ΔΕΣΠΟΤΙΚΟ:ΝΕΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ

Περισσότερο φως στο ‘άδηλο’ ιερό του Δεσποτικού.

Αναπαράσταση του ναού, με το εστιατόριό του, τον περίβολο και μέρος των κτισμάτων που είχαν αποκαλυφθεί έως το 2012. Η εικόνα σήμερα έχει μεγεθυνθεί, κυρίως προς τη νότια πλευρά (κάτω αριστερά), καθώς έχουν προστεθεί νέες κατασκευές (συνολικά 16 κτίρια).

Οι φετινές ανασκαφές στο περίφημο, πλέον, νησάκι του Δεσποτικού δεν ήταν εκκωφαντικά εντυπωσιακές. 

Όπως την προηγούμενη δεκαπενταετία, όταν αναδεικνυόταν κομμάτι κομμάτι η «Δήλος της Πάρου». Ετσι χαρακτηρίζουν αρκετοί το λατρευτικό συγκρότημα εκεί. Για να δείξουν τους αρχαιολογικούς θησαυρούς και τη σπουδαιότητά του, δεδομένου ότι ήταν το μεγαλύτερο ιερό του Απόλλωνα στα Κυκλαδονήσια μετά από εκείνο της Δήλου.
Ο χαρακτηρισμός είναι και ιστορικά εύστοχος, αφού ιδρύθηκε, λειτούργησε και άκμασε ως παριανό
ανταγωνιστικό του κέντρο. Σ' έναν τόπο μια ανάσα δυτικά της Αντιπάρου, δίπλα στη «λαμπρή» Πάρο, κοντά στη Νάξο και σ' επαφή με τη Σίφνο. Στο κέντρο ακριβώς των Κυκλάδων και πάνω σ' έναν πολυσύχναστο αρχαίο θαλάσσιο δρόμο. Ενώ μερικά από τα παλαιότερα θαυμαστά ευρήματα κάνουν διεθνή «καριέρα» (εκθέσεις στην Ιαπωνία αυτές τις μέρες και αμέσως μετά στη Ρωσία), τα νέα ήρθαν να ρίξουν περισσότερο φως στη μεγάλη εικόνα του ιερού.
Ακτινοβολεί

Υποθετική αναπαράσταση του λατρευτικού περιβόλου στη θέση Μάντρα (ονομασία από μαντρί ζώων, που υπάρχει ως ανορθογραφία σε νέα θέση ακόμη σήμερα). Η ίδρυσή του μακριά από την Πάρο εντάσσεται σε ένα ευρύτερο επεκτατικό πρόγραμμα της Πάρου από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ.

Οσα αποκάλυψαν στην ανασκαφική περίοδο του 2016 ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, οι επιστημονικοί συνεργάτες του και η ανασκαφική ομάδα, προσθέτουν κρίκους στο συναρπαστικό αφήγημα για το τέμενος του Απόλλωνα, το ιερό και το ευρύτερο σύμπλεγμα. Επιβεβαιώνοντας, ενισχύοντας και διευρύνοντας προηγούμενες υποθέσεις εργασίας.
Κυρίως, δίνουν ερείσματα για ν' αρχίσει να τεκμηριώνεται η γεωπολιτική, θα λέγαμε, σημασία της τοποθεσίας. Με το ιερό να ακτινοβολεί στην ευρύτερη περιοχή και σε ολόκληρο τον γνωστό αρχαϊκό μεσογειακό χώρο. Αλλά και τις εγκαταστάσεις εκεί να λειτουργούν ως κομβικό και στρατηγικό σημείο για τους συσχετισμούς δύναμης και κυριαρχίας. Ανάμεσα στις ίδιες τις κυκλαδίτικες πολιτείες, ειδικά μεταξύ Νάξου - Πάρου, αλλά και την υπερδύναμη Αθήνα.

Νέα κτίσματα και πλήθος ευρημάτων έφεραν στο φως οι ανασκαφές της ομάδας του Γ. Κουράγιου την περίοδο Μαΐου-Ιουλίου 2016. Ποιος ξέρει τι άλλο επιφυλάσσουν οι μελλοντικές. 

Στο περιβάλλον αυτό εξηγείται γιατί οι Αθηναίοι, με τον Μιλτιάδη, αφάνισαν το συγκρότημα το 489 π.Χ. Με καταστροφική μανία, όπως δείχνουν τα σπαράγματα. Φθάνοντας στο σημείο να διαγράψουν την ύπαρξη και τη φήμη του. Ετσι, ενώ γίνονται αναφορές σε αρχαίες γραπτές πηγές στα άλλα 21 απολλώνεια κυκλαδίτικα ιερά, για το δεύτερο μεγαλύτερο στην αρχαία Πρεπέσινθο (ταυτίζεται με το Δεσποτικό), ουδεμία μνεία έχει βρεθεί έως τώρα. Πρόκειται για έναν «γρίφο», εφόσον γίνεται αποδεκτό ότι η Πρεπέσινθος των αρχαίων γεωγράφων είναι το σημερινό Δεσποτικό (ονομασία μάλλον λόγω της κατοχής του νησιού από δεσπότες = άρχοντες τον 18ο αιώνα).
Προφανώς, οι Αθηναίοι δεν πολιόρκησαν ανεπιτυχώς τότε την Πάρο και κατέστρεψαν το ιερό του Απόλλωνα για κάποιους «ιδεολογικούς» τιμωρητικούς λόγους. Δηλαδή, επειδή οι Παριανοί μήδισαν, όπως είναι γνωστό, στους περσικούς πολέμους. Αφορμή ήταν ο «μηδισμός» για να εξουδετερώσουν μια επικίνδυνη αντίπαλη εστία. Προς όφελος και για λογαριασμό της αθηνοκρατούμενης Δήλου καταστήσανε «ά-δηλο» για πολιτικές και οικονομικές αιτίες το ιερό του Απόλλωνα. Παραμένουν, όμως, τα ερωτηματικά γιατί το ιερό εξακολούθησε να είναι άφαντο ακόμη και μετά την υποταγή της Πάρου στην Αθηναϊκή Συμμαχία, την επανασύσταση και λειτουργία του τους επόμενους αιώνες.
Μια απάντηση είναι ότι είχε πλέον περιορισμένη τοπική σημασία στη σκιά της Δήλου. Επαυσε να είναι το παριανό επίκεντρο για τον έλεγχο του Κεντρικού Αιγαίου, όπως ήταν ο ιδρυτικός προορισμός και η αρχική λειτουργία του.


Ο ΓΙΑΝΝΟΣ ΚΟΥΡΑΓΙΟΣ ΣΤΟ «ΕΘΝΟΣ»

Κτίσματα και θαυμαστά θραύσματα, σημαντικά για την ιστορία του τόπου
Ο «πατέρας» της αναγέννησης του ιερού, Γιάννος Κουράγιος, έδειξε και εξήγησε επιτόπου, πριν από μερικές μέρες σε Παριανούς, τα τελευταία ευρήματα. Μιλώντας στο «Εθνος Της Κυριακής» εκτιμά ότι είναι «ιδιαίτερα σημαντικά για την ιστορία και την τοπογραφία του ιερού του Απόλλωνα». Ανακεφαλαιώνοντας τον απολογισμό των ανασκαφών τους προηγούμενους μήνες αναφέρει:

O Γιάννος Κουράγιος κρατώντας θραύσμα Κούρου στο Δεσποτικό. Εργο ζωής του από το 1997 η αποκάλυψη, η ανασκαφή και η αναστήλωση του ιερού. Οραμα η δημιουργία αρχαιολογικού πάρκου εκεί όπου συνυπάρχουν διαδοχικοί πολιτισμοί από την πρωτοκυκλαδική εποχή.

• Ολοκληρώθηκε η ανασκαφή δύο πρωιμότερων κτισμάτων, που έχουν έρθει στο φως ακριβώς μπροστά από τον στυλοβάτη του αρχαϊκού ναού. Εντοπίστηκε πληθώρα οστών και γραπτής κεραμικής από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ. και μεγάλος αριθμός μεταλλικών αντικειμένων, πήλινα ειδώλια, σκαραβαίοι κ.ά.
• Αποκαλύφθηκε ένα ακόμη κτίριο (το 16ο στη σειρά), με ναόσχημη κάτοψη (διαστάσεις 9,90 Χ 6,20 μ.) του 6ου αι. π.Χ. Εγινε σαφές ότι από την αρχαϊκή περίοδο έως και τα ύστερα κλασικά χρόνια λειτούργησε ένα μεγάλο και πολύπλοκης κάτοψης κτιριακό συγκρότημα εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, που γνώρισε πολλές κατασκευαστικές φάσεις
• Διαπιστώθηκε η ύπαρξη μνημειακών διαστάσεων κτιστής κατασκευής (5 Χ 9,50 μ). Πιθανότατα πρόκειται για κάποιο είδος δεξαμενής, ιδιαίτερης και προσεγμένης κατασκευής.
• Εξω από το τέμενος εντοπίστηκε τμήμα ενός ακόμη κτιρίου, ισχυρής κατασκευής και μεγάλων διαστάσεων (η ανασκαφή θα συνεχιστεί το 2017).
• Εντοπίστηκε ισχυρή κατασκευή, ένα είδος τειχισμένου-προστατευτικού περιβόλου, που κτίστηκε στα αρχαϊκά χρόνια, την περίοδο λειτουργίας του ιερού, για να προστατέψει τα βοηθητικά κτίρια εκτός του τεμένους.

Πέραν, όμως, των κτιριακών κατασκευών, φέτος προστέθηκε στα ευρήματα και πληθώρα θραυσμάτων γραπτών και άβαφων αγγείων (χρονολογούνται από τον ύστερο 9ο έως τον 4ο αι. π.Χ). Ανάμεσα σ΄ αυτά μερικά αξιοθαύμαστα. Τα δείχνει και απαριθμεί με δικαιολογημένη ικανοποίηση στο Μουσείο της Πάρου ο Γ. Κουράγιος.
Τα ευρήματα
«Περισσότερα από 40 λυχνάρια. 25 βάσεις σκύφων (πλατύστομο κύπελλο με λαβές) και φιαλών με εγχάρακτες επιγραφές του ονόματος του Απόλλωνα. Ενεπίγραφο όστρακο του 6ου αι. π.Χ με παράσταση άθλου του Ηρακλή. Θραύσματα μελανόμορφων αρχαϊκών κυλίκων, με παραστάσεις πολεμιστών. Ερυθρόμορφοι κρατήρες αττικού εργαστηρίου κλασσικής εποχής- έργα εξαίρετων ζωγράφων- με παράστασεις Διονύσου, σατύρων και μαινάδων. Κορινθιακοί αρύβαλλοι (αγγεία για αρωματικά έλαια) και αλάβαστρα (δοχεία με ψηλό στενό στόμιο), γεωμετρικά ζωόμορφα ειδώλια, σκαραβαίοι-σφραγιδόλιθοι, χάλκινες πόρπες?».
Προστέθηκαν ακόμη πέντε θραύσματα κάτω άκρων αρχαϊκών κούρων. Αυτά τα πολύτιμα μέλη έρχονται να αυξήσουν τη μοναδική συλλογή των 75 γνωστών θραυσμάτων από γλυπτά, που είχαν βρεθεί από τις συστηματικές ανασκαφές του 2001 έως σήμερα.

Το μειδίαμα του Κούρου 

Σε πόσους κούρους και κόρες αντιστοιχούν είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο, προς το παρόν, έργο. Ετσι κι αλλιώς, ο αριθμός είναι μοναδικός και εντυπωσιακός, αποκαλύπτοντας τη σπουδαιότητα και εμβέλεια του ιερού.

ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ

Το μνημείο παίρνει ύψος και γίνεται κατανοητό
Η μεγάλη πρόκληση στο ιερό του Δεσποτικού παραμένει η επισκεψι?μότητα. Πράγμα που προϋποθέτει σύνθετες εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης. Ετσι ώστε να γίνεται αντιληπτός και κατανοητός ο μνημειακός χαρακτήρας του θαυμαστού τεμένους, του παρακείμενου μοναδικού εστιατορίου και γενικότερα η τρίτη (καθ' ύψος) διάσταση των βασικών εγκαταστάσεων. Ηδη, υλοποιείται σχετική μελέτη και τους τελευταίους μήνες άρχισε η αναστήλωση - αποκατάσταση.
Οι εργασίες

Ο Γ. Κουράγιος περιγράφει το απαιτητικό έργο: «Συγκολλήθηκε από τέσσερα κομμάτια  ο μαρμάρινος κίονας του εστιατορίου. Εγιναν εκμαγεία αρχαίων σπονδύλων του εστιατορίου και του ναού. Τοποθετήθηκε ο δεύτερος καθ’ ύψος σπόνδυλος του νοτιότερου κίονα της κιονοστοιχίας του ναού, τέσσερις νέοι μαρμάρινοι στυλοβάτες του ναού, μήκους 9 μέτρων, καθώς και νέοι μαρμάρινοι πλίνθοι στη νότια παραστάδα του ναού.
Συμπληρώθηκε με νέες και αρχαίες μαρμάρινες πλίνθους η πρόσοψη των δωματίων του αρχαϊκού ναού, αλλά και του εστιατορίου. Σημειώθηκε σημαντική πρόοδος με τις ταυτίσεις και συγκολλήσεις αρχαίων και νέων μελών. Πολλά από αυτά συνδέθηκαν με ράβδους τιτανίου και θα συμπληρωθούν με νέο υλικό...». Δυστυχώς, παρά τη μεγάλη σημασία των μνημείων, η εξασφάλιση κρατικών ή κοινοτικών πόρων για τη συνέχιση της ανασκαφής, τη συντήρηση μνημείων και ευρημάτων, αλλά και την αναστήλωση, παραμένει ακόμη ζητούμενο.
Οι εργασίες έως σήμερα πραγματοποιούνται κυρίως με ιδιωτικές χορηγίες. Το όραμα, πάντως, για τη δημιουργία τελικά οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου, σε ένα είδος πάρκου-μουσείου στο ακατοίκητο, ευτυχώς για αιώνες, Δεσποτικό, είναι τώρα ενισχυμένο. Απλώνεται από την Πάρο έως την Αντίπαρο και αποκτά υπερτοπικές διαστάσεις.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
Η πορεία του στους αιώνες
• 9ος - 7ος αι. π.Χ.: Ιδρυση και λειτουργία ιερού από τη γεωμετρική μέχρι την πρώιμη αρχαϊκή εποχή. Ολα δείχνουν ως ιδρυτές τους Παριανούς.
• 6ος αι. π.Χ.: Μνημειακός ναός του Απόλλωνα (ίσως και της δίδυμης αδελφής του, Αρτέμιδος), λαμπρό λατρευτικό συγκρότημα, με εκτεταμένες και εξαιρετικές τεχνικά υποστηρικτικές υποδομές. Παγκυκλαδική και παμμεσογειακή ακτινοβολία, κομβικό σημείο στο Κεντρικό Αιγαίο.
• 5ος - 4ος αι. π.Χ.: Μεγάλη ακμή στην αρχή της περιόδου, καταστροφή από τους Αθηναίους κατά τους περσικούς πολέμους, επανασύσταση του ιερού αργότερα. Λατρεία και της θεάς Εστίας με το επίθετο Ισθμία (λόγω ύπαρξης ισθμού τότε με την παρακείμενη νησίδα Τσιμηντήρι).
• Ελληνιστικά, ρωμαϊκά και μεταβυζαντινά χρόνια: Χώρος λατρείας, με τοπική μάλλον σημασία, έως τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Η θέση αποκτά οικιστικό χαρακτήρα, με τα υλικά του ιερού να χρησιμοποιούνται ως οικοδομικά. Από τον 6ο μ.Χ. αιώνα εγκαταλείπεται, επανακατοικείται την τελευταία βυζαντινή εποχή, ξεθεμελιώνεται από πειρατές και παραμένει ακατοίκητη από τον 17ο αιώνα.

Τ. Κατσιμάρδος-/www.ethnos.gr