Γ. Σακελλαράκης...Αναφέρει, τότε , ο αείμνηστος αρχαιολόγος...Πολλοί με ρωτούν τελευταία για τα χρυσά δαχτυλίδια. Ίσως κάποιοι παλαιότεροι Ηρακλειώτες θυμούνται εκείνη την διάλεξη που έδωσα στο Ηράκλειο για τα χρυσά κρητομυκηναϊκά δαχτυλίδια με πρόσκληση του ΤΕΕ Αν. Κρήτης, στις αρχές της δεκαετίας του 80 , διευθυντής τότε του Μουσείου Ηρακλείου. Ίσως κάποιοι Κρητικοί θυμούνται ακόμη πως βρήκα, μέχρι τώρα, έξι χρυσά μινωικά δαχτυλίδια, όλα στις Αρχάνες.
Κι ίσως κάποιοι Έλληνες δεν ξέχασαν πως ήμουν αρκετά τυχερός να βρω άλλο ένα, υστερορωμαϊκό αυτή τη φορά χρυσό δαχτυλίδι στην Θεσσαλονίκη, τον καιρό που υπηρετούσα σ' αυτή την πόλη, πριν βέβαια την κρητική μου θητεία. Οι τελευταίοι ίσως ακόμη γνωρίζουν διάφορες από καιρό δημοσιευμένες ειδικές μελέτες μου για τα χρυσά κρητομυκηναϊκά δαχτυλίδια, όπως για την κατασκευή τους, ακόμη και για θέματα γνησιότητος ή κιβδηλίας ενός από αυτά, του λεγόμενου «δαχτυλιδιού του Νέστορα», αυτού που βρίσκεται σήμερα στην Οξφόρδη και λέγεται ότι βρέθηκε στον Κακόβατο, τόπο που παλαιότερα πίστευαν πως ήταν η ομηρική Πύλος του Νέστορα.
Η περιέργεια των Ηρακλειωτών είναι εύλογη. Ποιος ήταν άραγε ο χρυσός λόγος που ανάγκασε τον Υπουργό Πολιτισμού να διακόψει τις Κρητικές διακοπές του , για να περάσει μ' ένα δαχτυλίδι για πρώτη φορά τις πύλες του Μουσείου Ηρακλείου, του μουσείου δηλαδή που μένει ακέφαλο, χωρίς διευθυντή τα τελευταία εννέα χρόνια, από το 1993, μετά δηλαδή από την μετάθεση του διαδόχου μου, συναδέλφου κ. Χ. Κριτζά.
Κι είναι φυσικό η περιέργεια του κόσμου γενικότερα να έχει εξαφθεί από την δημοσιότητα που δόθηκε τελευταία σ' ένα από πολύν καιρό γνωστό δαχτυλίδι , καθώς και από τις πρόσφατες, ποικίλες , αλληλοσυγκρουόμενες συχνά , μυθιστορηματικές όμως διηγήσεις για παπάδες, αστυνομικούς, παιδιά , γυναίκες, πολιτικούς, διανοούμενους, ξένους και ντόπιους, αλλά και για κρυψώνες και αμοιβές. Φαντάζομαι πως αν ζούσε η πανέξυπνη Μελίνα θα ήταν διαφορετικός ο χειρισμός του θέματος. Ίσως μάλιστα να μου ζητούσε και πάλι να της γράψω ένα σενάριο για μια ταινία, όπως για κάποιο άλλο θέμα την δεκαετία του 80. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
Ο λόγος σήμερα αφιερώνεται στα παραμύθια των χρυσών δαχτυλιδιών. Η φετινή (τότε) κινηματογραφική ταινία « Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών» δεν πρωτοτύπησε παρά μόνο στην κακότροπη φαντασία του σκηνοθέτη και στην υπέρμετρη χρήση της τεχνολογίας. Γιατί πάμπολλοι μύθοι για μαγικά δαχτυλίδια είναι γνωστοί από την Κίνα μέχρι το Μεξικό.
Η υπόμνηση του τευτονικού μύθου του «δαχτυλιδιού του Νιμπελούγκεν», που ενέπνευσε στον Ρίτσαρντ Βάγκνερ μιαν αριστουργηματική μουσική τετραλογία, είναι ίσως αρκετή. Δεν είναι μόνο το χρυσάφι του δαχτυλιδιού που προκαλεί το θάμβος για το χέρι που φοριέται.
Ούτε κι η κοσμηματική του αξία , η όποια σημαδιακή χρωματιστή πέτρα που έχει στην σφενδόνη του, ή κι η μυστική έννοια της παράστασης του στο χρυσάφι. Ούτε και η εξουσία που υποδήλωναν κάποια δαχτυλίδια, άλλοτε, στην σφράγιση, χρυσή πραγματικά βούλα.
Ούτε ακόμη το γεγονός πως το δαχτυλίδι αποτελεί το πιο προσωπικό κόσμημα, αυτό κυριότατα που επώνυμα κληρονομείται και μάλιστα από τους πρωτότοκους. Ίσως το σημαντικότερο στοιχείο είναι ο κρίκος , αυτός ο κύκλος, ο μαγικός δεσμός που δένει αόρατα ποικίλες δυνάμεις και άτομα. Ο γαμήλιος αρραβώνας δεν είναι χριστιανική εφεύρεση. Το χρυσό υστερορωμαϊκό δαχτυλίδι που ανέσκαψα στην Θεσσαλονίκη ήταν επίσης γαμήλιο, γι' αυτό και στην σφενδόνη του είχε την παράσταση δυο δεξιών χεριών σε χειραψία, χεριών που δένονται με τα δεσμά του γάμου μια ζωή.
Ο συμβολισμός του δαχτυλιδιού ως ακατάλυτου δεσμού κρύβονταν αναμφίβολα στην τελετουργία για την ανάληψη των καθηκόντων κάθε βενετού δόγη. Η ρίψη του δαχτυλιδιού του δόγη στην Αδριατική, που συμβόλιζε τον γάμο του με το υγρό στοιχείο, υποδήλωνε τον αιώνιο δεσμό της Βενετίας με την θάλασσα. Ποιος ξέρει τι τελετές θα γίνονταν και με τα μινωικά δαχτυλίδια, ίσως ακόμη και στη θάλασσα.
Η αρχαία γραμματεία διέσωσε ένα σχετικό μύθο για το δαχτυλίδι του Μίνωα , που καταγράφεται βέβαια και στο βιβλίο του Ν. Ψιλάκη για την Κρητική μυθολογία. Όταν συναντήθηκε ο Θησέας με τον Μίνωα, ο Μίνως απέδειξε αμέσως ότι είναι γιος του Δία, γιατί ζήτησε να πέσει ένας κεραυνός , πράγμα που έγινε αυθωρεί και παραχρήμα.
Και ο Μίνως απαίτησε από τον Θησέα να αποδείξει πως είναι γιος του Ποσειδώνα ρίχνοντας το δαχτυλίδι του στη θάλασσα και ζητώντας από τον Θησέα να του το φέρει πίσω. Η σωζόμενη Αθηναϊκή εκδοχή του μύθου μας λέει πως ο Θησέας βούτηξε στη θάλασσα πως δελφίνια τον οδήγησαν στο παλάτι του Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτης , πως πήρε το δαχτυλίδι και τέλος πως αναδύθηκε στον αφρό και το παρέδωσε στον Μίνωα.
Βέβαια μέχρι τώρα δεν αναδύθηκαν δαχτυλίδια από το κρητικό πέλαγος , αν και βλάστησαν στην κρητική γη. Μινωικές θαλασσινές τελετουργίες είναι πιθανές όμως, αν θυμηθεί κανείς την παράσταση του γνήσιου χρυσού «δαχτυλιδιού του Μόχλου».
Προσωπικά παρακολούθησα μια φορά μια τελετουργία στην οποία ένα δαχτυλίδι έπαιζε κάποιο ρόλο. Αναφέρομαι σε μια παπική λειτουργία στον Αγ. Πέτρο της Ρώμης, με τον ένθρονο γαντοφορεμένο Πάπα να του περνάνε ένα δαχτυλίδι στο χέρι, που φιλούσαν προσκυνηματικά στη συνέχεια οι καρδινάλιοι , υποταγμένοι στην απόλυτη εξουσία του. Είναι γνωστός άλλωστε σχετικά ο υποδεέστερος, φυσικά , αλλά σπουδαίος ρόλος του δαχτυλιδιού των καρδιναλίων, ως πριγκήπων της καθολικής εξουσίας.
Η αρχαιοελληνική παράδοση είναι πλούσια σε παραμυθένια παραδείγματα. Ο πατέρας της ιστορίας, ο Ηρόδοτος, μας διηγείται το παραμύθι του «δαχτυλιδιού του Πολυκράτη», του γνωστού τύραννου της Σάμου. Πάμπλουτος και πανευτυχής ο Πολυκράτης αποφάσισε για να μην προκαλέσει την μοίρα , εθελούσια να αποχωρισθεί από το πιο αγαπημένο του αντικείμενο. Έβγαλε λοιπόν το δαχτυλίδι απ' το χέρι του, και το πέταξε στην θάλασσα. Την άλλη μέρα καθόταν ήρεμος στο πλούσιο τραπέζι του, που είχε κι ένα μεγάλο ολόφρεσκο ψάρι.
Όμως μόλις άρχισε να το καθαρίζει βρήκε στην κοιλιά του το δαχτυλίδι του, ξεκάθαρο σημάδι πως δεν μπορούσε ν' αλλάξει την μοίρα του. Η μυθοπλασία λοιπόν για τα δαχτυλίδια δεν γνωρίζει όρια. Τα παραμυθένια δαχτυλίδια είναι αεικίνητα, μπορεί να καταπίνονται από ψάρια τον 6ο αι. π.Χ. ή και να φυτρώνουν με κάποιο βλαστάρι απ' το χώμα τον 20ο αι. μ.Χ.
Στις μακρόχρονες έρευνές μου για τα δαχτυλίδια έχω ακούσει πολλά παραμύθια κι έχω διαβάσει αναρίθμητες ιστορίες. Προχθές ακόμη, μελετώντας το ταξειδιωτικό μυθιστόρημα που γράφτηκε το 1843 από τον Gerard de Nerval για το ταξείδι του στην Ανατολή, ενδιαφέρουσα μαρτυρία για τα Κύθηρα, το νησί για το οποίο ετοιμάζω ένα βιβλίο, μου παρουσιάσθηκε πάλι ένα παραμυθένιο δαχτυλίδι , αυτό που χάρισε η βασίλισσα του Σαβά στον βασιλιά Σολομώντα. Η απαρίθμηση παραμυθιών καταντάει όμως κουραστική, γι' αυτό και σταματώ τις αφηγήσεις μυθοπλασιών για τα δαχτυλίδια από πάμπολλα μέρη του κόσμου ή την Ελλάδα.
Μεταφέρω μόνο μια Κρητική , Αρχανιώτικη ιστορία για ένα άλλο χρυσό δαχτυλίδι του 20ου αι. μ.Χ. , που κατέγραψε η λαογράφος Ειρήνη Ταχατάκη. Για ένα δαχτυλίδι «ιερό κειμήλιο, που πήγαινε από γενιά σε γενιά», αυτό που χάρισε μια ηρωική φυσιογνωμία των Αρχανών, ο οπλαρχηγός Γεώργιος Καπετανάκης στην μνηστή του αγαπημένου του γυιού Δημοστέλη και στον αρραβώνα τους, που εξαφανίσθηκε στην βάφτιση του Γιαννιού, γυιού του ζεύγους και επανεμφανίσθηκε μυστικά κι απρόσμενα μετά τριάντα τόσα χρόνια, ακριβώς στον αρραβώνα αυτού του Γιαννιού . «Στη βάφτιση τουνέ του γυιού χάθηκε και στσ' αρραβώνιασές του βρέθηκε».
Κάμποσα Κρητικά δαχτυλίδια λοιπόν εξαφανίζονται και επανεμφανίζονται τον 20ο αι. Γίνεται ταυτόχρονα όμως φανερό πως οι παραμυθένιες αναφορές των δαχτυλιδιών πλέκονται γύρω από σπουδαία πρόσωπα, βασιλειάδες , πάπες, άρχοντες, καρδινάλιους, ακόμη και Κρήτες οπλαρχηγούς.
Καμιά φορά, άθελά τους ή όχι, παίζουν κι οι αρχαιολόγοι στο παιχνίδι της μυθοπλασίας. Παράδειγμα ο Sir Arthur Evans, που έδωσε σε δυο δαχτυλίδια μυθικά ονόματα. Ένα δαχτυλίδι που αγόρασε για την συλλογή του, αυτή που περιείχε αρκετά χρυσά δαχτυλίδια, γνήσια και κίβδηλα , σήμερα στην Οξφόρδη, βαφτίσθηκε από τον Evans «δαχτυλίδι του Νέστορα», όπως σημειώθηκε πιο πάνω. Ένα άλλο χρυσό δαχτυλίδι βαφτίστηκε από τον Evans «δαχτυλίδι του Μίνωα». Είναι παράδοξο που ο πάμπλουτος Sir Arthur Evans , αν και είδε αυτό το δαχτυλίδι, το μελέτησε, το σχεδίασε κι έκανε ακόμη τουλάχιστον δυο χρυσά αντίγραφα, κι αυτά πάλι τώρα στην Οξφόρδη, όμως δεν το αγόρασε
Πρόκειται, φυσικά, για συμβατικές αρχαιολογικές ονομασίες, για να μπορούν εύκολα οι μελετητές να ξεχωρίζουν το ένα δαχτυλίδι από το άλλο. Κανονικά, βέβαια, τα δαχτυλίδια βαφτίζονται από τον τόπο της εύρεσής τους. Λέγεται π.χ. το «δαχτυλίδι του Βαφειού», ή το «δαχτυλίδι της Τίρυνθας». Άλλα δαχτυλίδια ονομάζονται από τον αριθμό του καταλόγου, όπως κάποια δαχτυλίδια των Μυκηνών , με την χρονολογία των οποίων ασχολήθηκα σε μιαν άλλη μελέτη μου. Τέλος άλλα δαχτυλίδια βαφτίζονται συμβατικά σχετικά με την παράσταση που έχουν στην σφενδόνη, π.χ. «δαχτυλίδι των Αρχανών με σκηνή δενδρολατρείας», ή «δαχτυλίδι των δαιμόνων».
Ίσως ο Sir Arthur Evans προτίμησε να καταφύγει στον μύθο για να προσδώσει αίγλη στα αντικείμενα. Η συμβατική αυτή αρχαιολογική ονομασία γίνεται όμως επικίνδυνη, γιατί μπορεί και να πιστέψει κανείς ανίδεος πως πραγματικά κάποιο δαχτυλίδι που βαφτίσθηκε έτσι επιπόλαια, μπορεί ν' ανήκε σ' ένα πραγματικό πρόσωπο. Αν πιστέψει κανείς πως το λεγόμενο «δαχτυλίδι του Μίνωα» ανήκε πραγματικά στον Μίνωα, ίσως μπορεί ο ίδιος να πιστέψει πως κάποια τερατόμορφα όντα, οι λεγόμενοι «κρητομυκηναϊκοί δαίμονες», φορούσαν και δαχτυλίδια, ή τέλος πως ένα άλλο δαχτυλίδι που βρέθηκε στην Αθήνα, το λεγόμενο «δαχτυλίδι του Μινώταυρου», ανήκε πραγματικά στον Μινώταυρο!
Σαφέστερος στην υπαινικτικότητά του ένας άλλος μεγάλος Άγγλος αρχαιολόγος, ο Alan Wace, μέγας αντίπαλος, ως γνωστόν , του Sir Arthur Evans, που γνώριζε λόγω των ιδιοτήτων του και του διευθυντού της Βρετανικής Σχολής πάμπολλα πράγματα, έγραψε ένα πραγματικό παραμύθι για χρυσά κρητομυκηναϊκά δαχτυλίδια. Πρόκειται για το διήγημα "Τhe Golden Ring" δημοσιευμένο στον τόμο Alan Wace, "Greece untrodden", Athens 1964, 90-103, βιβλίο που δεν βρίσκεται στην βιβλιοθήκη του Μουσείου Ηρακλείου κι ίσως δεν το γνωρίζουν οι αρχαιολόγοι που υπηρετούν τώρα.
Θα χαρακτήριζα το διήγημα του Alan Wace αστυνομικό παραμύθι, αν υπήρχε αυτή η ορολογία, γιατί αναφέρεται σε Άγγλους, Έλληνες, αστυνομικούς, αρχαιολόγους και τρεις μάγισσες, τρεις Βλάχες, που εμφανίζονται απ' το πουθενά και εξαφανίζονται χωρίς ίχνη, με μαγικούς κόμπους και κάμποσους απροσδόκητους θανάτους πρωταγωνιστών, ένα παραμύθι που ξετυλίγεται, τι περίεργο, στην Κρήτη, την Αθήνα και την Οξφόρδη. Τρία ακόμη στοιχεία του παραμυθιού του Wace για το χρυσό δαχτυλίδι σχετίζονται ασφαλέστατα με την Κρήτη.
Πρώτα πρώτα το χρυσό δαχτυλίδι που περιγράφεται μοιάζει με το λεγόμενο «δαχτυλίδι του Μίνωα», όχι μόνο στο γνωστό μας ήδη μυθικό μοτίβο της ξαφνικής εμφάνισης και εξαφάνισης του, αλλά και σε ιδιόμορφες λεπτομέρειες του τύπου του, π.χ. στην σπάνια κοκκίδωση που έχει στον κρίκο. Δεύτερο, το δαχτυλίδι που περιγράφεται φέρεται ότι εκλάπη από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
Από το μουσείο αυτό δεν εκλάπη όμως ποτέ στην πραγματικότητα κανένα δαχτυλίδι. Αντίθετα ένα γνωστό χρυσό δαχτυλίδι εκλάπη, δυστυχώς, από το Μουσείο Ηρακλείου. Το τρίτο και ίσως σημαντικότερο κρητικό στοιχείο στο παραμύθι του Wace είναι ότι εκτυλίσεται στα χρόνια που ανθεί η κιβδηλία πολύτιμων αρχαίων αντικειμένων στην Κρήτη. Γιατί πρέπει να υπομνησθεί ότι η μεγαλύτερη έξαρση κιβδηλίας στην Κρήτη, που άρχισε ήδη τον 19ο αι., όπως γνωρίζουμε από αναφορές του τότε προξένου της Μ. Βρετανίας στα Χανιά προς το Βρετανικό Μουσείο , δεν σημειώθηκε το δεύτερο μισό του 20ου αι. με την γνωστή για τους παλαιότερους Ηρακλειώτες υπόθεση Φθενάκη, αλλά το πρώτο μισό του 20ου . Πάμπολλα χρυσά και χρυσελεφάντινα κίβδηλα μινωικά αντικείμενα κατέκλυσαν αμερικανικά μουσεία ή αγοράσθηκαν από τον Evans και μάλιστα πολλά αλλόκοτα χρυσά δαχτυλίδια και χρυσές σφραγίδες, ο περιβόητος «θησαυρός της Θίσβης», για τα οποία ο Evans έγραψε τέτοια παραμύθια, που δεν πίστεψε ποτέ κανείς.
Ακόμα κι επιφανείς αρχαιολόγοι ασχολούνται λοιπόν με τα παραμυθένια δαχτυλίδια, άλλοι με σοβαροφάνεια, άλλοι ευτράπελα και φυσικά πολλοί με επιστημονική σοβαρότητα, όπως οι περισσότεροι , σχεδόν όλοι, απ' τους παλαιότερους Έλληνες αρχαιολόγους. Όπως ο Σ. Αλεξίου, προκάτοχός μου διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου, που έγραψε πριν χρόνια μιαν ωραία μελέτη για ένα γνήσιο αυτή την φορά δαχτυλίδι στην Οξφόρδη, αγορασμένο κι αυτό από τον Evans στην Κρήτη. Δεν είναι, δυστυχώς, αυταπόδεικτη η γνησιότητα κάθε δαχτυλιδιού που εμφανίζεται στην αγορά, πολύ περισσότερο στις μέρες μας.
Χρυσό μυκηναϊκό σφραγιστικό δαχτυλίδι με έγγλυφη παράσταση Ιερού Γάμου. Εικονίζεται γυναικεία μορφή καθιστή σε βωμό που επιστέφεται με ιερά κέρατα και νεανική ανδρική μορφή που την πλησιάζει υψώνοντας το δεξί χέρι σε χαιρετισμό ή ως ένδειξη σεβασμού. Στην παράσταση αποδίδεται πιθανόν θεϊκό ζεύγος -η Μεγάλη Μητέρα θεά της φύσης και ο νεαρός θεός- ή μέλη του ανώτερου ιερατείου που το υποδύονται. Από τη Θήβα. Υστεροελλαδική ΙΙΒ-ΙΙΙΑ περίοδος, β΄ μισό 15ου-14ος αι. π.Χ. Διαστ. σφενδόνης: 0,018x0,011 μ. (ΓΕ 2075)
Ακόμα κι επιφανείς αρχαιολόγοι ασχολούνται λοιπόν με τα παραμυθένια δαχτυλίδια, άλλοι με σοβαροφάνεια, άλλοι ευτράπελα και φυσικά πολλοί με επιστημονική σοβαρότητα, όπως οι περισσότεροι , σχεδόν όλοι, απ' τους παλαιότερους Έλληνες αρχαιολόγους. Όπως ο Σ. Αλεξίου, προκάτοχός μου διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου, που έγραψε πριν χρόνια μιαν ωραία μελέτη για ένα γνήσιο αυτή την φορά δαχτυλίδι στην Οξφόρδη, αγορασμένο κι αυτό από τον Evans στην Κρήτη. Δεν είναι, δυστυχώς, αυταπόδεικτη η γνησιότητα κάθε δαχτυλιδιού που εμφανίζεται στην αγορά, πολύ περισσότερο στις μέρες μας.
Γι' αυτό προτιμώ να σιωπώ, όταν με ρωτούν τελευταία για δαχτυλίδια του εμπορίου, δηλαδή δαχτυλίδια που δεν έχουν βρεθεί σε κανονική αρχαιολογική ανασκαφή. Όπως έδειξα, νομίζω, πιο πάνω, είναι ίσως φυσικό να είναι και μερικά μινωικά δαχτυλίδια παραμυθένια. Καλύτερα λοιπόν μερικοί να περιμένουμε ένα νέο εύρημα, να μας διαφωτίσει, ίσως, σε παλαιά ήδη ερωτήματα, ή και να περιμένουμε την αρχειακή έρευνα, όπου κρύβονται βέβαια πολλά. Ή τουλάχιστον για κάποια αμφιλεγόμενα θέματα ας περιμένουμε μιαν εμπεριστατωμένη κι αξιόπιστη επιστημονική ανακοίνωση σ' ένα διεθνές κοινό ειδικών, το προσεχές κρητολογικό συνέδριο, ας πούμε, ή και μια δημοσίευση σ' ένα έγκυρο αρχαιολογικό περιοδικό. Η σπουδή είναι κακός σύμβουλος για τους επιστήμονες. Εύγλωττος στην θυμοσοφία του κι ο κρητικός λαός θυμίζει πως η σιωπή είναι χρυσός. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΠΑΤΡΙΣ» http://archive.patris.gr ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ -ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
