Ετσι έφτιαχναν στην αρχαιότητα τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια
Η υψηλή τέχνη συναντά τη συγκίνηση στο πρόγραμμα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης «Μέσα στα εργαστήρια των Αρχαίων… Μαζί δημιουργούμε». Οι επισκέπτες διαπιστώσαν πως δημιουργήθηκαν τα αριστουργήματα της αρχαιότητας.
Συνύπαρξη γόνιμη της «άρτιας ιδέας και της πράξης, του μύθου και του λόγου». Σε αυτή τη φράση βρίσκουμε την πιο περιεκτική περιγραφή της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Που ακόμα και στην πρώιμη μορφή της υπάρχει ως χαρακτηριστικό δείγμα μιας ανθρώπινης ανάγκης. Η κληρονομιά που μας άφησε προκαλεί πάντα τον θαυμασμό. Το δέος. Αλλά και μια σειρά αποριών σχετικά με τον τρόπο κατασκευής των διαφόρων τέχνεργων.
Την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα επιχείρησε με τολμηρό τρόπο να δώσει η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, με τίτλο «Μέσα στα εργαστήρια των Αρχαίων… Μαζί δημιουργούμε» το 2016. Το φιλόδοξο αυτό εγχείρημα περιλάμβανε τρεις ενότητες, που αντιστοιχούν στα υλικά και τις τεχνικές οι οποίες εφαρμόστηκαν εκτενώς στην αρχαία ελληνική τέχνη (μάρμαρο, πηλό, μέταλλα) και φέρουν το όνομα ενός θεϊκού τεχνίτη ή προστάτη θεού.
Στόχος της κάθε μιας από αυτές ήταν μια εκ των έσω προσέγγιση, μια ουσιαστική αναπαράσταση των συνθηκών εργασίας και των μεθόδων κατεργασίας των υλικών ενός αρχαίου τεχνίτη. Για αυτό το λόγο, σε κάθε μία από τις προαναφερόμενες θεματικές ενότητες, δεν επελέγη μόνο η επαναδημιουργία αντικειμένων που κοσμούν τις προθήκες του μουσείου, αλλά και η αντιγραφή των αρχαίων τεχνικών, όπως επίσης και η χρήση πιστών αντιγράφων εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των πρωτοτύπων έργων.
Ο τεχνίτης Επαμεινώνδας Βενιέρης παρουσιάζει το τελικό αποτέλεσμα
Η αρχή έγινε με το «Εργαστήριο του Δαιδάλου». Και η ανταπόκριση υπήρξε ενθουσιώδης. Πιθανόν γιατί η αύρα του πολυμήχανου Δαίδαλου κατόρθωσε να τρυπώσει στο σήμερα διανύοντας χιλιάδες χρόνια ιστορίας. Ο μύθος, άλλωστε, λέει πως υπήρξε ο πρώτος γλύπτης ο οποίος, ως μικρός θεός έδωσε κίνηση στα αγάλματα και άνοιξε τα μέχρι τότε κλειστά μάτια τους.
Γιατί λοιπόν να μη μπορεί να γκρεμίσει και τα φράγματα του χωροχρόνου; Σε κάθε περίπτωση, οι επισκέπτες περικύκλωσαν τον τεχνίτη Επαμεινώνδα Βενιέρη και με προσήλωση παρακολούθησαν τον τρόπο κατασκευής ενός κυκλαδικού ειδωλίου.
Στον μικρό του πάγκο αραδιασμένα ήταν μικρά κομμάτια μαρμάρου, κάποια επεξεργασμένα και άλλα όχι, ενώ δίπλα τους υπήρχαν εργαλεία από σμύριδα, ένα βαρύ, σκληρό και μεγάλης πυκνότητας πέτρωμα που προσφερόταν για την κατασκευή τους.
Κι όταν μιλάμε για εργαλεία δεν εννοούμε αυτά που χρησιμοποιεί ένας σύγχρονος γλύπτης π.χ. σμίλες, βελόνια, τρυπάνια, ξέστρα και σφυριά. Πρόκειται απλά για αιχμηρούς λίθους που με την τριβή «τρώνε» το μάρμαρο δίνοντάς του το επιθυμητό σχήμα. Κι όταν το κάνουν ο ήχος ακούγεται στα αυτιά σαν μελωδία
Κυκλαδικά ειδώλια στα αρχικά στάδια της κατασκευής τους
Την ίδια στιγμή που ο κ. Βενιέρης βούτηξε τη σμύριδα στο νερό και κατόπιν έτριψε το μικρό κομμάτι μαρμάρου, δίπλα του ο αρχαιολόγος Γιάννης Παπαδάτος άνοιξε την πόρτα στην ιστορία της μαρμαροτεχνίας περιγράφοντας γλαφυρά το τεχνικό κομμάτι της διαδικασίας. Έτσι, οι επισκέπτες, σιωπηλοί σαν να μετείχαν σε ιεροτελεστία, έμαθαν ότι το κομμάτι μαρμάρου που αποτελούσε την πρώτη ύλη λαξευόταν με κρουστικά εργαλεία μέχρι να αρχίσει να αποκτά το βασικό σχήμα.
Το επόμενο βήμα ήταν η αργή απόπειρα απόξεσης με σμύριδα, προκειμένου να δοθεί η επιθυμητή μορφή και διάσταση τόσο στα μέλη όσο και στην κεφαλή του ειδωλίου. Διαδικασία απίστευτα επίμονη και προσεκτική, σταθερά πιστή σε αυστηρούς κανόνες και αναλογίες.
Στη συνέχεια, η αδρή επιφάνεια λειαινόταν σχολαστικά ώστε να ακολουθήσει η λεπτή δουλειά της εγχάραξης και της απόδοσης των λεπτομερειών, ενώ, στο τέλος, ο τεχνίτης στίλβωνε το ειδώλιο για να αποκτήσει τη χαρακτηριστική λεία επιφάνεια.
Ο κ. Βενιέρης και ο αρχαιολόγος Γιάννης Παπαδάτος κάνουν μία σύντομη ιστορική αναδρομή
Ήταν σχεδόν αδύνατο να μην το νιώσεις να πάλλεται στην παλάμη την ώρα που τα δάχτυλα άγγιζαν την μύτη, το τριγωνικό κεφάλι και τις καμπύλες των σμιχτών ποδιών.
Κάποια από τα κυκλαδικά ειδώλια έφεραν χρωματιστά σύμβολα
Όπως το ίδιο εκπληκτικό ήταν να μαθαίνεις πως κανένα από τα ειδώλια δεν είναι πανομοιότυπο με τα άλλα, ότι ήταν ζωγραφισμένα με σύμβολα που προφανώς είχαν ιδιαίτερη σημασία για τους ανθρώπους εκείνης της περιόδου και πως τα ανάγλυφα χαρακτηριστικά προσώπου, τα οποία παρατηρούνται σε ορισμένα από αυτά, όπως λ.χ. οι οφθαλμοί, οφείλονται όχι σε λάξευση, μα στο διαφορετικό βαθμό διάβρωσης του υλικού εξαιτίας της προστασίας που παρείχε αυτό το από φυσικές χρωστικές ουσίες χρώμα.
Τα ανάγλυφα μάτια, δεν έχουν σκαλιστεί αλλά είναι ένδειξη ότι σε εκείνο το σημείο είχε χρησιμοποιηθεί χρώμα
Αυτά τα ειδώλια, που έδωσαν στην κυκλαδική τέχνη τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα, και η προσπάθεια προσέγγισης των αρχαίων τεχνικών κατασκευής, υπήρξαν στο διάλειμμα η αφορμή για μια εξαιρετικά γόνιμη και ζωηρή συζήτηση σχετικά με την επιρροή της Κυκλαδικής τέχνης στη σύγχρονη και ιδιαίτερα στη γλυπτική των αρχών του 20ου αιώνα.
Συμφωνήσαμε όλοι: ήταν συγκινητικό να ανακαλύπτει κανείς το πόσο τα μαρμάρινα αυτά ειδώλια με τη λιτότητα, την αφαίρεση, την αρμονία και τα αρχέγονα σχήματά έδωσαν ώθηση στους προβληματισμούς και στις αναζητήσεις μεγάλων εικαστικών όπως ο Μπρανκούζι, ο Μοντιλιάνι, ο Τζιακομέτι, ο Χένρι Μουρ.
Το ταξίδι μας όμως δεν είχε τελειώσει. Η συναισθηματική φόρτιση την οποία νιώθαμε αποτέλεσε την ιδανική γέφυρα ανάμεσα στον ανοιχτό ορίζοντα της κυκλαδικής τέχνης και την άφταστη τελειότητα των αγαλμάτων της κλασικής εποχής, καλύπτοντας ένα χρονικό άλμα άνω των 2.000 ετών: δίπλα από τον πάγκο του κ. Βενιέρη είχε στηθεί ένα πρόπλασμα ανδρικής κεφαλής της κλασικής περιόδου (σχεδόν αιχμάλωτο από ένα εργαλείο που ονομάζεται πονταδόρος) και απέναντί του ένα κομμάτι μαρμάρου έτοιμο να λαξευτεί.
- Ανάμεσά τους οι γλύπτες Πραξιτέλης Τζαβουλίνος και Νίκος Γεωργίου ήταν έτοιμοι να μιλήσουν για εκείνο το κομμάτι της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής, της τέχνης που έφτασε σε ασύλληπτα επίπεδα ωριμότητας και δημιουργικής σύνθεσης.
Και οι δύο τόνισαν την αλλαγή στη λογική προσέγγισης του αντικειμένου: η κυκλαδική γλυπτική υπήρξε η ιδέα, ενώ τα αγάλματα της συγκεκριμένης περιόδου αντιπροσωπεύουν τον ρεαλισμό και την φυσιοκρατία.
Κι αυτό είναι λογικό καθώς επειδή έχει προηγηθεί η ανακάλυψη του σιδήρου πλέον έχουν κατασκευαστεί νέου τύπου εργαλεία, τα οποία εξασφαλίζουν τεχνολογική άνεση και μεγαλύτερη ελευθερία στον καλλιτέχνη.
Οι γλύπτες Πραξιτέλης Τζαβουλίνος και Νίκος Γεωργίου επί το έργον
Με τρόπο απλό τόσο ο κος Τζαβουλίνος όσο και ο κος Γεωργίου περιέγραψαν τον τρόπο που δημιουργείται ένα άγαλμα (από έξω προς τα μέσα), δίνοντας έμφαση στις μεθόδους σμίλευσης οι οποίες εκμεταλλεύονται τις εξάρσεις και τα βάθη του όγκου, αλλά και τη σχολαστικότητα των κινήσεων που απαιτείται από τον δημιουργό καθώς «στο μάρμαρο μπορούμε μόνο να αφαιρέσουμε κι όχι να προσθέσουμε όπως στον πηλό ή στο γύψο».- Τα μεγαλειώδη γλυπτά που θαυμάζουμε σήμερα, τόσο τέλεια και ακριβή στη λεπτομέρεια, ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο της αναμφισβήτητης ιδιοφυΐας και του ταλέντου των ανθρώπων που τα έπλασαν, αλλά και του προσεχτικού εκ μέρους τους υπολογισμού.
Μια σπουδή πάνω σε μάρμαρο ξεκινούσε τη στιγμή που το πέτρωμα «μιλούσε» στον καλλιτέχνη προκαλώντας τη δημιουργική του ορμή και τελείωνε μόλις εκείνος πρόσθετε την τελευταία λεπτομέρεια.
Διάσημα αριστουργήματα όπως η Νίκη της Σαμοθράκης, ο Παις του Κριτίου ή ο Ερμής του Πραξιτέλους υπήρξαν το αποτέλεσμα αυτής της θεόπνευστης, αλλά και επίμονης, μακρόχρονης και εξαιρετικά επίπονης συνομιλίας με τον πολυτιμότερο ελληνικό λίθο: το μάρμαρο.
Με συγκίνηση, παρόμοια με εκείνη του πατέρα απέναντι στα παιδιά του, οι δύο γλύπτες μίλησαν για τα αρχαία εργαλεία, για τα σπουδαία μάρμαρα της Πάρου και της Νάξου, αλλά και για το πεντελικό, ενώ η φωνή τους χρωματίστηκε έντονα τη στιγμή που εξηγούσαν την ιδιαιτερότητα του υλικού το οποίο κατεργάζονταν.
Μάθαμε, λοιπόν, ότι το μάρμαρο, λόγω του ότι δεν είναι συμπαγές αλλά σχιστολιθικό, κάνει «νερά». Αυτά λειτουργούν ως υποχρεωτικός κατευθυντήριος άξονας στον καλλιτέχνη, διότι δεν μπορεί κανείς να σμιλεύσει με επιτυχία κάτι αγνοώντας τις ιδιαιτερότητες και τους περιορισμούς του υλικού.
Την ίδια στιγμή, ο κ. Γεωργίου χρησιμοποιούσε τα ατσάλινα εργαλεία -μετρώντας παράλληλα προσεχτικά τις αποστάσεις που του υποδείκνυε ο πονταδόρος- χτυπώντας τα με δύναμη στο μάρμαρο, δίνοντάς του την επιθυμητή φόρμα. Μικρά λευκά κομμάτια πετάγονταν με ορμή παντού την ώρα που γεννιόταν από την ύλη η μορφή.
Σχολαστικές μέθοδοι απαιτούνται για την σμίλευση ενός μαρμάρινου γλυπτού
Φεύγοντας από το Μουσείο, μαζί με μερικά από αυτά τα θραύσματα που έμειναν στα ρούχα μου, πήρα μαζί εικόνες και απαντήσεις για το τότε και για το σήμερα. Σκεφτόμουν διαρκώς, καθώς περπατούσα, την ανθρώπινη δύναμη να κοιτά διαχρονικά την άψυχη πέτρα. Με βλέμμα τόσο διεισδυτικό ώστε να διακρίνει μέσα της την ψυχή. Και μετά το ταλέντο να την φυλακίζει στη σκέψη και να οδηγεί τον καλλιτέχνη να την απελευθερώσει εκ νέου, δημιουργώντας αριστουργήματα. Γρήγορα διαπίστωσα ότι τα βήματα μου ακολουθούσαν και ήχοι: αυτός που έκανε το ατσάλι όταν έκρουε το μάρμαρο δυνατά και ρυθμικά, σαν μετρονόμος. Κι εκείνος της σμύριδας καθώς τριβόταν στον λίθο. Ίδιος με αυτόν που κάνει το κύμα όταν γλείφει τα βότσαλα.
protagon.gr Photo: Ελένη Κατρακαλίδη
Μετά από την δημοσίευση στο https://www.protagon.gr/ το έτος 2016
