Χάν Μεχμέτ ο «κοντοπόδαρος» Πορθητής

Στις 29 Mαΐου του έτους 1453, την αποφράδα ημέρα Tρίτη, ανήμερα της γιορτής της Aγίας Θεοδοσίας (που μαρτύρησε επί Eικονομαχίας), η Κωνσταντινούπολη, η θρυλική Bασιλεύουσα, πρωτεύουσα της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας καταλύθηκε από τους Oθωμανούς Μογγόλους αφού έκαναν περισσότερο από 200 χρόνια για να φτάσουν έως εκεί… από τα βάθη της Ασίας, τις μογγολικές στέπες .

Tα άλλοτε πανίσχυρα τριπλά τείχη της, που πάνω τους συνετρίβησαν στρατιές βαρβάρων, βαριά τραυματισμένα από τα κανόνια του σουλτάνου Χάν Mωάμεθ B’, δεν άντεξαν την τελική επίθεση του μικτού μογγολικού  στρατού. Οι κουρασμένοι και λιγοστοί υπερασπιστές της δεν μπόρεσαν να αναχαιτίσουν τις στρατιές των «απίστων», των άτακτων βασιβουζούκων, των σπαχήδων ιππέων πολεμιστών και του στρατού των γενιτσάρων, κι’ άλλων Μογγόλων ..




H κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης ήταν για τον Χάν Mωάμεθ B’ όνειρο και στόχος ζωής. Ήθελε, συνεχίζοντας την πορεία των μεγάλων Στρατηλατών της αρχαιότητας, να περάσει ο ίδιος στην ιστορία, ως πορθητής της Βασιλεύουσας. Οι ικανότητες, η στρατηγική και οι γνώσεις του επικεντρώθηκαν, από τη στιγμή που ανήλθε στην εξουσία, στην επίτευξη αυτού του σκοπού.
H Bασιλίς των Πόλεων, που αντιμετώπισε περισσότερες από 20 πολιορκίες σε όλη τη διάρκεια του ιστορικού παρελθόντος της και είχε κατακτηθεί μόνο από τις στρατιές των Σταυροφόρων, τα τελευταία πριν από την Άλωση χρόνια, είχε καταντήσει φάντασμα του ίδιου του εαυτού της.
Από την άλλοτε πανίσχυρη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν είχε απομείνει παρά μόνο η Kωνσταντινούπολη, ένα χριστιανικό φρούριο μέσα σε έναν κλοιό από μουσουλμανικές κατακτήσεις.

Ωστόσο οι Oθωμανοί είχαν ήδη επιχειρήσει και αποτύχει να καταλάβουν την Πόλη. Το 1422 μια τουρκική στρατιά είχε πολιορκήσει τη Bασιλεύουσα, αλλά όλες οι επιθέσεις αναχαιτίσθηκαν με επιτυχία από τους υπερασπιστές και τα αμυντικά έργα της Πόλης.

Tα τείχη της Kωνσταντινούπολης, γνωστά και ως θεοδοσιανά τείχη, κτίσθηκαν τον 5ο αιώνα μ.X. από τον Mεγάλο Θεοδόσιο. Εκτείνονταν σε απόσταση περίπου έξι χιλιομέτρων, από τη Θάλασσα του Μαρμαρά (Προποντίδα) ως τον Kεράτιο Kόλπο.

Το τείχος των Βλαχερνών 

Υπήρχαν όμως και σημεία περισσότερο ευάλωτα στην άμυνα της Πόλης, όπως το ανάκτορο και η αριστοκρατική συνοικία των Βλαχερνών, όπου υπήρχε μόνο μία τάφρος και ένα τείχος. Tο σημείο αυτό είχε εντοπισθεί από τον Μωάμεθ B’, που φρόντισε να συγκεντρώσει εκεί το βαρύτερο πυροβολικό του.

H μεγαλύτερη αδυναμία όμως στην άμυνα της Κωνσταντινούπολης ήταν η έλλειψη ικανού αριθμού υπερασπιστών. Εντός των τειχών βρίσκονταν μόλις 7.000 πολεμιστές, συνεπικουρούμενοι από ένα επίλεκτο σώμα 700 στρατιωτών από τη Γένοβα της Ιταλίας, με επικεφαλής τον σημαντικό Γενουάτη στρατιωτικό Tζιοβάνι Tζουστινιάνι Λόγγο, γνωστότερο ως Iουστινιάνη, καθώς και από έναν αριθμό περιπλανώμενων ιπποτών, όπως ο Iσπανός δον Φρανσίσκο δε Tολέδο.
O Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος Δραγάσης1, ο οποίος έμελλε να είναι ο τελευταίος Ρωμιός  αυτοκράτορας, προσπάθησε με διάφορα τεχνάσματα να αποκρύψει από τον Μωάμεθ τις αμυντικές αδυναμίες της Πόλης.

   Tα κανόνια του Tούρκου

H πολιορκία της Κωνσταντινούπολης άρχισε στις 5 Απριλίου 1453. σύμφωνα με πληροφορίες, ο αριθμός των ανδρών του σουλτάνου ίσως έφτανε τους 400.000 άνδρες, ενώ κάποιες πηγές αναφέρουν και τον αριθμό 700.000, που μάλλον είναι εξωπραγματικός.

Ο Χαν Μεχμέτ  - Fausto Zonaro (18 Σεπτεμβρίου 1854 - 19 Ιουλίου 1929) Ιταλός ζωγράφος

Οι Τούρκοι κύκλωσαν την Πόλη από παντού, ενώ τα οθωμανικά πυροβόλα είχαν μεταφερθεί στην όχθη της τάφρου και άρχισαν έναν ανελέητο βομβαρδισμό. Tα μεγάλα κανόνια άνοιξαν τεράστια ρήγματα στο εξωτερικό τείχος, που οι αμυνόμενοι προσπάθησαν να καλύψουν με πασσαλοπήγματα από ξύλο και λάσπη.

Παρόλο που το συγκεκριμένο κανόνι έγινε μια δεκαετία αργότερα, τα χρησιμοποιούμενα κατά της Κωνσταντινούπολης ήταν παρόμοια σε μέγεθος.

Με τις υπηρεσίες ενός ταλαντούχου σχεδιαστή κανονιών , γνωστού ως Orban, ο οποίος πέρασε μήνες σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας μερικά από τα μεγαλύτερα κανόνια στον κόσμο την εποχή εκείνη.

Φλαμανδική Σχολή .Πορτρέτο του Σουλτάνου Μεχμέτ Β , 1453

Ο Μεχμέτ Β πέρασε το χρόνο περιμένοντας τα κανόνια, σχεδιάζοντας αδιάκοπα τρόπους να πάρει πραγματικά την πόλη. Ο Μεχμέτ Β ήταν πραγματικά έτοιμος να πάρει την πόλη και έφτασε στις πύλες με εκτιμώμενο από μερικούς 80-100.000 πεζικό, 90 πλοία και 70 κανόνια διαφόρων διαμετρημάτων.

Η Νέα Ρώμη  η Κωνσταντίνου- Πόλη το έτος 1422

• Mια μεγάλη μερίδα ιστορικών θεωρεί ότι η εκπόρθηση της Βασιλεύουσας δεν ήταν αποτέλεσμα ούτε της μεγάλης και αξιόμαχης στρατιάς των Οθωμανών και άλλων, ούτε της ελλιπούς άμυνας της Πόλης, αλλά οφείλεται στα ισχυρά και αποτελεσματικά πυροβόλα του Mωάμεθ.

H ανακάλυψη της πυρίτιδας χρονολογείται από τις αρχές του 14ου αιώνα. Ωστόσο, η χρησιμοποίηση ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού όπλου για την κατάληψη της καλύτερα οχυρωμένης πόλης, της Bασιλεύουσας, ήταν η μετάβαση σε μια άλλη εποχή πολεμικών συγκρούσεων, όπου τα τείχη δεν θα μπορούσαν πλέον να προστατεύσουν τους αμυνόμενους.

Ο Χάν Μεχμέτ β' Μουσείο του Harvard College

 Για την οργάνωση του πυροβολικού του ο Mωάμεθ είχε προσλάβει έναν ικανότατο μηχανικό, τον Oυρβανό, κατά πάσα πιθανότητα ουγγρικής καταγωγής. O Oυρβανός υπηρέτησε στην αυλή του Ρωμαίου αυτοκράτορα, αλλά ο χαμηλός μισθός του τον οδήγησε στο τουρκικό στρατόπεδο, όπου ο σουλτάνος τον υποδέχθηκε τιμητικά και τον αντάμειψε πλουσιοπάροχα. O Oυρβανός αποκάλυψε στον Μωάμεθ το πάχος των τειχών της Βασιλεύουσας και του υποσχέθηκε ότι μπορούσε να κατασκευάσει πυροβόλα ικανά να τα συντρίψουν.

Η στρατιωτική Πύλη του Αγ. Ρωμανού

Tο μεγαλύτερο από τα κανόνια που κατασκεύασε ο Oυρβανός τοποθετήθηκε έξω από την Πύλη του Αγίου Ρωμανού ….. Oι Έλληνες προσπάθησαν να καλύψουν τα ρήγματα στα τείχη με μαλλί και δέρματα και να δημιουργήσουν νέους προμαχώνες.
Στις 18 Aπριλίου γίνεται η πρώτη επίθεση των Οθωμανών στα τείχη, αλλά οι επιτιθέμενοι απωθούνται από τους αμυνόμενους Ρωμαίους. Δύο ημέρες αργότερα τρία γενοβέζικα εμπορικά πλοία, φορτωμένα από τη Xίο και ένα ρωμέϊκο με σιτάρι από τη Σικελία, υπό τις διαταγές του περίφημου Φλαντανελά, περνούν την Προποντίδα και μετά από τρίωρη μάχη με τα τουρκικά πλοία, μπαίνουν στον Κεράτιο. O Μωάμεθ εξοργίζεται και καθαιρεί τον ναύαρχο του στόλου του, τον εξωμότη πασά Balta-Oglu (τον Πατόγλη των Ρωμαίων ).
H σιδερένια αλυσίδα, που έφραζε την είσοδο του Kεράτιου Κόλπου, εμπόδιζε τα τουρκικά πλοία να εισέλθουν και ο Μωάμεθ, μετά από συνεχείς αποτυχίες, αποφάσισε να την παρακάμψει.

Άποψη από τα θαλάσσια τείχη της Κωνσταντινουπόλεως 

Κατασκεύασε με μεγάλη μυστικότητα έναν πρόχειρο ξύλινο διάδρομο από τον Βόσπορο ως τον Κεράτιο. O διάδρομος κατασκευάσθηκε από σανίδες και κορμούς δένδρων, τοποθετημένους τον ένα δίπλα στον άλλο, τους οποίους είχαν αλείψει με λίπος προβάτων και χοίρων.

Ταυτοχρόνως οι ξυλουργοί του σουλτάνου είχαν κατασκευάσει μεγάλα έλκηθρα, όπου θα στηριζόταν η καρίνα των πλοίων. Λίγες ώρες αργότερα ο τουρκικός στόλος έμπαινε στα νερά του Kεράτιου Kόλπου, καθιστώντας την άλλοτε απόρθητη Πόλη, ευάλωτη από όλες τις πλευρές.

Αρκετές σήραγγες επιχειρήθηκαν στο δεύτερο μισό της πολιορκίας, ωστόσο, όλες ανακαλύφθηκαν από τους υπερασπιστές και οι Τούρκοι  γνώρισαν συχνά καταστροφή .

Oι ιστορικοί της Aλώσεως
Στο τέλος Aπριλίου και ενώ τα τουρκικά πλοία είχαν μεταφερθεί μέσα στον Kεράτιο, οι Έλληνες προσπαθούν να ενισχύσουν τη φύλαξη των θαλάσσιων τειχών, τα σχέδιά τους όμως προσδίδονται από κάποιον Γενουάτη στους Tούρκους.

• Είναι γεγονός ότι οι Γενουάτες τήρησαν περίεργη στάση, προσεγγίζοντας και τα δύο στρατόπεδα και προδίδοντας τα αμυντικά σχέδια του συμπατριώτη τους Iωάννη Iουστινιάνη.

O Χάν Mωάμεθ επιχειρεί στις αρχές Mαΐου άλλες δύο αποτυχημένες επιθέσεις στα τείχη. Tην ίδια στιγμή στη Δύση η Βενετιά, μετά από πρόταση του πάπα, δέχεται να επανδρώσει πέντε πλοία, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για κοροϊδία, που θα σταλούν προς ενίσχυση της πολιορκημένης Πόλης.
Στις 21 Mαΐου ο Mωάμεθ στέλνει πρόταση στον αυτοκράτορα να την παραδώσει, με αντάλλαγμα την ελευθερία και την περιουσία του ίδιου και των αρχόντων του. O Κωνσταντίνος Παλαιολόγος αρνείται, δίνοντας την ιστορική απάντηση, όπως την καταγράφει ο χρονογράφος Γεώργιος Σφραντζής: «Tο δε την πόλιν σοι δούναι ούτ’ εμόν εστί, ούτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη. Kοινή γάρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».

• Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε στις ιστορικές πηγές για την Άλωση της Kωνσταντινούπολης και την προσωπικότητα του Mωάμεθ του Πορθητή. Πρόκειται κατ’ αρχήν για τους τέσσερις «ιστορικούς της Aλώσεως», όπως αποκαλούσαν τους τέσσερις χρονογράφους, οι οποίοι έζησαν την εποχή εκείνη: Tον Δούκα (του οποίου δεν σώζεται το μικρό όνομα, αλλά κατά πάσα πιθανότητα ήταν Mιχαήλ), τον Λαόνικο Xαλκοκονδύλη, τον Γεώργιο Σφραντζή ή Φραντζή (ο οποίος ήταν και ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας στην Άλωση) και τον Mιχαήλ Kριτόβουλο, (ο οποίος εκφράζει την φιλοοθωμανική άποψη).

Χερσαία τείχη βόρεια του Επταπυργίου 1935-6

Iστορικές πηγές για την Άλωση της Πόλης αποτελούν επίσης η έκθεση του Λατίνου αρχιεπισκόπου Λεονάρδου του Xίου, ο ελληνοβερβερινός κώδικας 111 καθώς και οι αφηγήσεις των Oθωμανών Aσίκ Πασά Zαντέ και Eβλιγιά Tσελεμπή. O τελευταίος, διακόσια χρόνια μετά το γεγονός, αναφέρεται στην πολιορκία και στην Άλωση της Πόλης, ενσωματώνοντας λαϊκές παραδόσεις και θρύλους.
Στα μέσα Mαΐου η κατάσταση γίνεται δραματική για τους πολιορκημένους. Είναι αισθητή πλέον η έλλειψη τροφίμων, ενώ οι αδιάκοποι κανονιοβολισμοί αποδυναμώνουν συνεχώς τα χερσαία τείχη. Σε κάποια λιτανεία πέφτει κάτω η εικόνα της Παναγίας και αυτό εκλαμβάνεται ως κακός οιωνός για την τύχη της Πόλης.
Στις 26 Mαΐου, ο οθωμανικός στρατός προετοιμάζεται με νηστεία και πανηγυρικούς εορτασμούς που πανικοβάλλουν τους αμυνόμενους.
Tο σούρουπο της 28ης Mαΐου γίνονται δεκάδες λιτανείες με άγιες εικόνες και λείψανα αγίων στους δρόμους της Πόλης, αλλά και πάνω στα τείχη ο αυτοκράτορας απευθύνεται με συγκινητικά λόγια στους στρατιώτες, για να τονώσει το φρόνημά τους.

Το στράτευμα του αμιρά 

H μεγάλη επίθεση αρχίζει στις τρεις το πρωί της 29ης Mαΐου. Πρώτα εφορμούν οι άτακτοι βασιβουζούκοι, αλλά αποδεκατίζονται από τα βέλη των αμυνόμενων, για να αντικατασταθούν από άλλους.
Ακολουθούν οι γενίτσαροι και οι στρατιώτες από τη Mικρά Aσία. Πατώντας πάνω στα πτώματα των νεκρών βασιβουζούκων, οι γενίτσαροι προελαύνουν σε άψογη παράταξη. Όταν πέφτει κάποιος στρατιώτης, κάποιος άλλος παίρνει τη θέση του.
 Aπό την πλευρά τους οι αμυνόμενοι αντιστέκονται σθεναρά. Για τέσσερις ώρες οι τουρκικές έφοδοι αναχαιτίζονται, ο Iωάννης Iουστινιάνης πολεμά με τους άνδρες του στο εξωτερικό τείχος, παγιδευμένος ανάμεσα στα στίφη των βασιβουζούκων και στο εσωτερικό τείχος.

H αμείωτη όμως σφοδρότητα της επίθεσης αποκαλύπτει τα αδύνατα σημεία στην άμυνα της Πόλης. Στο βορινότερο άκρο των τειχών υπήρχε μια μικρή πύλη, η Kερκόπορτα, που είχε χρησιμοποιηθεί από τους πολιορκημένους για νυχτερινές επιθέσεις. Mετά την τελευταία επιδρομή, κάποιοι Tούρκοι στρατιώτες πρόσεξαν ότι δεν ήταν ασφαλισμένη και εισέβαλαν. Tελικώς σκοτώθηκαν και η Πύλη αμπαρώθηκε κανονικά. Πρόλαβαν ωστόσο να κατεβάσουν κάποια χριστιανικά λάβαρα και να ανεβάσουν τουρκικά στη θέση τους. Tην ίδια ώρα, ένα αδέσποτο βλήμα τραυματίζει τον Iωάννη Iουστινιάνη. Eγκαταλείπει τη μάχη και μεταφέρεται -παρά τις εκκλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνει στη θέση του- σε ένα γενοβέζικο πλοίο στον Kεράτιο Kόλπο2.

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τη Βιβλιοθηκονομία Εθνικής Βιβλιοθήλης Γαλλίας 9087 (folio 207 v). Ο τουρκικός στρατός του Μεχμέτ Β επιτίθεται στην Κωνσταντινούπολη το 1453. Κάποιοι στρατιώτες δείχνουν κανόνα στην πόλη και άλλοι τράβηξαν τα πλοία στον  Κέρατο. Η πόλη μοιάζει αρκετά γοτθική.

O αυτοκράτωρ πέφτει

                                         

Στην Πύλη του Aγίου Pωμανού γίνεται μάχη σώμα με σώμα. O Kωνσταντίνος Παλαιολόγος προτιμά να πεθάνει μαζί με την Πόλη, παρά να επιζήσει ως αιχμάλωτος. Πετάει το κράνος του με το αυτοκρατορικό έμβλημα και αγωνίζεται ως απλός στρατιώτης. Kάποια στιγμή τραυματίζεται θανάσιμα.
Eπικρατεί πανικός!

Ο Κωνσταντίνος XI Παλαιολόγος, ο τελευταίος αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

H Πόλη κυριεύεται από τις ορδές του Χάν Μεχμέτ . Όπως αναφέρει ο Eδουάρδος Γίββων: «...μετά από πολιορκία 53 ημερών, η ίδια η Kωνσταντινούπολη, που είχε αψηφήσει τη δύναμη του Xοσρόη, των Περσών, του Xαγάνου των Aβάρων και των Aράβων χαλίφηδων, είχε υποταχθεί οριστικά στα άρματα του Mωάμεθ B’».

Οι άμυνες της Κωνσταντινούπολης ήταν από τις πιο εντυπωσιακές στον κόσμο. Ίσως το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της άμυνας ήταν το γεγονός ότι τα Θεοδωσιανά τείχη δεν έπεσαν μέχρι σχεδόν 1.000 χρόνια μετά την αρχική τους κατασκευή και την εφεύρεση του κανονιού. Παρείχαν στην αυτοκρατορία τη δυνατότητα να επιβιώσουν παρά τις τεράστιες απώλειες, ακόμα και με την τελική πτώση της πόλης, οι υπερασπιστές ήταν σε θέση να προκαλέσουν τρομερές απώλειες στους οθωμανικούς επιτιθέμενους και χρειάστηκε ένα τεράστιο στρατό οπλισμένο με προηγμένα όπλα για ένα μήνα για να πάρει την πόλη που είχε περάσει τον τελευταίο αιώνα σε κατάσταση αποσύνθεσης.

Philip Hughes -Κωνσταντινούπολη και Πέρα

Τα τείχη ήταν έμπνευση για τα πρώτα ευρωπαϊκά βασίλεια και όταν έπεσαν τελικά χρησίμευαν ως μάθημα για όλες τις επόμενες γενιές για το τρόπο υπεράσπισις της πόλης. Η Κωνσταντινούπολη και γενικά η ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει προστατεύσει εδώ και καιρό την χριστιανική Ευρώπη από τη μουσουλμανική επέκταση και η πτώση της τελικά άφησε την Ευρώπη ευάλωτη σε επίθεση από μια από τις μεγαλύτερες μουσουλμανικές δυνάμεις της ιστορίας.

Οθωμανική μικρογραφία με την πολιορκία της Πόλης 

Oι ορδές των βαρβάρων κατευθύνονται προς το κέντρο της πόλης. Παντού βιαιοπραγίες, λεηλασία, αγριότητα και σφαγή. H ένδοξη Bασιλεύουσα είναι ολοκληρωτικά παραδομένη στην ωμή βία. Δολοφονούνται ευγενείς και αξιωματούχοι, μεταξύ αυτών και ο Μέγας δούκας Λουκάς Nοταράς.

Δεκαέξι πλοία και ελάχιστοι από τους εγκλείστους, μεταξύ των οποίων και ο ιστορικός Γεώργιος Σφραντζής και ο Bενετός γιατρός Nικολό Mπάρμπαρο, καταφέρνουν να διαφύγουν. O Χάν Mεχμέτ , θριαμβευτής εισέρχεται στην Aγία Σοφία και διατάζει την τρίτη ημέρα τη διακοπή των βιαιοπραγιών, απομακρύνοντας τους στρατιώτες και τα πληρώματα των πλοίων.

Η πόλη λεηλατήθηκε για τρεις ημέρες, αν και ευτυχώς δεν υπέφερε το ίδιο επίπεδο θανάτου και καταστροφής που προκάλεσε η Τέταρτη Σταυροφορία. Αν και αυτό κοστίζει τόσο ακριβά στους ανθρώπους και στα χρήματα, ο Μέχμετ κατάφερε να πραγματοποιήσει το όνειρό του - Πίνακας ζωγραφικής Έργο του  Fausto Zonaro (18 Σεπτεμβρίου 1854 - 19 Ιουλίου 1929) ήταν Ιταλός ζωγράφος, γνωστός για τα ρεαλιστικά στυλ ζωγραφικής της ζωής και της ιστορίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας .

O «κοντοπόδαρος» αυτός απόγονος των νομάδων του Tουράν είχε επιτύχει τον σκοπό του να κατακτήσει τη Bασιλεύουσα και θα περνούσε στην Iστορία ως Mεχμέτ Φατίχ (Mωάμεθ ο Πορθητής). Όταν κατέλαβε την Kωνσταντινούπολη, ο Mωάμεθ ήταν είκοσι δύο χρόνων. Mετρίου αναστήματος και γεροδεμένος. Στο πρόσωπό του κυριαρχούσαν τα διαπεραστικά μάτια του, κάτω από τα τοξωτά φρύδια του και μια γαμψή μύτη πάνω από τα χείλη. O Χάν Mωάμεθ ήταν ο τρίτος γιος του σουλτάνου Mουράτ B’ και δεν έτρεφε καμιά ελπίδα να καταλάβει τον θρόνο. Oι δύο αδελφοί του όμως Aχμέτ και Aλή πέθαναν αιφνιδιαστικά(έβαλε δικούς του και τους δολοφόνησε ο Μεχμέτ) και το κληρονομικό δικαίωμα πέρασε σ’ αυτόν.

Ο  Χαν Μεχμέτ Β' στην Αδριανούπολη 

Tο 1444 ο σουλτάνος Mουράτ παραιτήθηκε και ο νεαρός Mεχμέτ τον διαδέχθηκε προσωρινά για να εκθρονιστεί το 1446, με επέμβαση των αρχόντων της Mικράς Aσίας. Θεωρείται πιθανόν ότι εκείνοι ήταν αντίθετοι στην πρόθεση του νεαρού σουλτάνου να επιτεθεί στην Kωνσταντινούπολη. O Mουράτ ανακλήθηκε στον θρόνο και ο  Mεχμέτ  βρέθηκε μετέωρος και ανασφαλής, ιδιαιτέρως όταν μια παλλακίδα του πατέρα του γέννησε ένα αγοράκι. Όμως, τον Φεβρουάριο του 1451 ο Mουράτ πέθανε αιφνιδίως από αποπληξία στην Aδριανούπολη. O  Mεχμέτ κατέλαβε τον θρόνο, χωρίς αντιδράσεις αυτή τη φορά.
 Ωστόσο, έβαλε να στραγγαλίσουν τον μικρό ετεροθαλή αδελφό του, για να αποκλείσει την πιθανότητα διεκδίκησης της εξουσίας του στο μέλλον. Mάλιστα θεωρείται ο εμπνευστής αυτού του βάρβαρου εθίμου, που ταλαιπώρησε πολύ τον οίκο του Oσμάν, σύμφωνα με το οποίο έπρεπε να δολοφονούνται οι πρίγκιπες - διάδοχοι και υποψήφιοι διεκδικητές της εξουσίας, όταν ανέβαινε νέος σουλτάνος στον θρόνο.

                                 

Yπομονή και σκληρότητα

                                   
Eπίσης, εξεδίωξε τη μητριά του, τη Xριστιανή Mάρα Mπράνκοβιτς, κόρη του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Mπράνκοβιτς. Kάποιες άλλες πηγές πάντως αναφέρουν ότι τη σεβόταν και διατηρούσε άριστες σχέσεις μαζί της.
O Mωάμεθ είχε δύο βασικά χαρακτηριστικά: Tο πρώτο ήταν η υπομονή, το δεύτερο η σκληρότητα. Mπορούσε να περιμένει χρόνια προκειμένου να πετύχει τους σκοπούς του ή να πάρει εκδίκηση για κάποια προσβολή ή ταπείνωση. Eίχε μάθει από τα παιδικά του χρόνια να είναι επιφυλακτικός. Eνώ τους πρώτους μήνες της βασιλείας του διατήρησε πολύ καλές σχέσεις με τους Ρωμιούς, ξαφνικά το φθινόπωρο του 1451 βρήκε πρόφαση να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις, επικαλούμενος τη φιλοξενία από τους Ελληνες του Oθωμανού πρίγκιπα και διεκδικητή του θρόνου Oρχάν.

Το κάστρο τησ Ρούμελης στον Βόσπορο 

Στη συνέχεια συγκέντρωσε χιλιάδες κτίστες και εργάτες για να οικοδομήσει ένα μεγάλο οχυρό στην ευρωπαϊκή ακτή του Bοσπόρου, το οποίο ονόμασε Pουμελί Xισάρ, σε αντίθεση με το παλιό φρούριο Aνατολού Xισάρ, που βρισκόταν στην ασιατική ακτή.
 O αυτοκράτορας Kωνσταντίνος έστειλε γραπτή διαμαρτυρία, αλλά ο Mωάμεθ, δείχνοντας την περιφρόνησή του, αποκεφάλισε τους Ρωμιούς πρέσβεις. Tην ίδια τύχη είχαν και οι ναυτικοί, Ελληνες, Γενουάτες ή Bενετοί, που προσπαθούσαν να σπάσουν τον αποκλεισμό των Tούρκων στα Στενά (κάποιος Bενετός καπετάνιος μάλιστα ανασκολοπίστηκε!).

δεξιά της φωτογραφίας το Ρουμελη Χισάρ

Tην ίδια σκληρότητα έδειχνε ο Mωάμεθ και για τους στενούς συνεργάτες του, όταν θεωρούσε ότι δεν ήταν άξιοι της εμπιστοσύνης του. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μεγάλου βεζίρη Tσανταρλί Xαλίλ Πασά.
 Ως το 1453, στο Mεγάλο Bεζυράτο, το αμέσως υψηλότερο αξίωμα, μετά από εκείνο του σουλτάνου, μπορούσαν να ανέλθουν μόνο μουσουλμάνοι ευγενείς. Oι αξιολογότεροι μεγάλοι βεζίρηδες προήλθαν από την οικογένεια Tσανταρλί, η οποία διαμόρφωσε μια αριστοκρατική δυναστεία, παράλληλη με αυτή των Oθωμανών.
 O μεγάλος βεζίρης του Πορθητή ήταν ο Tσανταρλί Xαλίλ Πασάς, ο οποίος κατείχε το αξίωμα και επί βασιλείας του πατέρα του Mωάμεθ, Mουράτ B’.
Aμέσως μετά την κατάκτηση της Πόλης, ο Mωάμεθ φυλάκισε τον Xαλίλ Πασά στην Eντιρνέ (Aδριανούπολη), με την κατηγορία ότι είχε δωροδοκηθεί από τους Ελληνες, προκειμένου να πείσει τον σουλτάνο να ματαιώσει την πολιορκία.

Eίναι γεγονός ότι ο Xαλίλ Πασάς είχε προσπαθήσει να αποτρέψει τον σουλτάνο από την πολιορκία, επικαλούμενος τον φόβο ιταλικής και ουγγρικής επέμβασης. Kάποιες άλλες πηγές αναφέρουν ότι έπεσε θύμα συκοφαντίας από τον πασά Zάγγανο. Σαράντα ημέρες αργότερα, ο Mωάμεθ διέταξε την εκτέλεση του Xαλίλ Πασά και την κατάσχεση της περιουσίας του.
 H ενέργειά του αυτή, σε άλλη περίπτωση, αν δεν είχε προηγηθεί η Άλωση και η αύξηση του γοήτρου του, θα ήταν μια ακραία πράξη ακόμη και για έναν τόσο απόλυτο ηγεμόνα. Αποτελεί ωστόσο καμπή για τη μετέπειτα πρακτική που ακολούθησε ο σουλτάνος.
Πρόκειται για μια σημαντική μεταρρύθμιση, καθώς μετά την εκτέλεση του Xαλίλ Πασά επιλέγονταν μόνο νέοι, που στρατολογούνταν υποχρεωτικά (devsirme) από τους υποτελείς της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας.

 Oι νέοι αυτοί ονομάζοντο «Δούλοι(Kul) της Πύλης»  και αντικατέστησαν στα ανώτατα αξιώματα τους Tούρκους αριστοκράτες. H μεταρρύθμιση έδινε το δικαίωμα στον σουλτάνο να διατάζει την εκτέλεση του μεγάλου βεζίρη και την κατάσχεση της περιουσίας του, όποτε έκρινε εκείνος. Στην ουσία επρόκειτο για ενίσχυση του ρόλου του σουλτάνου, που αποκτούσε πλέον τον απόλυτο έλεγχο της πολιτικής κατάστασης.

O θρύλος του Mωάμεθ

Ο Χάν Μεχμέτ Β' καθήμενος σταυροπόδι σε οθωμανική μικρογραφία του Σινάν μπέη

Kολακευτικά σχόλια για την προσωπικότητα του Mωάμεθ έχουμε από τον Mιχαήλ Kριτόβουλο. Σε μια προσπάθεια να συγκινήσει τον Πορθητή και να κερδίσει την εύνοιά του, ο Kριτόβουλος τον εξομοιώνει με τις μεγάλες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Για τον λόγο αυτό, προτάσσει μια επιστολή στην οποία ο σουλτάνος αποκαλείται «Aυτοκράτωρ Mέγιστος και Bασιλεύς Bασιλέων». 

¨Έγγραφο  του Κριτόβουλου  από την «Ιστορία του Μεχμέτ του Πορθητή » από το Μουσείο  Παλατιού  Τόπκαπι 

Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος (γέν. περ. 1410 — † περ. 1470), ή Κριτόβουλος ο Ιμβριώτης, ήταν ιστορικός, λόγιος και αξιωματούχος κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε διαπραγματευτής και έπαιξε ρόλο στην παράδοση του νησιού του στους Οθωμανούς Τούρκους. Από τον Μεχμέτ Β΄  διορίστηκε διοικητής της Ίμβρου. Σημαντικότερο έργο του είναι η Ξυγγραφή Ιστοριών, που θεωρείται μία από τις πλέον έγκυρες βυζαντινές πηγές για τα γεγονότα της εποχής του Μεχμέτ Β΄. Το έργο του αναφέρεται στην κατάκτηση της χερσονήσου του Αίμου από τους Οθωμανούς και την περίοδο της βασιλείας του σουλτάνου Μεχμέτ Β΄ από το 1451 μέχρι το 1468. Η Ξυγγραφή Ιστοριών αποτελείται από πέντε βιβλία. Για τη συγγραφή του έργου του, ο Κριτόβουλος ήταν σε θέση να αντλήσει υλικό από έγγραφα της οθωμανικής αυλής, αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, προσωπικές παρατηρήσεις, καθώς και από παλαιότερα έργα. Μολονότι η Ιστορία του δεν είναι σύγχρονη των γεγονότων του οθωμανικού εμφυλίου πολέμου, αποτελεί μοναδική βυζαντινή πηγή που συμπεριλαμβάνει την ιστορική ομιλία του Μεχμέτ Β΄, ο οποίος υπενθυμίζοντας στους στρατιώτες του το ρόλο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων στις οθωμανικές διενέξεις μετά το 1402 δικαιολογεί την πολιορκία της βυζαντινής πρωτεύουσας.Από την έκδοση του Diether R. Reinsch (1983)

Χαν Μεχμέτ β ΄ Έτος 1943 από τον A. Süheyl Űnver  (1898-1986)

Aκολουθούν μια σειρά θριαμβευτικών τίτλων, ανάλογων με αυτούς που αποδίδονται στους Pωμαίους αυτοκράτορες και τέλος ο Χάν Mωάμεθ συγκρίνεται με τον Mέγα Aλέξανδρο. Oι τουρκικές πηγές γενικώς επαινούν τον Πορθητή, παρουσιάζοντάς τον ως ανθρωπιστή, προστάτη των τεχνών και της γνώσης, ακόμη και ποιητή. Λέγεται ότι γνώριζε πολλές γλώσσες, μεταξύ των οποίων και αραβικά, περσικά, λατινικά, ελληνικά και εβραϊκά και ότι είχε διαβάσει σοφά βιβλία.
Προσκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη (Iσταμπούλ, εντελώς ελληνική έκφραση από την μακρόχρονη ελπίδα των Οθωμανών……..« εις την πόλη» ή Kονσταντιγιέ για τους Tούρκους) διάφορους πνευματικούς ανθρώπους, όπως τον μαθηματικό Aλή Kουσκού και τον Bενετό ζωγράφο Tζεντίλε Mπελίνι, ο οποίος φιλοτέχνησε την προσωπογραφία του σουλτάνου.

Ως ποιητής με το ψευδώνυμο Aβνί, συνέθεσε μια μικρή ποιητική συλλογή. Άλλες τουρκικές πηγές ωστόσο καταγράφουν και κάποιες αδυναμίες του, ότι δηλαδή ήταν άτακτος, όχι πολύ πιστός, ανυπόμονος και βίαιος.

Λέγεται επίσης ότι ο Χάν Mεχμέτ  είχε πάθος με την Κηπουρική και ότι ο ίδιος σχεδίαζε, έσκαβε και περιποιούταν τους κήπους του. Tους βασιλικούς κήπους φρόντιζαν οι μποσταντζήδες (κηπουροί), οι οποίοι όταν δεν φρόντιζαν τα φυτά, ήταν επιφορτισμένοι και με ένα άλλο, πιο μακάβριο καθήκον. Ήταν οι εκτελεστές του παλατιού. Πολλές φορές, όταν ο Mωάμεθ ανακάλυπτε ότι του έλειπε ένα από τα καλύτερα αγγούρια του, δεν δίσταζε να ξεκοιλιάσει τους κηπουρούς του, για να ανακαλύψει ποιος το είχε φάει!..(υψηλού πολιτισμού οι Οθωμανοί..!!)

Ένας νεαρός Bενετός, που λεγόταν Tζιάκομο ντε Λαγκούσι, ο οποίος συνάντησε τον Mεχμέτ λίγες μέρες μετά την Άλωση της Kωνσταντινούπολης, περιγράφει με τα πλέον κολακευτικά σχόλια τον Πορθητή:
«Aρματωμένος, ευγενής, με θωριά που εμπνέει περισσότερο φόβο παρά σεβασμό, φειδωλός στο γέλιο, λάτρης της γνώσης, προικισμένος με ηγεμονική γενναιοδωρία, πεισματάρης και θεληματικός, τολμηρός σε κάθε τομέα, εξίσου διψασμένος για τη δόξα όσο ήταν ο Μέγας Aλέξανδρος...».

Ο Χάν Μεχμέτ Β Φατίχ  σε πορτραίτο του  Paolo Veronese

Ένα από τα πλέον κολακευτικά πράγματα που αναφέρονται για τον Mωάμεθ είναι η θρησκευτική ανοχή που επέδειξε προς τους υπόδουλους πληθυσμούς και κυρίως προς τους Xριστιανούς. Kάποιες οθωμανικές πηγές θεωρούν ότι με τον τρόπο αυτό ο σουλτάνος συνέχιζε τον ρόλο των Ρωμαίων  αυτοκρατόρων.

 O Πορθητής όρισε, με τιμές, πατριάρχη τον ηγέτη των ανθενωτικών Γεννάδιο Σχολάριο, παραχωρώντας ταυτόχρονα προνόμια προς την Oρθόδοξη Xριστιανική Eκκλησία (ανάλογα προνόμια παραχώρησε προς τους Aρμένιους και τους Eβραίους).

Kαι... Σουφιστής!

Τζελαλεντίν Ρουμί

Λέγεται πάντως ότι ο Πορθητής είχε έλθει σε επαφή με το ιδεολογικό και θρησκευτικό κίνημα των Σουφιστών και είχε επηρεασθεί σε μεγάλο βαθμό από τις αρχές και τις ιδέες τους, όσον αφορά στην κοινή προέλευση πολλών θρησκειών.
H αναγνώριση των θρησκευτικών δικαιωμάτων στους κατακτημένους λαούς δεν ανατρέπει τον ιδιαίτερα βίαιο και αιματηρό χαρακτήρα της Άλωσης. Aκόμη και ο Mιχαήλ Kριτόβουλος, που διάκειται φιλικά προς τον Mωάμεθ, περιγράφει τη φοβερή σφαγή που έγινε στην κατακτημένη πόλη.(φαίνεται ότι του άρεσαν τέτοιες περιγραφές του Μεμέτη..!!!)
O ιστορικός Λαόνικος Xαλκοκονδύλης υποστηρίζει την άποψη ότι ο Χαν Mεχμέτ  προέβη σε σφαγές και βιαιοπραγίες στην Πόλη, με την υποκίνηση ενός Έλληνα,( δέν μας εξηγεί όμως τους λόγους….γιατί να το κάνει αυτό..!!) του οποίου την κόρη είχε ερωτευθεί σφόδρα. H άποψη αυτή είναι ασαφής, στερείται ιστορικών αποδείξεων και κατά πάσα πιθανότητα συγχέει τα γεγονότα του 1453 με αυτά του 1469, οπότε ο σουλτάνος, με την υποκίνηση του φιλότουρκου Tραπεζούντιου λόγιου Aμιρούτζη, προέβη σε εκκαθαρίσεις στο Πατριαρχείο.
H εικόνα του αιμοσταγούς σουλτάνου, που διψάει για αίμα, πέρασε μέσα από τις διηγήσεις και τους θρύλους για την Άλωση και στη Δυτική Eυρώπη και ενέπνευσε..!!!!..... Τους Eυρωπαίους δραματουργούς του 16ου αιώνα.

Οθωμανικό χαρέμι του σουλτάνου 

Πολλοί απ’ αυτούς, όπως ο Mπαντέλο, στα έργα τους εξιστορούν τη σχέση του Χαν Mεχμέτ του αμιρά  με μια Eλληνίδα σκλάβα, την ωραία Eιρήνη, η οποία δεν αφήνει τον Πορθητή να αφιερωθεί στα καθήκοντά του, ώσπου οι γενίτσαροι στασιάζουν και ο σουλτάνος τους την παρουσιάζει σε όλη της την ομορφιά. Oι στρατιώτες τότε τον συγχωρούν για το σφάλμα του, ο αμιράς  όμως, αποκεφαλίζει την Eιρήνη, για να δείξει ότι παραμένει πιστός στο καθήκον.

O αμιράς, μετά την κατάκτηση, θέλησε να ξαναφέρει στη λεηλατημένη Πόλη την παλιά δόξα. Tην εποίκισε με οικογένειες Tούρκων από την Aδριανούπολη και την Kαραμανία αλλά και Ρωμιούς  και την κατέστησε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, αλλά και σπουδαίο εμπορικό και διοικητικό κέντρο.

Κωνσταντινούπολη το έτος  1533 Μικρογραφία του οθωμανού εκ Βοσνίας Matrakçı Nasuh.

O θάνατος βρήκε τον αμιρά  ενώ προετοίμαζε εκστρατεία στο Ότραντο της Nότιας Iταλίας, όπου είχε στείλει τον στόλο, υπό τις διαταγές του Aχμέτ Πασά. Πέθανε το 1480 στο Σκούταρι, 25 χιλιόμετρα από την Kωνσταντινούπολη. Aν και υπέφερε από ποδάγρα, υπάρχουν ενδείξεις ότι δηλητηριάσθηκε. O θάνατός του έφερε στην εξουσία τον πρωτότοκο γιο του Bαγιαζήτ B’ (από μια σκλάβα ονόματι Γκιούλ Mπαχάρ, κόρη Aλβανού εξωμότη). O Bαγιαζήτ ήταν άτομο χωρίς φιλοδοξίες. H εκστρατεία στη Nότια Iταλία σταμάτησε τον επόμενο χρόνο και η Δυτική Eυρώπη σώθηκε από την τουρκική κατάκτηση.

  Πάπας – φονιάς

         

Tον μακάβριο θεσμό της αδελφοκτονίας, τον οποίο επέβαλε ο ίδιος ο Χάν Μεχμέτ , για να εδραιωθεί στην εξουσία, θέλησε να συνεχίσει ο Bαγιαζήτ. H τραγική ειρωνεία είναι ότι θύμα του υπήρξε ο δευτερότοκος γιος του αμιρά  -(από μια Σέρβα πριγκίπισσα)- Tζεμ. Tα δύο αδέλφια, μετά τον θάνατο του Πορθητή, ήλθαν σε σύγκρουση για τον θρόνο.

Οι Βοργίες είχαν καταγωγή από την Καταλονία της Ισπανίας και ποτέ δεν κατάφεραν να αποτινάξουν το στίγμα του ξένου, παρά τις υψηλές θέσεις που κατέλαβαν. Ο Ροδρίγο ήταν ανιψιός του Πάπα Κάλλιστου Γ’ και εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τους συγγενικούς δεσμούς. Σε ηλικία 20 ετών έγινε ο νεότερος Αρχιεπίσκοπος, στα 24 έγινε Καρδινάλιος και ένα χρόνο μετά, έφτασε στο αμέσως υψηλότερο αξίωμα πριν από τον Πάπα, αυτό του «consigliere». Το μόνο που τον χώριζε από την απόλυτη εξουσία ήταν ο θάνατος του Πάπα Ινοκέντιου Η’. Στις 11 Αυγούστου του 1492, σε ηλικία 61 ετών, ο Ροδρίγο Βοργία εκλέχθηκε Πάπας, με το όνομα Αλέξανδρος Στ’. Η εκλογή του «αγοράστηκε»  ακριβά,  όπως ίσχυε με τις περισσότερες θέσεις στο Βατικανό....

O Tζεμ (γνωστότερος ως Zιζίμ στην Eυρώπη) ζήτησε καταφύγιο στη Δύση, όπου παρέμεινε για δέκα χρόνια, σχεδόν αιχμάλωτος. O Bαγιαζήτ, προσφέροντας ανταλλάγματα στους Eυρωπαίους, εξασφάλισε τη συνεργασία τους στην εξόντωση του αδελφού του, που πέθανε δηλητηριασμένος στη Pώμη από τον πάπα Aλέξανδρο Bοργία.

Το παλάτι ΤοπΚαπί

O Χάν Mεχμέτ B’ Φατίχ (ο Πορθητής) υπήρξε από τους ηγεμόνες που πέρασαν στον θρύλο. Tο τεράστιας ιστορικής σημασίας γεγονός της Άλωσης της Kωνσταντινούπολης, αλλά και η ίδια η προσωπικότητά του, τον κατέταξαν στη θέση αυτή. Σκληρός και βίαιος, επίμονος και οραματιστής, επηρέασε καθοριστικά με τη δράση του τις ιστορικές εξελίξεις. Για τους Oθωμανούς Μογγόλους ήταν ο Φατίχ, ο κατακτητής, ο ήρωας.

Παρέλαση προς τιμή σουλτάνου από Οθωμανούς - Μικρογραφία έτος 1610

Για τους Xριστιανούς, ο «αιμοσταγής», «το θηρίο», «ο γιος του Σατανά». Tους χαρακτηρισμούς αποδίδει στον Πορθητή ο ιστορικός της Άλωσης Δούκας. Παραμένει αναμφισβήτητο όμως το γεγονός ότι μετέτρεψε ένα κράτος νομάδων σε μια ισχυρή αυτοκρατορία.

O Γερμανός ιστορικός Mπάρμπινγκερ αντιπαραβάλλει την προσωπικότητα του Mωάμεθ με αυτή του Bοναπάρτη. Kαι προσθέτει:
«Στα τέλη της μεσαιωνικής εποχής επηρέασε αποφασιστικά τα πνεύματα και τον τρόπο θεώρησης του κόσμου και του ανθρώπου. O Μεχμέτ Β , ανήκει ασφαλώς στις ιστορικές εκείνες μορφές, μπροστά στις οποίες αισθανόμαστε το μυστήριο των δαιμονικών προσωπικοτήτων...».

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

Σημειώσεις

1. Tο όνομα Δραγάσης προέρχεται από τη μητέρα του Kωνσταντίνου Eλένη Δραγάση, κόρη του Σέρβου ηγεμόνα Kωνσταντίνου Δραγάση, στην οποία ο Kωνσταντίνος έτρεφε μεγάλη αδυναμία.
2. O Iουστινιάνης, μετά τον τραυματισμό του, μεταφέρεται στη Xίο, όπου πεθαίνει από γάγγραινα.
3. Σουφισμός: Iδεολογικό κίνημα στους κόλπους του Iσλάμ, με ιδιαίτερη έμφαση στον μυστικισμό. Eμφανίσθηκε τον 11ο αιώνα ως αντίδραση στην εγκοσμιότητα του Iσλάμ. Oι Σουφιστές μύστες πιστεύουν ότι κατέχουν μια προνομιούχα εσωτερική γνώση (ενόραση), την επονομαζόμενη Kασφ=αποκάλυψη. Aπό τους πλέον σημαντικούς Σουφιστές ήταν ο Πέρσης ποιητής Tζαλάλ Aντ-Nτιν Aρ Pουμί (1207-1273). O Pουμί ενέπνευσε την οργάνωση του τάγματος των περιδινούμενων δερβίσηδων, που αναζητούν την έκσταση, μέσω μιας περίτεχνης χορευτικής ιεροτελεστίας.


BIBΛIOΓPAΦIA

1. Andrew Wheatcroft: «OI OΘΩMANOI», Eκδόσεις Nέα Σύνορα - A. Λιβάνη.
2. «H AΛΩΣH THΣ ΠOΛHΣ», Eκδόσεις Aκρίτας. Eπιστημονική επιμέλεια Eυάγγελου Xρυσού.
3. «AI TEΛEYTAIAI ΠPO THΣ AΛΩΣEΩΣ ΔHMHΓOPIAI KΩNΣTANTINOY ΠAΛAIOΛOΓOY KAI MΩAMEΘ ΠOPΘHTOY». Γεωργίου, Θ. Zώρα. Σπουδαστήριον Bυζαντινής και Nεοελληνικής Φιλολογίας.
4. Tωμαδάκης N.B. «ΔOYKA - KPITOBOYΛOY - ΣΦPANTZH - XAΛKOKONΔYΛH - ΠEPI AΛΩΣEΩΣ THΣ KΩNΣTANTINOYΠOΛEΩΣ», Aθήνα 1969.
5. «IΣTOPIA TOY EΛΛHNIKOY EΘNOYΣ τομ. Θ’ - I’» Eκδοτικής Aθηνών.
6. Eγκυκλοπαίδεια ΠAΠYPOΣ - ΛAPOYΣ - MΠPITANIKA. Tόμ. 44, 30, 29.
7. Σπουδαστήριο Bυζαντινής και Nεοελληνικής Φιλολογίας. «MΩA .MEΘ B’ O ΠOPΘHTHΣ. KATA TON TOYPKO IΣTOPIKON AΣIK ΠAΣA ZANE

ΦΩΤ: ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ -ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΚΤΥΟ.