1. ΒΡΑΥΡΩΝΑ 'Ενα ιερό για τη θεά του κυνηγιού
Κείμενο: Αργυρώ Μποζώνη
Φωτογραφίες: Πάρις Ταβιτιάν
28 Ιουνίου 2016
Από τη Βραυρώνα ξεκινά το οδοιπορικό μας στα τρία ιερά της Ανατολικής Αττικής. Την Βραυρώνα, τη Ραμνούντα και το Αμφιάρειο. Όμως θα ήταν πολύ άδικο, αν δε λέγαμε εδώ στον πρόλογο δυο κουβέντες για τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτούς τους αρχαιολογικούς χώρους, ξεχασμένοι κυριολεκτικά από το Θεό. Να σημειώσουμε απαραιτήτως ότι σε κανένα από τα τρία μέρη, οι
υπάλληλοι δεν έμαθαν την ιδιότητά μας. Οι δυο φύλακες του μουσείου Βραυρώνας, αισθάνθηκαν πολύ άσχημα όταν ζητήσαμε έναν οδηγό. Ο μόνος που ήταν διαθέσιμος ήταν το παιδικό βιβλίο «Ένας βάτραχος στη Βραυρώνα». Το Υπουργείο δεν έχει φροντίσει να εφοδιάσει ένα από τα καλύτερα μουσεία του, έστω με έναν οδηγό - φωτοτυπία.
 |
| Στην αίθουσα 3 του μουσείου εκτίθενται τα πολυάριθμα αγαλμάτια μικρών αγοριών και κοριτσιών («άρκτοι»), καθώς η Άρτεμις ήταν θεά προστάτιδα του τοκετού και των παιδιών |
Επίσης δεν υπάρχει τίποτα για τη Βραυρώνα στις εκδόσεις του ΤΑΠ (Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων), όπως διαπίστωσα ψάχνοντας σε βιβλιοπωλεία και μουσεία. Ευτυχώς, οι εκθεσιακές ενότητες και το εποπτικό υλικό δημιουργούν μια εξαιρετική αφήγηση στον επισκέπτη. Δυστυχώς, το αίθριο με τα υπέροχα αγάλματα ήταν κλειστό. Μέσα στην τρελή χαρά μας για την αύξηση του
τουρισμού, ας πηγαίνουμε τους τουρίστες μια βόλτα στα «εύκολα», τα γύρω από την Ακρόπολη. Χωρίς γκρουπς, ένα από τα ωραιότερα μουσεία, με φοβερά ελκυστικό υλικό δε μπορεί παρά να έχει χαμηλή επισκεψιμότητα. Επίσης εδώ και τρεις ημέρες από τους ανθρώπους που γνωρίζω και ρωτώ επίμονα, δεν έχει επισκεφθεί κανείς το μουσείο της Βραυρώνας.
 |
| Η πομπή των μικρών άρκτων αλλά και παίδων |
Ποια είναι η πολιτική για να κάνεις ένα μουσείο τέτοιας αξίας hot-spot, ειλικρινά δε γνωρίζω. Η απλή λογική λέει ότι τα μουσεία τα διαφημίζεις, τα προωθείς, τα βάζεις μέσα στον «γύρο» που κάνουν οι τουρίστες. Σίγουρα και αυτή η χρονιά είναι μια χαμένη ευκαιρία. Έξω από το μουσείο, στον Αρχαιολογικό χώρο, εργάζονται όλοι πυρετωδώς. Σταματούν για λίγο, για να πουν μια καλημέρα στους δυο μοναδικούς επισκέπτες του χώρου, σε εμάς. Αρχαιολόγοι και εργαζόμενοι, μας προσφέρουν μια μικρή δωρεάν ξενάγηση. Μας δείχνουν ένα - ένα τα μέρη και τα όρια του υγρότοπου της Βραυρώνας που συνορεύει με τον αρχαιολογικό χώρο. Μας δείχνουν μέχρι πού φτάνουν τα νερά το χειμώνα με τους νοτιάδες και πού βρίσκεται ο χείμαρρος Ερασίνος. Σε αυτό το χώρο εργάζονται για να τον διαμορφώσουν εδώ και τρία χρόνια και οι εργασίες θα ολοκληρωθούν το φθινόπωρο. Φεύγουμε χαρούμενοι και απογοητευμένοι. Στο δρόμο μας οι ταμπέλες για τον υγρότοπο, που έχουν κείμενα ακόμα και σε Braille και τους ήχους των πουλιών και των εντόμων ρημάζουν στον ήλιο.
Στάση δεύτερη, σαράντα χιλιόμετρα βορειότερα, Ραμνούντα. Φτάνοντας συναντάμε έναν ηλικιωμένο ξένο που ταΐζει δυο αδέσποτους «φύλακες». Μας καλημερίζει απογοητευμένος. «Ήθελα εδώ και δέκα χρόνια να φτάσω στη Ραμνούντα και το 80% του αρχαιολογικού τόπου είναι κλειστό». Φυσικά το site του υπουργείου δεν περιέχει καμία τέτοια «ενδιαφέρουσα πληροφορία». Περιμένει το ταξί που θα τον γυρίσει στην Αθήνα και του κάνουμε λίγη παρέα. Αν ήθελε κάποιος να γράψει μια ωδή σε έναν μοναχικό φύλακα, θα έπρεπε να έρθει στη Ραμνούντα. Η κοπέλα στο φυλάκιο μας επαναλαμβάνει τα κακά μαντάτα που έχουμε μόλις μάθει. Το 80% του αρχαιολογικού χώρου είναι κλειστό. Οι φύλακες αναμένονται γενικώς μέσα στον Ιούλιο. Αν βάλω την παροιμία «ζήσε Μάη μου», εδώ ταιριάζει και ας είμαστε σε λάθος μήνα. Εδώ υπάρχει ένας οδηγός του ΤΑΠ, τον οποίο προμηθεύομαι, ενώ η ευγενική φύλακας μας δείχνει τον θάμνο από τον οποίο πήρε το όνομά της η περιοχή και μας σχεδιάζει τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουμε. Ανοίγει το βιβλίο, απαντά στις απορίες μας και μας κάνει μια μίνι ξενάγηση πολύ βοηθητική, πριν αρχίσουμε την πορεία μας μέσα στο χώρο.
Στάση Τρίτη, Κάλαμος, Αμφιάρειο. Σήμερα, εδώ κόπηκαν τέσσερα εισιτήρια. Τα δικά μας και δυο κοριτσιών που περιεργάζονται τις επιγραφές. Εδώ, υπάρχει ένας οδηγός του χώρου μόνο στα γερμανικά. Ερημιά. Ο φύλακας μας καθοδηγεί πρόθυμα, οι εργαζόμενοι στο χώρο μας εξηγούν τα απαραίτητα. Εδώ ο αρχαιολογικός χώρος είναι μόνο εξωτερικός, είναι 2 το μεσημέρι, έχει 40 βαθμούς και οι άνθρωποι είναι ευγενείς. Δεν περίμενα ότι θα βρίσκαμε τόσο ευγενικούς ανθρώπους. Να προσπαθούν να συμπληρώσουν αυτό που δε τους δίνει το κράτος, το Υπουργείο τους. Σε μια άλλη ίσως χώρα, θα υπήρχε ένας εξτρά γύρος, μια πολιτιστική διαδρομή σε αυτά τα τρία μέρη, με τα μισά και λιγότερα ευρήματα. Θυμώνω και λυπάμαι.
 |
| Αρχαιολογικός Χώρος Βραυρώνας. Η στοά του Ιερού. του ναού της Αρτέμιδος Βραυρωνίας |
Ας ξεκινήσουμε με τη Βραυρώνα, με την ευχή και την προτροπή να τη βάλετε στο πρόγραμμά σας. Δέστε το σαν μια μικρή εκδρομή, οι παραλίες είναι δίπλα, τα μποστάνια ανοιχτά, με τα αλμυρίκια και τα ζαρζαβατικά στους πάγκους, είναι μόνο μια ώρα δρόμος.
Η Άρτεμις ήταν θεά, σκληρή, αεικίνητη, δίκαιη, θεά του κυνηγιού αλλά και με καθολική προστασία στη φύση, έχοντας κοντά της όλα τα ζώα και τα πουλιά, δίδυμη αδερφή του Απόλλωνα και προστάτης και των μικρών παιδιών.
 |
| Τρεις γενιές της οικογένειας του Αριστονίκου και οι δούλοι τους σε πομπή προς την Αρτέμιδα μαζί με τον ταύρο που πρόκειται να θυσιάσουν προς τιμήν της. |
Σύνθετη και περίπλοκη προσωπικότητα με «βιογραφικό» γεμάτος άθλους και μάχες, θεά τιμωρητική, εκδικητική σε όσους δεν την αναγνώριζαν και την τιμούσαν, κατείχε μια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους θεούς του Ολύμπου.Την περίοδο του Τρωϊκού πολέμου, Απόλλων Άρης, Αφροδίτη, Λητώ και Άρτεμις βρίσκονται με την μεριά των Τρώων. Σύμφωνα με το μύθο, η θεά Άρτεμις απαιτεί τη θυσία της Ιφιγένειας προκειμένου να αφήσει τον Μυκηναίκό στόλο να αποπλεύσει προς την Τροία.
 |
| Αρχαιολογικά ευρήματα από την Βραυρώνα |
Ο Αγαμέμνονας κάποτε σκότωσε χωρίς να το καταλάβει ένα ιερό ελάφι της θεάς στο άλσος της. Η θεά σώζει την τελευταία στιγμή την Ιφιγένεια και την μεταφέρει στη χώρα των Ταύρων. Ο Ευριπίδης αναφέρει πως όταν επέστρεψε η Ιφιγένεια στην Ελλάδα έγινε ιέρεια της Αρτέμιδας στην περιοχή της Βραυβρώνας. Η Άρτεμις ονομάζεται και ...
Αγροτέρα, Αλφειαία, Αμαρυσία, Βραυρωνία, Δικτυνναία, Εκάτη, Ελαφηβόλος, Ελαφιαία, Ευπλοία, Επιδήλιος, Εφεσία, Λαφρία, Λιμνάτιδα, Μουνιχία, Ντιάνα, Σωτήρα, Φιλομείρακος.
 |
| Αρχαιολογικά ευρήματα από την Βραυρώνα |
Η λατρεία της Αρτέμιδας στο ναό της Βραυρώνας ξεκινάει όπως φαίνεται τον 8ο αιώνα π.Χ. , ενώ ο ναός χτίζεται τον 6ο αιώνα π.Χ. Η περιοχή εγκαταλείπεται πιθανόν μετά από πλημμύρες, τον 2ο π.Χ. αιώνα. Τρεις αιώνες αργότερα, ο Παυσανίας, δεν αναφέρει τίποτα για την περιοχή της Βραυρώνας, παρά το μύθο του Ευριπίδη για την επιστροφή της Ιφιγένειας. Οι ναοί στους οποίους λατρευόταν η Άρτεμις ήταν ιδιαιτέρως σημαντικοί στον αρχαίο κόσμο. Στην Βραυρώνα λατρευόταν η Άρτεμις Βραυρωνία, σε ένας από τους σημαντικότερους ναούς της αρχαίας Ελλάδας. Το όνομά της Αρτέμιδα, δίδεται σε όλη την περιοχή.
 |
| Αρχαιολογικά ευρήματα από την Βραυρώνα |
Η Βραυρώνα ανήκε στα 12 αρχαία κράτη της Αττικής. Αρχαιολογικά ευρήματα πιστοποιούν ότι υπήρχε στη θέση αυτή οικισμός ήδη από τη νεολιθική περίοδο, ο οποίος αναπτύχθηκε ιδίως στη μεσοελλαδική και στη μυκηναϊκή εποχή. Τα Βραυρώνεια γιορτάζονταν κάθε πενταετία προς τιμή της Βραυρωνίας Αρτέμιδος την 17η του μηνός Μουνυχιώνος.
Το 1945 ο αρχαιολόγος Ιωάννης Παπαδημητρίου έκανε ανασκαφές στην περιοχή.
Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν και κατά την δεκαετία του 1950 και 1960 και αποκάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού χώρου.
Τα σημαντικότερα αξιοθέατα του αρχαιολογικού χώρου είναι ο ναός της Αρτέμιδος, η στοά σχήματος Π, η ιερή πηγή, η γέφυρα πάνω στον Ερασινό ποταμό, η παλαίστρα, το γυμνάσιο. Ο ναός της Αρτέμιδος είναι ένας μικρός σε μέγεθος ναός από τον οποίο σώζεται κυρίως η πλαϊνή του πλευρά, Υπάρχει αμφιβολία για την μορφή που είχε η πρόσοψή του αλλά πιστεύεται πως ήταν εξάστυλος, κατά μία άλλη άποψη δίστυλος με τοίχο ενδιάμεσα. Η στοά σχήματος Π περιέβαλλε ένα μεγάλο προαύλιο στην πλαϊνή πλευρά του ναού. Γύρω από την στοά υπήρχαν βάσεις με μικρά αγάλματα. «Το ιερό της Αρτέμιδος Βραυρωνίας είναι ένα από τα αρχαιότερα και πιο σημαντικά ιερά της Αττικής και είχε υποστηρικτές σπουδαίους άνδρες όπως ο Κίμωνας, ο Πεισίστρατος, ο Μιλτιάδης».
 |
| Η αρπαγή των όπλων του Φιλοκτήτη |
Ο ναός της Αρτέμιδος οικοδομήθηκε το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με το μύθο, η Ιφιγένεια, κλειδούχος ιέρεια της Αρτέμιδος, λατρευόταν στο ιερό ως χθόνια ηρωίδα. Στον λόφο όπου βρισκόταν αυτός ο οικισμός (κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου) οι ανασκαφές του Ι. Παπαδημητρίου αποκάλυψαν το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, η οποία στη Βραυρώνα συνδέεται στενά με την Ιφιγένεια, ώστε πολλοί θεωρούν την τελευταία (Ιφιγένεια) παλαιότερη θεότητα που αντικαταστάθηκε και συγχωνεύθηκε με την πρώτη. Αρχικά η θεότης αυτή ήταν θεά των γεννήσεων και λατρευόταν σε σπηλιά, όπως συνήθως οι θεές των γεννήσεων. Πραγματικά στη Βραυρώνα βρέθηκε η λατρευτική σπηλιά και τα ευρήματα μαρτυρούν ότι ετελείτο σ' αυτήν λατρεία από τον 8ο - 7ο π.Χ. αιώνα. Όταν αργότερα γκρεμίστηκε η είσοδος της σπηλιάς, κτίστηκε στη θέση αυτή ένα μικρό ιερό και κοντά σ' αυτό η «ιερά οικία» της ιέρειας της Αρτέμιδος, ενώ στον λεγόμενο «τάφο της Ιφιγένειας» αφιερώνονταν τα ενδύματα γυναικών που πέθαναν κατά τον τοκετό.
 |
Ομάδα αρχαιολόγων στα τέλη της δεκαετίας
του 50 στη Βραυρώνα. |
Στον προθάλαμο του Αρχαιολογικού Μουσείου παρουσιάζεται η ιστορία των ανασκαφών στο ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα (1948–1963) και οι εργασίες για την αναστήλωση της Στοάς, του μεγαλύτερου και καλύτερα διατηρημένου κτηρίου που ήλθε στο φως. Στην αίθουσα 1 προβάλλονται διαχρονικά οι οικισμοί, που οργανώθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Βραυρώνας από τα προϊστορικά χρόνια έως τη συγκρότηση του αρχαίου δήμου των Φιλαϊδών, θρησκευτικό κέντρο του οποίου υπήρξε το ιερό της Αρτέμιδος. Στην ίδια αίθουσα παρουσιάζονται τα μνημεία του ιερού της Βραυρώνας, που χρονολογούνται στον 5ο αι. π.Χ.: ο δωρικός Ναός της Αρτέμιδος, η Στοά, το Ηρώο της Ιφιγένειας και η Ιερά Οικία, που οικοδομήθηκαν στους βόρειους πρόποδες του λόφου, εκεί που κατά τον ανασκαφέα υπήρχε το αναφερόμενο στις πηγές «Κενήριον Ιφιγένειας», καθώς επίσης η τετράγωνη οριζόντια γέφυρα και ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου (15ος αι. μ.Χ.). Στην αίθουσα 2 αναπτύσσονται η ίδρυση του ιερού της Αρτέμιδος, τα λατρευτικά δρώμενα προς τιμήν της θεάς και οι ιδιότητες με τις οποίες προβάλλεται η Άρτεμις στη Βραυρώνα.Εκτίθενται επίσης πήλινοι αναθηματικοί πίνακες, πήλινα ειδώλια και αγγεία που εικονίζουν την Αρτέμιδα με διάφορες ιδιότητές της ως Άρτεμι-Εκάτη, ως Ταυροπόλο και ως Κυνηγέτιδα και Προστάτιδα των Ζώων. Στην αίθουσα 3 εκτίθενται τα πολυάριθμα αγαλμάτια μικρών αγοριών και κοριτσιών («άρκτοι»), καθώς η Άρτεμις ήταν θεά προστάτιδα του τοκετού και των παιδιών.
Στην αίθουσα 4 παρουσιάζονται αφιερώματα-προσωπικά αντικείμενα των γυναικών προς τη θεά με αφορμή το γάμο τους ή τη γέννηση των παιδιών τους: πυξίδες, μεταξύ των οποίων λίθινες και ξύλινες, που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 4ο αι. π.Χ. και προορίζονταν για τη φύλαξη ειδών καλλωπισμού και κοσμημάτων, αρωματοδοχεία, κυρίως ληκύθια και αλάβαστρα του 6ου και του 5ου αι.π.Χ., κοσμήματα και χάλκινα κάτοπτρα, με χαρακτηριστικότερο το ενεπίγραφο κάτοπτρο της Ιππύλας. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Βραυρώνας χτίστηκε το 1962 στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του λόφου, σε απόσταση 200μ. περίπου από τον αρχαιολογικό χώρο, σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Φωτιάδη.
 |
| Επιτύμβια λήκυθος με σκηνή αποχαιρετισμού. |
Το 2008, πενήντα μία αρχαιότητες επιστρέφουν από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας, στο πλαίσιο της επανέκθεσής τους, όπως αποφάσισε ομόφωνα σύμφωνα με την εισήγηση το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Στο Μουσείο της Βραυρώνας, οι εργασίες ανακαίνισης και η επανέκθεση των συλλογών του ολοκληρώθηκαν το 2009. Τα πλούσια και ποικίλα αναθήματα που υπάρχουν μαρτυρούν τη φύση της λατρείας της Άρτεμης και τα λατρευτικά δρώμενα που τη συνόδευαν.
Ανάμεσα στα ωραιότερα εκθέματα τα μαρμάρινα κεφάλια κοριτσιών, αγαλματίδια καθιστών αγοριών αλλά και τα παιχνίδια τους μαρτυρούν πώς περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους: Με το αρτιάζειν (μονά-ζυγά), τα πεντέλιθα, τον αστραγαλισμό, με βώλους από πηλό και γυαλί, ζάρια αλλά και με πλαγγόνες (κούκλες).
Πάντως, τα κορίτσια χάριζαν τα παιχνίδια τους στις προστάτιδες θεές του γάμου πριν από την ενηλικίωσή τους.
Η Βραυρώνα βρίσκεται στην Ανατολική Αττική, 35 χιλ. απόσταση από το κέντρο της Αθήνας. Κοντά σε αυτή, και μόνο 5 λεπτά απόσταση με αυτοκίνητο βρίσκονται οι δύο γνωστές παραλιακές πόλεις Αρτέμιδα και Πόρτο-Ράφτη. Το εισιτήριο του μουσείου είναι 3 ευρώ και του αρχαιολογικού χώρου, 2 ευρώ.
ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ : Ραμνούς, Αμφιάρειο .
ΑΡΚΤΟΙ
ΑΡΚΤΟΙ τα νεαρά κορίτσια των Αθηνών, υπηρετούσαν την Βραυρωνία Θεά παραμένοντας στο ναό της από τα πέντε έως τα δέκα τους χρόνια. Οι μικρές Αθηναίες είχαν την ευκαιρία να γυμνασθούν και να ασκηθούν κατά τη διάρκεια της ιερής αυτής θητείας τους που αποτελούσε ένα είδος φυλετικής μύησης, έτσι ώστε να διαμορφώνουν υπερήφανο και δυναμικό χαρακτήρα, όχι πια εις το πλαίσιο της οικογενείας τους αλλά σε αυτό της κοινότητας.
Στην Ακρόπολη της Αθήνας υπήρχε ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος και ένα υπέροχο άγαλμά της, φιλοτεχνημένο από τον ισόθεο Πραξιτέλη. Εκεί ευρίσκετο και το πανάρχαιο ξόανο της Ταυρικής Αρτέμιδος. Στην Βραυρώνα της Αττικής, εκεί όπου, σύμφωνα προς τον Μύθο, έφθασε η Ιφιγένεια, η θυγατέρα του Αγαμέμνονος, όταν έφυγε από την Ταυρίδα φέροντας μαζί της το άγαλμα της Θεάς, λατρευόταν με ιδιαίτερες τιμές η Βραυρωνία Άρτεμις. Εκεί τελούντο κάθε έτος τα καλούμενα "Μικρά" Βραυρώνεια και ανά πενταετία, την δεκάτη - έκτη ημέρα του μηνός Μουνιχιώνος, τα "Μεγάλα" Βραυρώνεια. Κορυφαίοι της εορτής ήσαν οι δέκα Ιεροποιοί και οι πέντε νεαρές ιέρειες που καλούνταν "Άρκτοι" και εχόρευαν τον χορό "αρκτεύεσθαι" γύρω από το βωμό της Θεάς. Οι Ιεροποιοί εθυσίαζαν λευκή αίγα.
Στον ναό της Βραυρώνας προσέφεραν στην Αρτέμιδα τους χιτώνες των γυναικών που είχαν πεθάνει κατά τον τοκετό. Επίσης, νεαρά κορίτσια των Αθηνών, οι "Άρκτοι", υπηρετούσαν την Βραυρωνία Θεά παραμένοντας στο ναό της από τα πέντε έως τα δέκα τους χρόνια. Οι μικρές Αθηναίες είχαν την ευκαιρία να γυμνασθούν και να ασκηθούν κατά τη διάρκεια της ιερής αυτής θητείας τους που αποτελούσε ένα είδος φυλετικής μύησης, έτσι ώστε να διαμορφώνουν υπερήφανο και δυναμικό χαρακτήρα, όχι πια εις το πλαίσιο της οικογενείας τους αλλά σε αυτό της κοινότητας.
Γράφει ο Καρλ Κερένυϊ: "Είναι παρθένος, αλλά στις προσπάθειές της και την αγριάδα ομοιάζει με αγόρι, όπως συμβαίνει σε εκείνη την ηλικία των κοριτσιών που η Άρτεμις προστατεύει. Διηγούνταν πως εζήτησε από τον πατέρα της να της δώσει εννιάχρονα κορίτσια για συντροφιά της. Σε αυτή την ηλικία τα κορίτσια έφευγαν από τις μητέρες τους για να υπηρετήσουν την Αρτέμιδα. Στα παλαιότερα χρόνια προορίζονταν όλες γι' αυτό, αργότερα όμως μόνον μερικές. Έμεναν στην υπηρεσία της Θεάς μέχρι που έφθαναν σε ηλικία γάμου. Οι μικρές ακόλουθοι της Αρτέμιδος ονομάζονταν "άρκτοι". Και η ίδια η Άρτεμις έναν καιρό υπετίθετο ότι ήταν άρκτος -ή σε νεώτερη εποχή, όταν η πανίδα της Ελλάδας ήταν όπως σε νοτιότερα κλίματα, λέαινα.
ΚΕΙΜΕΝΟ : www.delphys.gr/Ουρανία Τουτουντζή (απόσπασμα από το βιβλίο "Περί της θεάς Αρτέμιδος")
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ : Stefanos Hatzistefanou και ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΟΓΝΩΜΩΝ
