Περί της Οικιακής Λατρείας των Ελλήνων στην αρχαιότητα

ΜΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΤΩΝ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΠΑΡΑΤΙΘΕΤΑΙ ΕΔΩ . ΜΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΟ, ΤΟΝ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ , ΤΩΝ ΚΙΝΗΣΕΩΝ , ΤΗΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΑ ΤΗΝ ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΣΕ ΜΙΑ ΤΕΤΟΙΑ ΤΕΛΕΤΗ

Εισαγωγικά
Υψίστη σημασία για τους Έλληνες έχει ο οίκος, ο οποίος δεν ταυτίζεται με την σημερινή έννοια του σπιτιού ως οίκημα, αλλά συμπεριλαμβάνει τα μέλη της οικογένειας[1], το κτήριο με τα αγαθά του, και κυρίως αυτό που θα απασχολήσει και εμάς, την οικιακή λατρεία και τις οικογενειακές παραδόσεις. Συχνά υπάρχει η παρανόηση σε αυτούς που ασχολούνται με την Ελληνική θρησκεία, πως η λατρεία βρίσκει κύρια έκφραση στις εορτές της πόλεως και των μυστηριακών λατρειών, με την οικιακή λατρεία να είναι αν όχι ανύπαρκτη, τουλάχιστον περιορισμένη.
Αυτό είναι μέγα σφάλμα, το οποίο βέβαια δικαιολογείται αν αναλογιστούμε πως οι γραπτές μαρτυρίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα (αγγεία, σκεύη, εγκαταστάσεις) που μας παρέχουν στοιχεία για την οικιακή λατρεία είναι περιορισμένα σε σχέση με τα αντίστοιχα για την λατρεία της πόλης[2]. Φυσικό επακόλουθο είναι, οι ιστορικοί και λοιποί επιστήμονες να παρουσιάζουν εργασίες που αναφέρονται αποκλειστικά ή κυρίως στην πολιτειακή λατρεία και όχι στην οικιακή, αν και τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια εξαγωγής συμπερασμάτων σχετικά και με αυτόν τον τομέα της Ελληνικής λατρείας.
Η παρανόηση αυτή, έχει οδηγήσει μάλιστα
αρκετούς, στο να μειώνουν την θρησκευτική πρακτική των προγόνων μας σε μια απλή συμμόρφωση με τις εξωτερικές κοινωνικές (της πόλεως) νόρμες, που εκφράζονται και με τις εορτές και τελετές της πόλεως.
Καταλήγει κάποιος έτσι σε ένα θρησκευτικό αποχρωματισμό της καθημερινής οικογενειακής ζωής των Ελλήνων και σε μια κατανόηση της θρησκευτικότητας στη πόλη με πολιτισμικούς όρους.
Η πραγματικότητα μάλλον είναι εντελώς διαφορετική αφού κατά μια έννοια και η πολιτειακή λατρεία είναι επέκταση της λατρείας των οίκων της φυλής(ων) των πολιτών[3].
Ειδικά σήμερα, και για τους ανθρώπους που επιθυμούν να ακολουθήσουν την λατρευτική πρακτική των προγόνων μας, η οικιακή λατρεία κρίνεται απαραίτητη όχι μόνο γιατί από αυτό το κύτταρο μπορεί να καλλιεργηθεί καλύτερα και να επανεμφανιστεί και στην κοινωνία αλλά και γιατί εκεί δεν θα αντιμετωπίσει κανείς τα προβλήματα θρησκευτικής διάκρισης που δυστυχώς ακόμα κυριαρχούν στο νεοελληνικό κράτος, στο οποίο η Ελληνική θρησκεία δεν τυγχάνει πολιτειακής αναγνώρισης[4].

Κυρίαρχες θεότητες
Οι θεότητες που κυριαρχούν στην θρησκευτική ζωή του οίκου κατέχοντας μόνιμη θέση είναι η Εστία, ο Ζεύς, ο Ερμής, η Εκάτη και ο Απόλλωνας που λαμβάνουν σε αυτή την περίπτωση, πλην της Εστίας, συγκεκριμένες ιδιότητες διαφορετικές από τις συνήθεις που παρουσιάζουν ως Ολύμπιοι, έχοντας κύριο σκοπό την διασφάλιση της ενότητας του οίκου και την ευημερία του.
Εστία
Η Εστία είναι η θεά που δώρισε στους ανθρώπους τη γνώση για τον οίκο[5], οπότε είναι η θεότητα που κυριαρχεί στην οικογενειακή λατρεία. Η λατρεία της είναι πρωταρχικής σημασίας και χάνεται στα βάθη των αιώνων.

ΟΥ ΓΑΡ ΑΤΕΡ ΣΟΥ ΕΙΛΑΠΙΝΑΙ ΘΝΗΤΟΙΣΙΝ ΙΝ' ΟΥ ΠΡΩΤΗ ΠΥΜΑΤΗ ΤΕ ΕΣΤΙΗ ΑΡΧΟΜΕΝΟΣ ΣΠΕΝΔΕΙ ΜΕΛΙΗΔΕΑ ΟΙΝΟΝ (Ομηρικός ύμνος στην Εστία 29.4-6)

Ταυτίζεται δε η Θεά και με την εστία στην οποία ο οίκος συγκεντρώνεται για να μαγειρέψει και να ζεσταθεί σε βαθμό τέτοιο που, θεά και εστία, αποτελούν και οι δύο η πρώτη σε νοητικό η δεύτερη σε φυσικό επίπεδο, το ιερό κέντρο του οίκου[6].

Η ίδια λοιπόν η εστία είναι ο φυσικός βωμός της θεάς, η ίδια η πυρά που καίει είναι η απεικόνισή της και οι περισσότερες οικιακές τελετές λαμβάνουν χώρα σε αυτήν. Η εστία, βωμός της Θεάς, είναι ιερή, με φωτιά που διατηρείται άσβεστη[7].Όπως προστατεύει τα μέλη της οικογένειας έτσι ακριβώς προστατεύει και τον ξένο που θα ζητήσει καταφύγιο στον οίκο. Πιθανότατα ο θεσμός της ικεσίας σε βωμούς της Πόλεως να είναι αποτέλεσμα αυτής της προέκτασης της λειτουργίας της οικιακής εστίας, καθώς οι ίδιοι κανόνες παραβίασης του ασύλου και μιάσματος ισχύουν και στις δύο περιπτώσεις.
Παρομοίως και οι πόλεις έχουν στο ιερό κέντρο τους την εστία της Πόλεως που διαδραματίζει τον ανάλογο ρόλο[8].

Οι περισσότερες τελετές στον οίκο ξεκινάνε με επίκληση της Εστίας, ένα φαινόμενο που επεκτείνεται πολλές φορές και στην πολιτειακή λατρεία, με αποτέλεσμα να μας παραδοθεί η παροιμιώδης φράση «αφ' Εστίας άρχεσθαι» που υπονοεί κάθε καλό ξεκίνημα[9].

Τέλος η Εστία/εστία είναι αυτή που αντιπροσωπεύει[10] τον οίκο στην κοινότητα/Πόλη.
Η καταστροφή της οικιακής εστίας αποτελεί καταστροφή του οίκου με τραγικές συνέπειες που εκτείνονται από τους νεκρούς προγόνους στους αγέννητους απογόνους (τους οποίους συνδέει για πάντα η οικιακή εστία, η οικιακή λατρεία).

Ζεύς Κτήσιος
Η δεύτερη μετά την εστία θεότητα που συναντάμε στην οικιακή λατρεία είναι ο Ζεύς με την επωνυμία Κτήσιος[11]. Με αυτήν την επωνυμία ο θεός λατρεύεται ως προστάτης των αγαθών της οικογένειας, που φροντίζει για την ευημερία του οίκου.
Ο συνηθισμένος χώρος για τον βωμό του την κλασσική εποχή ήταν σε κάποιο αποθηκευτικό μέρος του οίκου (συχνά ξεχωριστό κτήριο) όπου αποδίδονταν τιμές κυρίως με σπονδές[12].
Καθώς τα αγαθά που αποθηκεύονταν μέχρι πρόσφατα (στα χωριά μέχρι και την προηγούμενη γενιά) σε τέτοιους χώρους ήταν κυρίως τρόφιμα και ίσως και προϊόντα ένδυσης (δέρματα ζώων, υφάσματα), η λατρεία του Κτησίου Διός κρίνεται απολύτως φυσική, εν αντιθέσει με προσπάθειες αναγωγής αυτής της λατρείας σε σημερινές αποθήκες σπιτιών (ειδικά των πόλεων) που βρίθουν από σκουπίδια, άχρηστα πράγματα, και μη αναγκαία «αγαθά».

Καθώς και τα αγαθά για την ευημερία του οίκου έχουν σήμερα λάβει άλλη μορφή, η λατρεία του Κτησίου Διός μπορεί να πραγματοποιείται αν θέλουμε, στον κεντρικό βωμό - χώρο λατρείας - του σπιτιού αρκεί να έχουμε και την κατάλληλη νοητική απεικόνιση του τί είναι αγαθό, καθώς δεν μπορεί να ταυτίζεται αυτό με την σημερινή χυδαία αντίληψη περί χρήματος (νόμισμα), που αποτελεί απλά ένα ανταλλακτικό μέσο[13].

Πολύ πιθανόν είναι, σύμφωνα με τις αναφορές που έχουν σωθεί, πως τις περισσότερες φορές ο Κτήσιος Ζευς δεν είχε ένα συνήθη βωμό για την λατρεία του στον οίκο, αλλά αντιπροσωπευόταν - ταυτιζόταν μάλιστα- με ένα αντικείμενο που λέγεται καδίσκος[14].
Από τύχη αγαθή μας παραδίδει ο ιστορικός του 3ου παχχ αιώνα Αντικλείδης (Αντικλείδης 140 F22 ) την περιγραφή του και πώς φτιάχνεται.

ΔΙΟΣ ΚΤΗΣΙΟΥ ΣΗΜΕΙΑ ΙΔΡΥΕΣΘΑΙ ΧΡΗ ΩΔΕ, ΚΑΔΙΣΚΟΝ ΚΟΙΝΟΝ ΔΙΩΤΟΝ ΕΠΙΘΗΜΑΤΟΥΝΤΑ ΣΤΕΨΑΙ ΤΑ ΩΤΑ ΕΡΙΩ ΛΕΥΚΩ ΚΑΙ ΕΚ ΤΟΥ ΩΜΟΥ ΤΟΥ ΔΕΞΙΟΥ ΚΑΙ ΕΚ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ... ΤΟΥ ΚΡΟΚΙΟΥ, ΚΑΙ ΕΣΘΕΙΝΑΙ ΟΤΙ ΑΝ ΕΥΡΗΣ ΚΑΙ ΕΙΣΧΕΑΙ ΑΜΒΡΟΣΙΑΝ. Η Δ' ΑΜΒΡΟΣΙΑ ΥΔΩΡ ΑΚΡΑΙΦΝΕΣ, ΕΛΑΙΟΝ, ΠΑΓΚΑΡΠΙΑ. ΑΠΕΡ ΕΜΒΑΛΕ.
«Είναι αναγκαίο να φτιάχνουμε το σύμβολο του Κτησίου Διός. Παίρνουμε έναν καινούργιο καδίσκο, με δύο αυτιά από τα οποία περνάμε λευκό μαλλί, και κλωστή κίτρινη (το χρώμα του κρόκου) την οποία περνάμε από τον δεξί ώμο μέχρι μπροστά και ρίχνουμε μέσα ότι βρούμε και αμβροσία. Η Αμβροσία είναι καθαρό νερό (πηγής) και λάδι και πανκαρπία. Αυτά ρίχνουμε μέσα»
Η ύπαρξη αυτού του αντικειμένου που ταυτίζεται με τον Κτήσιο Δία (και αποτελεί το λατρευτικό ανάλογο του βωμού) μας εξηγεί και γιατί σπανίζουν τα ευρήματα βωμών που να επιγράφονται «Κτησίου Διός»[15].
Τέλος, αν αναλογιστούμε τα παραπάνω, λογική είναι η «ταύτιση» του Κτησίου Διός με τον οικιακό όφι - οικουρό όφι - που επιτελεί την ίδια λειτουργία ως προστάτης των αγαθών[16] και που έχει παραμείνει μέχρι τις μέρες μας μέρος της λαϊκής παράδοσης[17]. Το συμπέρασμα ενισχύει και η αρχαιολογική μαρτυρία βωμού αφιερωμένου στον Κτήσιο Δία με παράσταση φιδιού (εικόνα 2). Το φίδι παραμένει σαν σύμβολο του οικιακού ιερού μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα και μετά περνάει στην λαϊκή πίστη του λαού.

Ζεύς Έρκειος
Η δεύτερη μορφή με την οποία βρίσκουμε λατρεία του Διός στον Ελληνικό οίκο είναι αυτή του Ερκείου Διός. Έρκος είναι ο φράχτης και κατ' επέκταση ο χώρος που περικλείεται από αυτόν.
Έτσι έρκος ονομαζόταν πολλές φορές στην Αθήνα ο ίδιος ο οίκος, αποκτώντας οι δύο λέξεις ταυτόσημη έννοια. Μας έχει παραδοθεί μάλιστα η αναφορά πως η ερώτηση «που είναι το σπίτι σου;» μπορούσε να τεθεί σαν «που βρίσκεται ο Έρκειος Δίας σου;»[18].
Έτσι ο βωμός του Ερκείου Διός βρίσκεται στον εξωτερικό χώρο μεταξύ οικίας και του φράχτη που την οριοθετεί. Ο θεός λατρεύεται ως προστάτης του οίκου και της ιδιοκτησίας και δρα προστατευτικά γι΄ αυτήν. Αν και δεν μας έχουν σωθεί πολλές αναφορές για την λατρεία του, είναι ασφαλές να πούμε πως αυτή σχετίζεται με τον φυσικό χώρο του οίκου και τη συγκέντρωση εκεί της οικογένειας[19], οπότε τα ανάλογα μπορούμε να πράττουμε και σήμερα.
Σε περιπτώσεις δε που η οικία δεν έχει αυλή, εξωτερικό χώρο, η λατρεία του Ερκείου Διός ως προστάτη μπορεί να τελείται μαζί με την λατρεία της Εστίας και του Κτησίου.
Στα όρια: Ερμής, Εκάτη και Απόλλων Αγυιεύς

Σε συνέχεια του Διός και της Εστίας που είναι οι κατεξοχήν θεότητες της οικίας και λατρεύονται μέσα σε αυτήν, έχουμε και τρείς ακόμα θεότητες που συμπεριλαμβάνονται στην οικιακή λατρεία και προστατεύουν τον οίκο από εξωτερικά δεινά[20] «τοποθετημένες» μάλιστα έξωθεν αυτού.
Στο εξωτερικό μέρος λοιπόν του φράχτη της οικίας, στην είσοδο αυτής, τοποθετείται η λατρεία του Ερμή, της Εκάτης και του Απόλλωνα με την επωνυμία Αγυιεύς[21].

Ερμαϊκή στήλη με επικαθήμενη θεά,(πιθανά Αφροδίτη) -Αρχαία Αγορά Αθηνών

Ο Ερμής και η Εκάτη εδώ παρουσιάζονται με την ίδια μορφή που έχουν ως θεοί των οδών, ο Ερμής ακριβώς όπως στις Ερμαϊκές στήλες (εικόνα 3)που ορίζουν τα όρια και τους τόπους και η Εκάτη ως άρχουσα των τρίστρατων[22].

Από τα λιγοστά αρχαιολογικά ευρήματα και τις φιλολογικές πηγές υποθέτουμε πως, σε κάθε οικία μπορούσαμε να έχουμε βωμό ή ναίσκο[23] για κάποια ή και τις τρείς θεότητες ταυτοχρόνως, στις οποίες αποδίδονταν λατρεία η οποία μάλιστα απαιτούσε προσοχή ώστε να διατηρείται η περιοχή και οι απεικονίσεις (Ερμαϊκή στήλη, ειδώλια, μια τετράγωνη πλάκα για τον Απόλλωνα) καθαρές, καθόσον βρίσκονταν και εκτεθειμένες στον δρόμο. Συνηθέστερη πρακτική, είναι η δημιουργία ειδικής εσοχής στην είσοδο της οικίας (στον φράχτη δίπλα από την πόρτα), όπου τοποθετούνται τα είδωλα και τα λατρευτικά αντικείμενα (σκεύος για άναμμα θυμιάματος και σκεύος προσφορών)[24].
Σε περίπτωση οικίας σε διαμέρισμα πολυκατοικίας, μπορούμε να αναρτήσουμε ανάλογα ανάγλυφα[25] και να υπάρχει ειδικό ραφάκι ή προεξοχή για τους σκοπούς της λατρείας.
Η λατρευτική πρακτική εδώ είναι απλή και εκτός από ορισμένες λατρευτικές ημέρες, περιλαμβάνει την απλή τοποθέτηση λιτών προσφορών και το άναμμα θυμιάματος όταν εισερχόμαστε ή εξερχόμαστε από το σπίτι μας.

Οικογενειακή και προγονική λατρεία
Όπως αναφέραμε και αρχικά, ο οίκος έχει ευρεία έννοια[26] και συμπεριλαμβάνει, ειδικά όταν αναφερόμαστε στο λατρευτικό κομμάτι, και τους προγόνους. Έτσι όταν μιλάμε για οικιακή λατρεία, έχουμε δύο μεγάλες κατηγορίες λατρείας. Την λατρεία των εφεστίων θεών (και των άλλων τιμώμενων θεοτήτων) και την λατρεία των προγόνων.
Επίσης, πλήθος πολιτειακών εορτών, συμπεριλαμβάνουν και εορτασμούς στον οίκο οι οποίοι ολοκληρώνουν τον χαρακτήρα της εορτής.

Στην οικιακή λατρεία συμμετέχουν όλα τα μέλη της οικογένειας και το καθένα έχει τον δικό του ρόλο ανάλογα με την εορτή/τελετή. Αν και κύριος υπεύθυνος για την οικιακή λατρεία μπορεί να θεωρηθεί ο άνδρας, στην πραγματικότητα είναι περισσότερες οι τελετές και η γενικότερη φροντίδα που αναλαμβάνει η γυναίκα στη λατρεία του οίκου.

Η οικιακή λατρεία, είναι προσωπική υπόθεση της οικογένειας αν και μπορεί να τιμηθεί και κάποιος άλλος συγγενής ή φίλος με την συμμετοχή του σε κάποια λατρευτική εκδήλωση του οίκου.
Κυριότερες οικιακές τελετές

Φυσικά στον οίκο λαμβάνουν χώρα πλήθος διαφορετικών τελετών όμως ειδική ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει στις κατ' εξοχήν αναφερόμενες ως οικιακές, που σχετίζονται και με τρία ξεχωριστά στάδια της ζωής του οίκου. Θα αναφερθούμε σε αυτές εδώ επιγραμματικά και θα ακολουθήσουν ειδικά κείμενα.

Αρχή του οίκου: Γάμος
Η πραγματική αρχή του οίκου γίνεται με τον γάμο, την ένωση των δύο ανθρώπων σε οικογένεια. Ακόμα και όταν κάποιος μένει μόνος του, άγαμος και άτεκνος, δεν έχουμε στην πραγματικότητα ολοκληρωμένη οικιακή λατρεία (εφεστίων θεών) παρά αυτός συνεχίζει την λατρεία του οίκου του (πατρώων θεών) με την ευρύτερη έννοια δηλ. του οίκου, οίκου των γονέων του ή της φατρίας του[27].

Συνέχιση του οίκου: Γέννηση
Με την γέννηση έχουμε επέκταση του οίκου. Ο νέος άνθρωπος γίνεται μέλος πραγματικό του οίκου μόνο με την κατάλληλη τελετή γνωριμίας του με τους εφέστιους θεούς[28]. Αυτός θα είναι ο συνεχιστής της οικιακής λατρείας που παραδίδεται από τους γονείς.
Απώλεια του οίκου: Θάνατος

Και ο θάνατος είναι μια μετάβαση σχετιζόμενη με την οικιακή λατρεία. Ο νεκρός, από την μια προσωρινά μιαίνει τον οίκο και την εφέστια λατρεία, από την άλλη μετά το πέρας συγκεκριμένου χρόνου και την τέλεση των παραδεδομένων, ενσωματώνεται ως ενέργεια στην προγονική πηγή και συνεχίζει να αποτελεί κομμάτι του οίκου, αυτή την φορά από την πλευρά «των πλείστων» και του αποδίδονται πλέον τιμές μαζί με όλους τους προγόνους.
Περί οικιακού Βωμού και τελετουργικών αντικειμένων
Για τις ανάγκες της οικιακής λατρείας, τρεις κατηγόριες πραγμάτων είναι αναγκαία. Η εστία και το πυρ, ο βωμός ή βωμοί και τα λοιπά τελετουργικά αντικείμενα.

Φυσικά, με την μορφή που έχουν σήμερα τα οικήματα, είναι πολύ δύσκολο να υπάρχει η χωροταξία που είχε ο ελληνικός οίκος κατά το παρελθόν (εικόνα 4). Από την στιγμή μάλιστα που και η λειτουργική χρήση της εστίας έχει αντικατασταθεί από ηλεκτρονικές συσκευές, χρειάζεται να αναπροσαρμόσουμε κάποια από τα χαρακτηριστικά της οικιακής λατρείας, χωρίς βέβαια να απολέσουμε τα πραγματικά ουσιώδη. Έτσι, την θέση της εστίας σε ένα σύγχρονο σπίτι μπορεί να αναλάβει το τζάκι και η περιοχή που αυτό ορίζει[29].

Ακόμα και όταν όμως δεν υπάρχει τέτοια δυνατότητα, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ουσία της εστίας είναι το πυρ, αυτό είναι το πραγματικά ιερό. Και όπως στην αρχαιότητα υπήρχαν περιπτώσεις όπου η εστία δεν ήταν μια χτισμένη περιοχή στον οίκο, όπως στην αρχική εικόνα του κειμένου, αλλά χρησιμοποιείτο κάποιο σκεύος για το άναμα της φωτιάς (εικόνα 5), έτσι και σήμερα ιδιαίτερη σημασία έχει το να διατηρείται μια ιερή εστία - πυρ - η οποία θα χρησιμοποιείται για τις τελετουργικές ανάγκες (άναμμα θυμιάματος κ.τ.λ). Αυτό μπορεί εύκολα να πραγματοποιηθεί με ποικίλους τρόπους. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κερί βραδείας καύσεως, το παραδοσιακό καντήλι, λυχνάρι κ.ά.[30] Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να διατηρούμε άσβεστο το πυρ της εστίας μας, και να ακολουθούμε και τα τυπικά για την ανανέωσή του σύμφωνα με τα παραδεδομένα[31].

Όπως αναφέραμε και πριν για την λατρεία του Ερκείου Διός, σε κάποιες περιπτώσεις αν υπάρχει αυλή στον οίκο μπορούμε να διατηρούμε χτιστό οικιακό βωμό όπως ακριβώς στην κλασσική αρχαιότητα (εικόνα 6 & 7). Ακόμα όμως και σε αυτήν την περίπτωση, θα πρέπει να υπάρχει ειδικός χώρος εντός της οικίας, για τις λατρευτικές ανάγκες[32]. Ήδη από την αρχαιότητα, μας έχει παρουσιαστεί η «λύση» γι' αυτό το χωροταξικό πρόβλημα, η οποία κάλλιστα μπορεί να εφαρμοστεί και σήμερα[33].

Έτσι ήδη από την Ελληνιστική, και Ρωμαϊκή εποχή, μέσα στον οίκο υπάρχει ειδικά διαμορφωμένος χώρος, το ιερό μέρος του, όπου τα μέλη της οικογένειας προσεύχονται[34]. Πάρα πολλά τέτοια παραδείγματα ευτυχήσαμε να έχουμε από τα αρχαιολογικά ευρήματα στις πόλεις της Ιταλίας που κατέστρεψε ο Βεζούβιος (Ηράκλεια, Πομπηία κ.ά.)[35].

Παραδείγματα από Lararia - οικιακούς βωμούς της ύστερης αρχαιότητας

Αυτή η εσοχή στον τοίχο που παρατηρούμε, είναι και ο ναός του σπιτιού μέσα στην οποία τοποθετούνται όλα τα ιερά αντικείμενα της οικιακής λατρείας. Έτσι, αγάλματα θεών, μικροί βωμίσκοι, τρίποδες για θυμίαμα και πυρά, βρίσκονται μαζεμένα στον ειδικό αυτό χώρο, ο οποίος δημιουργείται σε κάποιο αν όχι ξεχωριστό, σίγουρα όχι κοινό δωμάτιο του οίκου[36].

Αντί εσοχής στον τοίχο μπορούμε να έχουμε, ξύλινη κατασκευή παρόμοιας μορφής που θα επιτελεί τον ίδιο ρόλο. Ακόμα πιο απλά, μπορούμε να έχουμε ένα οποιοδήποτε έπιπλο (ένα μικρό τραπέζι κ.ά.) πάνω στο οποίο θα βρίσκονται τα τελετουργικά αντικείμενα.

Συχνή είναι για της ανάγκες της οικιακής λατρείας η ύπαρξη μινιατούρας βωμού, συνήθως από πηλό, η οποία τοποθετείται στο κέντρο αυτού του συνόλου. Αυτός ο βωμός ή ένα ξόανο, συνήθως είναι το αντικείμενο που αντιπροσωπεύει την συνέχεια της οικιακής προγονικής λατρείας και περνάει από γενιά σε γενιά (εικόνα 8).

Τα περισσότερα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται για την οικιακή λατρεία είναι αντικείμενα καθημερινής χρήσης, αν και το να αφιερώσουμε συγκεκριμένα για αυτό τον σκοπό κάποια ωραία αντικείμενα ίσως εξυπηρετεί καλύτερα τους σκοπούς της λατρείας, αφού μας εισάγει ευκολότερα, λόγω ιδιαιτερότητας και ειδικής χρήσης, στη νοητική εκείνη κατάσταση που πρέπει να είμαστε για να τελέσουμε την λατρευτική πράξη.

Λεκανίδα καθαρμού από μάρμαρο από το ιερό του Απόλλωνα στην Μίλιτο 560-540 π.Χ. Αρχ.Μουσ. Βερολίνου

Κάποια από αυτά τα χρηστικά αντικείμενα είναι το σκεύος καθαρμού[37], το σκεύος για το άναμμα θυμιάματος[38], το δοχείο για τις σπονδές[39] κ.τ.λ.
Εδώ να υπενθυμίσουμε πως για κανέναν λόγο δεν πετάμε όπου να 'ναι, σαν να πρόκειται για σκουπίδια, τα προϊόντα μιας τελετής (στάχτες, παλιές πρόσφορες, τον οίνο της σπονδής κ.ά.), αλλά τα αποθέτουμε σε κάποιο χώρο (καθαρό) που θα ανακυκλωθούν (συγκεκριμένο μέρος στην αυλή μας, σε κάποια γλάστρα με φυτό, ή τα μαζεύουμε και τα αφήνουμε σε κάποιο ελεύθερο χώρο στη φύση).

Μία Θεώρηση εργασίας ...

Οικιακή Λατρεία - Το πρώτο απαραίτητο βήμα
Ξεκινώντας το παρόν κείμενο, τονίσαμε τη μεγάλη σημασία που έχει η οικιακή λατρεία για την ελληνική πολυθεϊστική παράδοση. Θα επαναλάβουμε πως δεν υπάρχουν δικαιολογίες, για να μην πράττουμε τα απαραίτητα στο σπίτι μας όπου δεν υπάρχει περιορισμός στην θρησκευτική μας ελευθερία. Το μόνο που μένει είναι να ξεκινήσουμε.

Νομίζουμε πως οι βασικές αρχές δόθηκαν με το παρόν, και με την πράξη θα διαπιστώσουμε πόσο πιο πολλά θα κατανοούμε και πόσο θα ωφεληθούμε από την λατρευτική πρακτική στην ηρεμία του οίκου μας. Με αυτόν τον τρόπο θα καταφέρουμε να περάσουμε τα ελληνικά νομιζόμενα και στις νέες γενιές, ώστε αυτές να έχουν από νωρίς τις βάσεις ώστε να διαμορφώσουν έναν ακέραιο χαρακτήρα, και να μπορέσουν να αναπτύξουν τις αρχές και αξίες του πολιτισμού μας.

Κλείνοντας, να επισημάνουμε πως αν μας αποθαρρύνουν οι πολλές λεπτομέρειες ή βρίσκουμε δυσκολίες στο να ακολουθούμε όλους τους τύπους όπως πρέπει, είναι καλύτερα να ξεκινάμε σιγά-σιγά με τα πιο απλά και όταν πια τα έχουμε κατανοήσει και είναι κτήμα μας να προχωράμε στα επόμενα[40]. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε πως το μείζον είναι η στάση μας απέναντι σε Θεούς και Προγόνους και η θέλησή μας, και το ελάσσων το να ακολουθήσουμε πιστά τα όποια τυπικά[41]. Από την άλλη, σε κάθε περίπτωση που δεν είμαστε σίγουροι, καλό είναι να αναζητούμε πρώτα και να εμπιστευόμαστε τα παραδεδομένα.

Παραπομπές
[1] Οίκος, φατρία, φυλή, πόλη, σε οποιαδήποτε περίπτωση και τουλάχιστον μέχρι την Ελληνιστική εποχή το άτομο από μόνο του δεν ορίζεται χωρίς το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο ανήκει.

Βωμός αφιερωμένος στον Φράτριο Δία .-Εύρημα επί της οδού Αθηνάς -Αθήναι

[2] Ειδικά για την οικιακή λατρεία τα κείμενα παρουσιάζουν συχνά το φαινόμενο να περιλαμβάνουν φράσεις όπως «κατά τα γνωστά», «κατά το σύνηθες» κ.τ.λ. όταν αναφέρονται σε τελετουργικά της οικιακής λατρείας, αφού ελάχιστοι συγγραφείς θα αφιέρωναν χρόνο για να περιγράψουν τόσο κοινές και καθημερινές πρακτικές.

[3] Ενδεικτικά επιχειρήματα οι πολλές μυστηριακές λατρείες που παρέμειναν οικογενειακές ως προς την τέλεση ή υπευθυνότητα διεξαγωγής, και η εμφάνιση κοινών βωμών και ιερών μετά τον συνοικισμό σε πόλη.

[4] Έτσι ενώ το σύνταγμα εγγυάται την ελευθερία έκφρασης θρησκευτικότητας σε προσωπικό επίπεδο, σε κοινωνικό επίπεδο δεν αναγνωρίζεται το ίδιο με αποτέλεσμα πρακτικά η οικιακή λατρεία να μπορεί να εκφραστεί πλήρως ενώ μια κοινότητα ανθρώπων που ακολουθούν την Ελληνική πολυθεϊστική παράδοση προσκρούει στην πληθώρα προβλημάτων που προκύπτουν από την διάκριση «γνωστές-μη αναγνωρισμένες» θρησκείες. Για τα ζητήματα αναγνώρισης της Ελληνικής θρησκείας βλ. Υπόμνημα του Υπάτου Συμβουλίου των Ελλήνων Εθνικών και Παν. Μαρίνης «Θρησκευτική ελευθερία», Αθήνα.

[5] Διόδωρος Σικελιώτης

[6] Ο Ησίοδος π.χ. μας λέει για την συμπεριφορά που πρέπει να έχουμε μπροστά στην εστία του οίκου. «Μηδ' αιδοία γονή πεπαλαγμένος ένδοθι οίκου ιστίη εμπελαδόν παραφαινέμεν, αλλ' αλέασθαι»

[7] Υπάρχει τελετουργική ανανέωση της οικιακής πυράς από την εστία της Πόλης σε περιπτώσεις θανάτου και μιάσματος καθώς και σε συγκεκριμένες εορτές.

[8] Η Εστία της Πόλεως των Αθηνών βρισκόταν στο Πρυτανείο. Από αυτήν λάμβαναν πυρά οι ιδρυτές των αποικιών έτσι ώστε να ιδρυθεί η νέα Πόλη και αυτή είναι ο ιερός δεσμός μεταξύ μητρόπολης και αποικίας.

[9] Επίσης η φράση μπορεί να χρησιμοποιηθεί όπως στην πρόταση «Αφ' εστίας άρχεσθαι κακουργείν τήν πόλιν» που σημαίνει το να κάνει κάποιος κακό στην πόλη από τα θεμέλια, δείχνοντας ακόμα μια φορά την ύψιστη σημασία της εστίας και για τον οίκο αλλά και για την πόλη.

[10] Κατ' αυτή την έννοια βρίσκει λογικό έρισμα η άποψη πως έχουμε π.χ. στην Αθήνα μόνο τους άνδρες να ψηφίζουν αφού κάθε οίκος αντιπροσωπεύεται με μια ψήφο και όχι λόγο κάποιου άλλου διαχωρισμού.

[11] Κτήσιος: των κτημάτων, των αγαθών του οίκου.

[12] Οι αναφορές που έχουμε για σπονδές στον βωμό του Κτησίου Διός είναι πολύ περισσότερες από αυτές για θυσίες πράγμα λογικό αν αναλογιστούμε και την ταύτιση του Κτήσιου Δία με τον «καδίσκο».

[13] Βέβαια και σε αυτήν, όπως και σε πληθώρα άλλων περιπτώσεων, βλέπουμε πως η ζωή εκτός των αστικών πόλεων συνεχίζει να παραμένει σε μεγάλο βαθμό βασισμένη στα πατροπαράδοτα, οπότε κάλλιστα μπορεί και σήμερα να συνεχιστεί η λατρεία του Διός Κτησίου κατά τα πάτρια σε ένα χωριό κ.τ.λ.

[14] Ο καδίσκος, δηλ. μικρός κάδος είναι στην πραγματικότητα ένα κοινό καθημερινό αντικείμενο για την ελληνική οικία και γι αυτό δεν υπάρχουν ευρήματα καδίσκων του Κτησίου Διός αφού το χρηστικό αντικείμενο ταυτίζεται με το λατρευτικό.

Mεγάλος ξύλινος κάδος. Αποτελείται από δεκαέξι μικρές σανίδες, συνδεδεμένες μεταξύ τους με φύλλα σιδήρου.400 μ. Χ -Εύρημα από την Αρχαία |Αγορά των Αθηνών.

Πήλινο λατρευτικό σκεύος από την Μ.Ελλάδα της Ιταλικής

[15] Με την επωνυμία Κτήσιος ο Ζεύς λατρεύεται και σε πολιτειακούς βωμούς.

[16] Συχνή είναι στην θρησκευτική πίστη και λατρευτική πρακτική των Ελλήνων η παράλληλη ύπαρξη πραγματικοτήτων που σχετίζονται και αντανακλούν η μια την άλλη, την οποία δυστυχώς δεν μπορούν να δεχθούν αυτοί που δεν ακολουθούν την συγκεκριμένη παράδοση με αποτέλεσμα να χάνουν το νόημα.

Έτσι οι ανθρωπολόγοι/εθνολόγοι και ο μέσος σύγχρονος άνθρωπος σε αυτήν την περίπτωση θα σπεύσουν να εξηγήσουν την λατρεία του Κτησίου Διός μέσω της ταύτισης με το οικόσιτο φίδι που σε σωματικό (δηλ. γήινο-φυσικό) επίπεδο προστατεύει λ.χ. μια αποθήκη με σιτηρά από τα ποντίκια. Δυστυχώς γι αυτούς αν και το γεγονός ισχύει ως αντανάκλαση, δεν υπάρχει μονοσήμαντη ταύτιση ούτε του φιδιού με τον Αγαθοδαίμονα, ούτε του Κτησίου Διός με αυτό.

[17] Σε βαθμό που μπορούμε να πούμε πως η λατρεία του Κτησίου Διός έμεινε άσβεστη, ειδικά στις αγροτικές περιοχές, όπου το φίδι του σπιτιού συνέχισε να παίζει κυρίαρχο ρόλο στην οικογενειακή λατρεία.

[18] Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία 55.3

[19] Γνωρίζουμε πως τα μέλη του οίκου που έλειπαν καιρό από αυτόν, στην επιστροφή τους θυσίαζαν στον βωμό του Ερκείου Διός.

[20] Αυτές οι τρείς θεότητες λειτουργούν αποτρεπτικά για αρρώστιες, εισβολείς και λοιπούς εξωτερικούς κινδύνους.

[21] Της οδού.

[22] Έχουμε ένα τρίστρατο που ορίζεται από την είσοδο της οικίας και τις δύο κατευθύνσεις της οδού που η είσοδος τέμνει.

[23] Βλ. επόμενη σημείωση για εικονοστάσιο.

[24] Και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε επιβίωση μέχρι και πρόσφατα σε παλαιά σπίτια, του τυπικού της λατρείας προσαρμοσμένο σε χριστιανικά πρότυπα, όπου στην θέση των θεοτήτων αυτών έχουμε εικονοστάσιο κατασκευασμένο με τον ίδιο τρόπο.

[25] Υπενθυμίζουμε πως αν και η δυσδιάστατη απεικόνιση (λ.χ. ζωγραφική) είναι κοινή σαν διάκοσμος για την Ελληνική θρησκεία, λατρευτικό ρόλο μπορούν να παίξουν μόνο τρισδιάστατες απεικονίσεις (αγάλματα, ανάγλυφα και γενικά αντικείμενα με βάθος).

[26] Χαρακτηριστικό το γεγονός πως ακόμα και οι δούλοι συμμετείχαν πολλές φορές στην οικιακή λατρεία. Ακόμα πιο χαρακτηριστικό το γεγονός πως κατά την αγορά καινούργιου δούλου και με την είσοδο του στο σπίτι γινόταν θυσία στον οικιακό βωμό ώστε να αναγνωριστεί αυτός ως μέλος της οικογένειας. Αρκετοί μελετητές αυτό το μεταφράζουν ως είσοδο στον οίκο ενός αντικειμένου που ανήκει πια σε αυτόν - και το πάνε ακόμα παραπέρα αναγνωρίζοντας το ίδιο στον ερχομό στον οίκο της νύφης - αντίληψη με την οποία διαφωνούμε, αφού προφανώς δεν θα εμφανιζόταν τότε η συμμετοχή «των αντικειμένων» στα ιερότερα των ιερών της οικιακής λατρείας.

[27] Συνηθίζεται να είναι η γυναίκα αυτή που αφήνει την οικιακή της λατρεία (των γονέων) όταν νυμφεύεται και να ακολουθεί πλέον την λατρεία του συζύγου κατά τα Αθηναϊκά κυρίως δεδομένα αλλά αυτό δεν είναι αναγκαίο.

[28] Γι' αυτό και η γέννηση φέρνει στον οίκο προσωρινό μίασμα μέχρι να αποκατασταθεί η ισορροπία.

[29] Φυσικά σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να έχουμε ένα πλήρως λειτουργικό τζάκι όπου θα διατηρείται φωτιά (τουλάχιστον κατά τους χειμερινούς μήνες) αλλά και κατά διαστήματα θα το χρησιμοποιούμε για να ψήσουμε το φαγητό μας.

[30] Να προσέξουμε βέβαια το κερί να είναι από φυσικό κερί και να μην περιέχει χημικά, το καύσιμο επίσης να είναι λάδι και όχι κάποιο προϊόν πετρελαίου.

[31] Η σημασία του πυρός στην λατρεία, όχι μόνο στην οικιακή, έχει τεράστια σημασία. Θα προσπαθήσουμε σε μελλοντικό κείμενο να αποσαφηνίσουμε τα βασικά σε αυτόν τον τομέα.

[32] Στην οικία μπορούμε να βρούμε βωμούς σε δυο χώρους. Ο ένας, που συνήθως βρίσκεται στην κεντρική αίθουσα του σπιτιού σε περίοπτη θέση - χτιστός μεγάλου μεγέθους - και ο άλλος στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο για τις λατρευτικές ανάγκες τις οικογένειας, όπου προσεγγίζεται μόνο από τα μέλη του οίκου.

[33] Είναι εντυπωσιακό πόσο απαράλλαχτα παρέμειναν πολλά χαρακτηριστικά της οικιακής λατρείας, δια μέσου των αιώνων, ακόμα και στις περιπτώσεις που είχαμε άλλη θρησκεία. Για παράδειγμα ο χριστιανισμός ακολούθησε τα εξωτερικά χαρακτηριστικά στο «στήσιμο» του ιερού οικιακού χώρου. Επίσης η ύπαρξη αδιάσπαστων πολυθεϊστικών παραδόσεων που πραγματοποιούν ακριβώς τα ίδια σε αυτό το θέμα π.χ. η Ινδουιστική, μας δείχνουν απόλυτα τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουμε την οικία μας για τους σκοπούς της λατρείας.

[34] Και στις παλαιότερες εποχές υπάρχει πλην της εστίας στο κέντρο του οίκου, ο εδικός αυτός χώρος, ο οποίος όμως δεν δύναται να αναπαρασταθεί από την αρχαιολογία αφού σπανίως ήταν χτιστός όπως στην ύστερη αρχαιότητα.

[35] Παρατηρείται η συχνή ύπαρξη παραστάσεων φιδιών που αναφέραμε και πιο πριν. Το Ρωμαϊκό οικιακό ιερό λέγεται lararium.

[36] Στις περιπτώσεις που αυτός ο χώρος δεν μπορεί να διαχωριστεί πλήρως από τους κοινούς χώρους του οίκου, αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να αναρτήσουμε μικρά κουρτινάκια που θα «προστατεύουν» το ιερό και τα οποία θα ανοίγουμε μόνο όταν θα τελείται κάποια ιεροπραξία.

[37] Στην κλασσική αρχαιότητα, ο λουτήρας ήταν βασικό αντικείμενο του σπιτιού το οποίο χρησιμοποιείτο σε όλες τις τελετές για τον καθαρμό.

[38] Εύκολα πια βρίσκονται στο εμπόριο, μικροί τρίποδες που χρησιμοποιούνται για το άναμμα του θυμιάματος.

[39] Ένα οποιοδήποτε καθαρό σκεύος μπορεί να χρησιμοποιηθεί γι' αυτό τον λόγο, αν και μπορούμε να προμηθευτούμε ένα πήλινο χρηστικό αντίγραφο αγγείου. Προσοχή να είναι το αγγείο και γανωμένο και να μην έχει περάσει από διαδικασία παλαίωσης με οξέα κ.τ.λ. Η σπονδή μπορεί να είναι απλά μια σταγόνα στον πήλινο βωμίσκο μας, ή αν θέλουμε να σπένδουμε κανονικά, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα άλλο δοχείο που θα δέχεται την σπονδή.

[40] Είναι μάλλον παράλογο λ.χ. κάποιος που μόλις έχει αρχίσει να εισέρχεται στην λατρευτική οδό των προγόνων μας, να ξεκινήσει προσέχοντας τις αποφράδες ημέρες ενώ καλά-καλά δεν έχει καταφέρει να αποκτήσει την σωστή νοητική στάση για μια τελετή.

[41] Τα οποία βέβαια είναι απαραίτητα για να μας καθοδηγούν, αφού δύσκολα θα δεχθούμε πως κάποιος σήμερα έχει την ικανότητα να διαμορφώσει άνευ προηγούμενης ενασχόλησης, την λατρευτική πρακτική σύμφωνα με δικά του δεδομένα και το αποτέλεσμα να είναι επιτυχημένο.