 σημ.1
[16]. Π. Βέιν, Ο ελληνικός ευεργετισμός, 175. Για τις δημόσιες τιμές στους ευεργέτες (γυμνασίαρχους) βλ. στο ίδιο, 171-182.
[17]. IGB IV, 1905. Η Σερδική ήταν φυλετικό κέντρο των Θρακών που εξελίχθηκε χάρη στην ρωμαϊκή πολιτική σε αστικό κέντρο. Δ. Σαμσάρης, Ο εξελληνισμός, 191. Δ. Κανατσούλης, Η Θράκη κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, 13.
[18]. Πρβ. Γ. Μπακαλάκης, Η Πανύμνητος, Θρακική Επετηρίδα 6 ( 1985-1986) 33.
[19]. V. Besevliev, Untersuchungen in die Personnenamen bei den Thrakern, 133.
[20]. Ρωμαϊκές αποικίες στη Θράκη: Απροι, Φλαβιόπολη, Δεβελτός. Municipia (=ισοπολίτιδες πόλεις) : Aelium Κοίλα, (Δ. Κανατσούλης, Η Θράκη, 13) Montanesium. (Δ. Σαμσάρης, Ο εξελληνισμός, 201.)
[21]. Ο θεσμός της εφηβείας συναντάται και στους Φιλίππους πολύ πριν γίνουν οι Φίλιπποι ρωμαϊκή αποικία. Βλ. σχετικά. RPh 13 (1939) 147-150.
[22]. M. Mirtschev, Inscriptions, BMNV 14 (1968) 151-162, no. 3 = IGB I, 47 bis.
[23]. Ο χαρακτηρισμός των ονομάτων έγινε σύμφωνα με το: D. Detschew, Die thrakischen Sprachreste, Wien 1957, K - M. Aποστολίδης, Περί της γλώσσης των Θρακών, Θρακικά 3 (1932) 181-235.
[24]. IGB I, 14.
[25] . Για τα περιεχόμενα, τους σκοπούς, τους άρχοντες του θεσμού: Ε. Albanidis, The ephebia in the ancient Hellenic world and its role in the making of masculinity, The European Sports History Review, 2 (2000), pp. 4-23.
[26]. Κ. Λαζαρίδη, Το γυμνάσιο της Αμφίπολης, σελ.254.
[27]. Εργο (1984), σελ. 23.
[28]. Κ. Λαζαρίδη, Το γυμνάσιο της Αμφίπολης, σελ. 254. Κ. Λαζαρίδη, Το γυμνάσιο της αρχαίας Αμφίπολης, σελ. 316.
[29]. Εργο (1984), σελ. 23.
[30].Εργο (1984), σελ. 23.
[31]. Κ. Λαζαρίδη, Το γυμνάσιο της Αμφίπολης, 254. Κ. Λαζαρίδη, Το γυμνάσιο της αρχαίας Αμφίπολης, σελ. 316.
[32] . Ο τίτλος του εφηβάρχου ήταν πολύ συνηθισμένος στη Θράκη, Μακεδονία, Εύξεινο Πόντο, Μικρά Ασία, νησιά του Αιγαίου (Λέσβο, Ικαρία, Εύβοια, Κύπρο) και χρησιμοποιούνταν αντί του τίτλου: κοσμητής.. J. Oehler, Ephebarch, Realencyclopaedie, Vol. 5 (1905), p.2736 . C. Forbes, Greek Physical Education, (New York, 1971), pp. 185, 189, 194, 196, 234.
[33]. Εργο (1984), σελ. 23. Η εισαγωγή παρουσιάζεται από τους: Ph. Gauthier & M. B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique de Beroia, pp.161-162 σημ.3.
[34] . Ο Νόμος συνοπτικά παρουσιάζεται: Έργο (1984), σελ. 23. Ph. Gauthier & M. B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique de Beroia, pp. 161-162 ,f180. Δ. Μαλαμίδου, Η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 11.
[35]. Ph. Gauthier & M. B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique de Beroia, pp.180. Πέρα από την χρήση των όπλων, οι έφηβοι και οι νέοι διδάσκονταν βέβαια τα ελληνικά γράμματα, αλλά η διδασκαλία αυτή γινόταν αλλού, εκτός του γυμνασίου.
[36] . Ε. Αlbanidis,The ephebia in the ancient Hellenic world, pp. 14-16.
[37] . Αγώνες ευεξίας, ευκοσμίας, ευταξίας και φιλοπονίας εφήβων συναντούμε σε πολλές πόλεις του ελληνικού κόσμου.N.B. Growther, Euexia, Eytaxia, Philoponia: three contests of the Greek Gymnasium, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 85 (1991), pp. 301-304.
[38]. Ο εφηβαρχικός Νόμος της Αμφίπολης παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με τον Γυμνασιαρχικό νόμο της Βέροιας. Ο. Παυλογιάννης, Η εξέλιξη των γυμναστικών και των αθλητικών ιδεών ατα ελληνιστικά και στα αυτοκρατορικά χρόνια, Διδακτορική Διατριβή, (Κέρκυρα, 2000), σελ. 130-1. Ph. Gauthier & M. B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique de Beroia, pp.181-182.
