Αρχαιότερος κατά τουλάχιστον τέσσερις αιώνες, είναι ο νεολιθικός οικισμός της Κουτρουλού Μαγούλας στη Φθιώτιδα, ο οποίος σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, χρονολογείται γύρω στο 5900 πΧ και όχι στο 5500 πΧ, όπως αρχικά πιστευόταν.
 |
| Φωτογραφία που εικονίζει αρχαιολογικά ευρήματα ανασκαφών στην Κουτρουλού Μαγούλας, στη Φθιώτιδα.Η Κουτρουλού Μαγούλα, κοντά στα χωριά Βαρδαλή και Νέο Μοναστήρι της Φθιώτιδας, είναι ένας από τους μεγαλύτερους τεχνητούς λόφους που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα, καλύπτοντας μια έκταση περίπου 40 στρεμμάτων και με ύψος 6.6 μέτρα από την πεδιάδα. Οι ανασκαφές την τρίτη περίοδο έρευνας πεδίου του προγράμματος αρχαιολογίας και αρχαιολογικής εθνογραφίας, αποκαλύπτοντας μια σημαντική και εντυπωσιακά διατηρημένη αρχαιολογική θέση. |
Την παραπάνω
πληροφορία έδωσε η επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού, Νίνα Κυπαρίσση, που ερευνά την περιοχή από το 2001, ενώ από το 2010 (ανεπίσημα από το 2009) συνδιευθύνει με τον Γιάννη Χαμηλάκη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον, τις έρευνες που υλοποιούνται στο πλαίσιο προγράμματος συνεργασίας της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του αγγλικού πανεπιστημίου, μέσω της Βρετανικής Σχολής Αθηνών.
Νεολιθικός οικισμός Κουτρουλού Μαγούλας: Νέες αποκαλύψεις
Πως ζούσαν οι νεολιθικοί πληθυσμοί στη Φθιώτιδα; Η οργανωμένη κοινωνία, το πλήθος ειδωλίων και η ανακάλυψη ενός από τους πρώτους θολωτούς μυκηναϊκούς τάφους.
Τέσσερις αιώνες είχαν πέσει έξω όσοι χρονολόγησαν τον νεολιθικό οικισμό της Κουτρουλού Μαγούλας στη Φθιώτιδα στο 5.500 π.Χ. Νεότερες έρευνες «ανεβάζουν» τη χρονολόγηση γύρω στο 5.900 π.Χ. Εκεί, σύμφωνα με τα στοιχεία που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, ζούσαν άνθρωποι της νεολιθικής περιόδου σε έναν οργανωμένο οικισμό με κοινές γιορτές, κοινό φαγητό και έντονη συλλογικότητα. Αυτό μαρτυρούν τα ευρήματα, μεταξύ των οποίων και ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ειδωλίων, τα περισσότερα που έχει δώσει ποτέ θέση στη νεολιθική περίοδο.
Ένας οικισμός σε τρίστρατο
Που βρίσκεται, αλήθεια, η Κουτρουλού Μαγούλα; «Η Κουτρουλού Μαγούλα βρίσκεται σε ένα "τρίστρατο" που συνδέεται και με τη Φθιώτιδα και με την ανατολική και τη δυτική Θεσσαλία. Ακριβώς λόγω της σπουδαιότητας της θέσης, την ελληνιστική εποχή κατασκευάστηκε το κάστρο της Πρόερνας, το οποίο έχει αναδειχθεί με το Γ' ΚΠΣ» αναφέρει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού, Νίνα Κυπαρίσση που ερευνά την περιοχή από το 2001, ενώ από το 2010 (ανεπίσημα από το 2009) συνδιευθύνει με τον Γιάννη Χαμηλάκη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον, τις έρευνες που υλοποιούνται στο πλαίσιο προγράμματος συνεργασίας της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του αγγλικού πανεπιστημίου, μέσω της Βρετανικής Σχολής Αθηνών.
Η ανακάλυψη από τους πρώτους μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους με δρόμο
Σημαντικός σταθμός στην πορεία της έρευνας ήταν ο θολωτός τάφος που εντοπίστηκε στην περιοχή το 2012 και αρχικά δεν ήταν σαφές αν ανήκε στην Εποχή του Χαλκού ή του Σιδήρου. «Τώρα ξέρουμε σίγουρα, με βάση την κεραμική που έχουμε αναλύσει, ότι είναι της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, δηλαδή ότι είναι Μυκηναϊκός και μάλιστα από τους πρώτους μυκηναϊκούς θολωτούς, με δρόμο. Έχουμε επίσης ταφές από τον 12ο αιώνα μΧ, επομένως φαίνεται ότι η θέση είχε ιδιαίτερη σημασία, ένα βάρος μνημονικό για τους ανθρώπους της περιοχής και σε υστερότερους αιώνες» πληροφορεί ο καθηγητής.
Φαίνεται πάντως ότι η συλλογικότητα ήταν χαρακτηριστικό των νεολιθικών κατοίκων του οικισμού. «Ανάμεσα στα σπίτια υπήρχαν ανοιχτοί ή μισοστεγασμένοι χώροι, στους οποίους εντοπίστηκε μεγάλη πληθώρα υλικών, ειδώλια, κεραμική, κατάλοιπα ζώων και άλλα, που πιθανόν υποδεικνύουν ότι τα σπίτια τα είχαν μόνο για να τα κατοικούν. Ίσως λοιπόν σε αυτούς τους υπαίθριους ή ημιυπαίθριους χώρους πραγματοποιούσαν όλες τις δραστηριότητές τους, ενδεχομένως να είχαν κοινές γιορτές, κοινό φαγητό, γι' αυτό βρέθηκαν τόσα πολλά κατάλοιπα» σημειώνει η κ. Κυπαρίσση,
 |
Τα νεολιθικά ειδώλια της Κουτρουλού Μαγούλας στα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα του '13 Δέκα από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις που έγιναν μέσα στο 2013, επέλεξε πρόσφατα το γνωστό διαδικτυακό περιοδικό Heritage Daily, που δημοσιεύει ειδήσεις για την πολιτιστική κληρονομιά από όλο τον κόσμο και τις χρονικές περιόδους.
|
Τα ειδώλια της Κουτρουλού Μαγούλας
Μια ξεχωριστή κατηγορία ευρημάτων αποτελούν τα ειδώλια της Κουτρουλού Μαγούλας. Πάνω από 300 έχουν έρθει στο φως από την αρχή των ανασκαφών, δηλαδή από το 2001, κάποια ολόκληρα και κάποια θρυμματισμένα, μάλιστα τις περισσότερες φορές εσκεμμένα. «Πολλά ειδώλια είναι ξεκάθαρο ότι τα έσπαγαν επίτηδες, ένα φαινόμενο που συναντάται συχνά στις νεολιθικές θέσεις του βαλκανικού χώρου. Ως προς την ερμηνεία τους, υπάρχουν διάφορες ενδιαφέρουσες εξηγήσεις που παραπέμπουν όχι μόνο στη διακίνηση των θραυσμάτων, αλλά και σε πιθανές τελετές που γίνονταν στην κοινότητα. Πάντως, πέρα από τις διαδικασίες κοινωνικής συναναστροφής και ανταλλαγής, συμποσίων ή άλλων, το θραύσμα σε συνδέει και μνημονικά με τους ανθρώπους που ήσουν μαζί, καθώς και με την τελετή στην οποία συμμετείχες» εξηγεί ο κ. Χαμηλάκης.
Ο ίδιος εξηγεί ότι μέχρι σήμερα δεν έχουμε θέσεις στην ελληνική νεολιθική που να έχουν δώσει τόσα πολλά ειδώλια. Πέρα όμως από την ποσότητα, σημαντική είναι και η ποικιλία των τύπων τους. «Εκτός από τους συνηθισμένους ανθρωπόμορφους τύπους, έχουμε και άλλους που δεν εντάσσονται εύκολα στους γνωστούς. Πολλά από τα ειδώλια συνδυάζουν ανθρώπινα και ζωόμορφα χαρακτηριστικά, μια υβριδική μορφή δηλαδή, όπως αυτή που συναντάμε σε τύπους με στοιχεία ανθρώπου και πουλιού, ενώ έχουμε και άλλους που αντιπροσωπεύουν φανταστικά όντα. Όλα αυτά είναι ενδιαφέροντα, γιατί δείχνουν ότι η ορολογία που συνήθως χρησιμοποιούμε για τα ανθρωπόμορφα ειδώλια είναι κάπως προβληματική, καθώς δεν περιλαμβάνει τύπους οι οποίοι δεν ανήκουν στην αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής» καταλήγει.
Οι μελέτες και οι ανασκαφές στην Κουτρουλού Μαγούλα θα συνεχιστούν στο νέο ερευνητικό πρόγραμμα 2015- 2019.
Η Βρετανική Σχολή Αθηνών
Από την ίδρυσή της, το 1886, η Βρετανική Σχολή Αθηνών έχει πραγματοποιήσει υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, πλήθος ανασκαφών σε σημαντικές θέσεις στην Ελλάδα και την Κύπρο, όπως τη Σπάρτη, τη Φυλακωπή της Μήλου και την Κνωσό όπου συνεχίζει να διατηρεί ένα Κέντρο Μελετών, που ιδρύθηκε από τον σερ Άρθρουρ Έβανς, το 1905. Στη φετινή ανοικτή εκδήλωση για τον ετήσιο απολογισμό του επιστημονικού έργου της στην Ελλάδα, που πραγματοποιεί κάθε χρόνο η Σχολή, ομιλητές θα είναι η καθηγήτρια Κάθριν Μόργκαν, διευθύντρια της Βρετανικής Σχολής, η οποία θα παρουσιάσει το αρχαιολογικό έργο και τις δραστηριότητες της Σχολής κατά το 2014 και o καθηγητής Γιάννης Χαμηλάκης (Πανεπιστήμιο του Southampton) που θα παρουσιάσει την ομιλία
Ομιλία του Γιάννη Χαμηλάκη για την Κουτρουλού Μαγούλας αύριο, Πέμπτη, στην Αρχαιολογική Εταιρεία
Η ομιλία για την Κουτρουλού Μαγούλα που θα δοθεί αύριο Πέμπτη 19 Φεβρουαρίου, ώρα 7 μμ, από τον κ. Χαμηλάκη στην Αίθουσα Τελετών της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Πανεπιστημίου 22), στο πλαίσιο της ετήσιας παρουσίασης του επιστημονικού έργου της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, θα έχει τίτλο:«From the Neolithic to the present: Archaeology and Archaeological Ethnography at Koutroulou Magoula, Fthiotida».
«Ο οικισμός είναι σημαντικός για πολλούς λόγους» αναφέρει ο Γιάννης Χαμηλάκης, επισημαίνοντας τους κυριότερους: «Η Κουτρουλού Μαγούλα είχε πολύ μεγάλη έκταση, γύρω στα 37 στρέμματα, ενώ ξέρουμε από τη βιβλιογραφία ότι οι περισσότερες μαγούλες της εποχής αυτής είναι γύρω στα 20 στρέμματα. Εντυπωσιακή είναι και η διατήρηση των λιθόκτιστων σπιτιών. Έχουμε τοίχους από πέτρες όχι μόνο στα θεμέλια όπως συνηθίζεται, αλλά και άνω του ενός μέτρου, όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα κατάλοιπα. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η οργάνωση του χώρου. Κατά την τοπογραφική και γεωφυσική έρευνα βρέθηκαν αναβαθμοί και περιμετρικοί τάφροι, έργα μάλλον κοινοτικά, καθώς απαιτούν πολλή δουλειά για να γίνουν. Δηλαδή, μιλάμε για μια οργάνωση συλλογική και κοινοτική, που απαιτούσε πολλή εργασία και αφιέρωση από όλη την κοινότητα» τονίζει
ΕΠΙΣΗΣ ΕΔΩ ΜΙΑ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Τα ξεχωριστά ειδώλια στην Κουτρουλού Μαγούλα
Μια νεολιθική θέση ιδιαίτερης σημασίας
Αναπαραστάσεις της Μητέρας-Θεάς, παιχνίδια, συμβολικά αντικείμενα επικοινωνίας ή πειραματισμοί νεολιθικών ανθρώπων στην προσπάθειά τους να εξερευνήσουν το ανθρώπινο σώμα; Το θέμα παραμένει ανοιχτό για τους αρχαιολόγους που μελετούν τα 300 και πλέον πήλινα ειδώλια τα οποία βρέθηκαν στη νεολιθική θέση Κουτρουλού Μαγούλα στη Φθιώτιδα, αριθμός ιδιαίτερα σημαντικός και από τους μεγαλύτερους της περιόδου στη νοτιοανατολική Ευρώπη.
Εκτός όμως από την ποσότητα, τι κάνει τα ευρήματα αυτά τόσο σημαντικά, ώστε να απασχολούν επιστήμονες και Τύπο, εντός και εκτός Ελλάδας; «Ειδώλια βρίσκονται και σε άλλες νεολιθικές θέσεις στην Ανατολία και στα Βαλκάνια, όμως τόσο ο αριθμός όσο και η ποικιλία των τύπων κάνουν την Κουτρουλού Μαγούλα να ξεχωρίζει. Το θέμα της ερμηνείας τους παραμένει ανοιχτό και γι’ αυτό είναι γοητευτικό. Πιστεύω πως τα συγκεκριμένα ειδώλια, λόγω αριθμού και ποικιλίας, αλλά και επειδή προέρχονται από στρωματογραφική και συστηματική ανασκαφή και όχι από επιφανειακές συλλογές, μπορούν να ανοίξουν νέους δρόμους στην ερμηνεία των αντικειμένων αυτών», δηλώνει ο Γιάννης Χαμηλάκης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και συνδιευθυντής του ερευνητικού προγράμματος αρχαιολογίας και αρχαιολογικής εθνογραφίας στην Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας.
Τα ειδώλια έχουν μέγεθος που ποικίλλει από 3 ως 12 εκατοστά σε μήκος. Κατασκευάζονταν με πολλούς τρόπους, ένας πολύ συνηθισμένος είναι αυτός του κεντρικού πήλινου πυρήνα, γύρω από τον οποίο προσθέτονταν άλλα κομμάτια πηλού για να δημιουργήσουν τα μέλη του σώματος. Βρέθηκαν σε διάφορα σημεία των περίπου 40 στρεμμάτων που καταλαμβάνει η νεολιθική θέση –μια από τις μεγαλύτερες της περιόδου που έχει εντοπιστεί–, ακόμα και σε θεμέλια σπιτιών, η δε ποικιλία των μορφών τους δίνει περιθώρια για πολλές ερμηνείες, καθώς συχνά δεν δηλώνεται το φύλο ενώ αρκετά έχουν σχήμα ανθρώπου-πουλιού, που κάποιες φορές καταλήγει σε τετράποδη βάση. Τα παραπάνω συνηγορούν πως η χρήση τους δεν είχε μόνον αισθητικούς σκοπούς, αλλά ότι αντικατοπτρίζουν κάτι πολύ περισσότερο: τον πολιτισμό, την κοινωνία και την ταυτότητα των νεολιθικών κατοίκων στην Κουτρουλού Μαγούλα.
Η θέση κατοικήθηκε στη Μέση Νεολιθική Περίοδο (περίπου 5800-5300 π.Χ.) από μερικές εκατοντάδες ανθρώπων, που έχτισαν προσεγμένα σπίτια από πέτρα και πλιθιά, με πέτρινα υποστρώματα δαπέδων. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε και αργότερα, την Εποχή του Χαλκού και τα Μεσαιωνικά Χρόνια. «Είναι ιδιαίτερα σημαντικός χώρος, τόσο για την έκτασή του στη Νεολιθική που είναι ιδιαίτερα μεγάλη –οι περισσότερες μαγούλες της ίδιας εποχής δεν ξεπερνούν τα 20 στρέμματα–, όσο και για τα νεολιθικά κτίρια, που είναι ιδιαίτερα επιμελημένα, με εντυπωσιακή διατήρηση. Για παράδειγμα, έχουμε εντοπίσει τοίχους από πέτρες που σώζονται σε σχετικά μεγάλο ύψος και όχι απλώς λίθινα θεμέλια όπως συναντούμε συνήθως. Η χρήση του χώρου στα υστερότερα χρόνια είναι επίσης ενδιαφέρουσα, καθώς φαίνεται να λειτουργούσε ως μνημονικός τόπος και στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού/Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, περίοδο από την οποία προέρχεται ο θολωτός τάφος που ανασκάψαμε φέτος, αλλά και στα Μεσαιωνικά χρόνια, καθώς μια ταφή νεαρής γυναίκας του 12ου αι. μ.Χ. ανασκάφηκε το 2011», επισημαίνει ο καθηγητής.
Οι κάτοικοι ήταν αγρότες που είχαν στην κατοχή τους ζώα, χρησιμοποιούσαν εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιδιανό και είχαν επαφές με άλλους πληθυσμούς στη γύρω περιοχή. Επίσης, οι εργασίες που γίνονταν σε διάφορα σημεία του οικισμού δείχνουν μια συλλογικότητα, που οδηγεί σε ενδιαφέρουσες ερμηνείες: «Όπου έχουμε ενδείξεις για μεγάλα έργα, όπως περιβόλους ή χαντάκια γύρω από τους οικισμούς, γεννάται το ερώτημα αν υπήρχε κάποια κεντρική αρχή που συντόνιζε και κατεύθυνε την όλη προσπάθεια. Προς το παρόν δεν υπάρχουν ενδείξεις στην Κουτρουλού Μαγούλα για κάτι τέτοιο» εξηγεί ο κ. Χαμηλάκης.
Παράλληλα με την ανασκαφή και τη μελέτη του αρχαιολογικού υλικού, η ομάδα ειδικών που συμμετέχει στο ερευνητικό πρόγραμμα πραγματοποιεί και αρχαιολογική εθνογραφία. «Μελετούμε τις σχέσεις της τοπικής κοινωνίας σήμερα με τον αρχαιολογικό χώρο και παράλληλα οργανώνουμε μια σειρά από δραστηριότητες που στόχο έχουν να καταστήσουν τον χώρο πεδίο συνάντησης και στοιχείο της κοινωνικής και της πολιτισμικής ζωής της περιοχής», δηλώνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ, αναφέροντας ενδεικτικά τις παραστάσεις θεάτρου με έργα που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής –εμπνευσμένα από τα αποτελέσματα της αρχαιολογικής και εθνογραφικής έρευνας–, τα οποία ανέβηκαν δίπλα στις ανοιχτές τομές, με μεγάλη συμμετοχή και της τοπικής κοινωνίας.
