Η μοναδική σωζόμενη φωτογραφία του θαλάσσιου τείχους, φωτ. Abdullah (Ουγγρικά Εθνικά Αρχεία)
Το τέλος της μεσαιωνικής πόλης
Πέτρος Στ. Μεχτίδης
Πριν 150 χρόνια ξεκίνησε με την κατεδάφιση του θαλασσίου τείχους της Θεσσαλονίκης η προσπάθεια οικονομικής, εμπορικής και ρυμοτομικής ανάπτυξης της πόλης από την οθωμανική διοίκηση 1. Η αποδελτίωση του ελληνικού τύπου της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης και οι πηγές της εποχής δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την αναμόρφωση της πόλης, την κατασκευή νέας προκυμαίας και άγνωστες λεπτομέρειες για την καθημερινότητα της Θεσσαλονίκης, την εκπαίδευση ή το εμπόριο.
Η Θεσσαλονίκη στις αρχές του 19ου αιώνα είχε πληθυσμό περίπου 50.000 κατοίκων για να φτάσει τους 80.000 τη δεκαετία του 1870 και να ξεπεράσει τους 100.000 το 1880 2 με τους χριστιανούς να κινούνται μεταξύ 20- 30%. Σημειώνω επίσης τα στατιστικά στοιχεία που δημοσίευσε 3 ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Καλλίνικος το 1880 μετά την ολοκλήρωση των έργων στην προκυμαία της πόλης.
Η ελληνική κοινότητα αριθμούσε εκείνη την περίοδο 20.000 μέλη, δέκα εκκλησίες, παρθεναγωγείο, γυμνάσιο, τρία δημοτικά σχολεία, πέντε νηπιαγωγεία και 2.500 μαθητές συνολικά.
Στα μέσα του 19ου αιώνα η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη περίκλειστη στα τείχη της, όπου κατηγορούνταν οι ‘Λατίνοι’ για προσηλυτισμό, ότι ‘κλέπτωσι τα παιδία των Γραικών», και οι Ορθόδοξοι για ‘Γραικικό φανατισμό’ 4 , όπου οι φωτιές ήταν καθημερινές 5 , οι κάτοικοι διάβαζαν την ‘Αμάλθεια’ της Σμύρνης 6 ή τον ‘Ανατολικό Αστέρα’ της Κωνσταντινούπολης και η χολέρα επισκεπτόταν τακτικά την πόλη, όπως π.χ. το 1855, με τους πλουσίους να φεύγουν προς το Βόλο ή την Καβάλα και να πλήττονται συνήθως μέλη ‘της κατωτέρας τάξεως’.
Την περίοδο από τις 25/5/1855 έως τις 1/6 πέθαναν 135 άτομα και συνολικά από την εμφάνιση της επιδημίας 207 7. Δέκα χρόνια αργότερα διαβάζουμε και πάλι για θανατηφόρα επιδημία, όπως και το 1871.
Παράλληλα γίνονταν προσπάθειες για βελτίωση της εκπαίδευσης, όπως το 1855 με τον Π. Τσαπάρα 8 που ίδρυσε ιδιωτικό σχολείο στο οποίο οι μαθητές ‘ου μόνον τα διδάσκωνται, αλλά θέλουσιν οικεί και τρέφεσθαι’.
Το 1862 καταγράφονται 9 ένα σχολείο Ελληνικό με 122 μαθητές, παρθεναγωγείο με 290 μαθήτριες, σχολεία αλληλοδιδακτικά με 400 μαθητές και ‘ιδιαίτερα δημοτικά σχολεία’ με 900 μαθητές. Διευθυντής της Ελληνικής Σχολής ήταν το 1862 ο απόφοιτος της Ριζαρείου Χρονίδης.
Το 1866 εγκαινιαζόταν η προ ενός έτους καμένη αλληλοδιδακτική σχολή ‘εν Βαρδαρίω’, με χορηγία Χαρίση και την επόμενη χρονιά 10 ο μουαβίνης Κωστάκη εφέντης επισκεπτόταν τα σχολεία της πόλης και ο τύπος της Κωνσταντινούπολης εγκωμίαζε όσους ‘συντελούσιν όπως διαδίδωσι και εμψυχώσι την φιλομάθειαν παρά των λαώ’.
Στις αρχές του 1869 11 ‘ετέθησαν οι κρηπίδες’ του Ελληνικού Γυμνασίου της Θεσσαλονίκης και καλούνταν οι γονείς παιδιών τόσο της πόλης όσο και της επαρχίας να στέλνουν τα παιδιά τους σε αυτό. Στα τέλη της σχολικής χρονιάς 1868- 69 το Κεντρικό Ελληνικό Παρθεναγωγείο με διευθύντρια την Ευφρ. Σαμαρτσίδου είχε επτά δασκάλες και 400 μαθήτριες.
Τζαμί της Θεσσαλονίκης (Tour du Monde, 1860, ii)
Το 1869 αναφέρεται η ύπαρξη Σλαβικού παρθεναγωγείου στην πόλη που συντηρείται από τον Βούλγαρο Ντίγκα, από το ‘Πανσλαυϊστικό πρακτορείο’ (sic) της Κωνσταντινούπολης και το Μέγα Δούκα της Ρωσίας. Στα τέλη του 1869 12 αναφέρεται και η βουλγαρική σχολή με σχετικές επιστολές Θεσσαλονικέων στον τύπο της Κωνσταντινούπολης να διευκρινίζουν ότι δεν πρόκειται για ‘κοινότητα’, αλλά είναι ‘λεπτουργοί εκ Δεβρών, […] όντες εγγεγραμμένοι εις το Δέβρα Νοφούς Δεφτερί’ ή ‘επήλυδες Βουλγαρόφωνοι Μακεδόνες’ με σκοπό να ιδρύσουν και εκκλησία. Χορηγοί των προσπαθειών αυτών είναι ο Δαρζηβολίτης και ο Παγούντζος.
Την ίδια δεκαετία ως δημογέροντες υπογράφουν οι Δ. Α. Οικονόμου, Αθαν. Ν. Πλιάτης, Δημήτριος Καρίπη, Γεώργιος Τζοπάνογλους, Νάκης Αθανασίου, Γεώργιος Χρίστου, Χ. Μιχάλης Χ. Κώστρα, Χ. Αθανάσιος Στερίου και Στέφανος Τάτη 13 και το 1863 η κοινότητα υποδεχόταν εθιμοτυπικά τον νέο διοικητή Ακίφ πασά.
Οι Θεσσαλονικείς συνέπασχαν με τους κατοίκους της Μακεδονίας και συνέλεγαν συνεισφορές όταν προέκυπτε ανάγκη, όπως π.χ. το 1865 14 για τους σεισμοπαθείς της Βέροιας ή αντιμετώπιζαν στωικά τους σεισμούς, όπως αυτόν της 30ης Μαρτίου 1867 ή του Μαΐου 1869.
Η εγκληματικότητα εντός ή εκτός της πόλης ήταν ένας από τους άμεσους κινδύνους για τους κατοίκους 15. Αμεσότατος αφού ληστές (Σεϊδής) κινούνταν ‘εις την επαρχίαν Καλαμαρίας 16 [και] επί του βουνού Χορτάτζι’.
Στις αρχές του 1862 17 το εμπόριο ήταν ‘περιωρισμένον εις μικράς πράξεις • […] η εισαγωγή των ξένων εμπορευμάτων γίνεται κατά το παρόν μικρότατη ως προς το πρότερον’ και καταγράφεται ‘αναργυρία’ και ‘δυστυχία’.
Πέντε χρόνια αργότερα τα ‘δέκατα’ της επαρχίας Θεσσαλονίκης πωλήθηκαν προς 16.000.000 γρόσια, των Σερρών προς 12.500.000 και της Δράμας προς μόλις 5.200.000 γρόσια. Η πορεία της οικονομικής και εμπορικής ανάπτυξης της πόλης και της Μακεδονίας δεν ήταν σταθερή: ‘Το εμπόριον ευρίσκεται εις μεγάλην νέκρωσιν’ διαβάζουμε στα μέσα του 1871 18, αν και την ίδια ακριβώς περίοδο η σιδηροδρομική γραμμή προς τα Σκόπια είχε φτάσει ‘μέχρι του χωρίου Δαβιδόβου’ 19.
Παρά την απουσία λιμενικών υποδομών στην πόλη κατέπλεαν από το 1840 πλοία της ‘Austrian Lloyd’, της ‘Ottoman Steam Navigation’ και από το 1853 της ‘Messageries Maritimes’ 20.
1863- 1865
Η άφιξη του Σαμπρί πασά
Αυτή ήταν η κατάσταση στην πόλη της Θεσσαλονίκης όταν έφτανε τον Απρίλιο του 1869 21 ο νέος διοικητής Σαμπρί πασάς ‘την πρωΐαν της Κυριακής (21 Ζιλχιδζέ)’ με τα σχετικά αγήματα και τις αρχές της πόλης να τον υποδέχονται.
Ο λόγος του νέου διοικητή, αν και τυπικός, ωστόσο δείχνει ίσως και την επιθυμία του για αλλαγές και βελτιώσεις ‘εις τόπον ειδαίμονα’.
Μόλις λίγες μέρες αργότερα 22 συστάθηκε το δημοτικό συμβούλιο Θεσσαλονίκης με σκοπό τον ‘καλλωπισμό, την καθαριότητα και την πρόοδο’ με πρόεδρο τον λογιστή του βιλαετίου Σουλεϊμάν εφέντη και μέλη τους Απτούλ Κερίμ εφέντη, Αλή αγατζίκ ζαδέ Αχμέτ βέη, Αθανάσιο Γκαριμπόγλου, Ρογκότη, Λομβάρδο και Ιωσήφ Σαλμόνα.
Οι αναφορές σε πυρετούς, μόλυνση του αέρα, πυκνότητα ‘των οικιών και του μέχρι τριών πήχεων στενού πολλών οδών’ αποτελεί μία σαφή ένδειξη ότι η ιδέα της αναμόρφωσης της Θεσσαλονίκης ίσως προϋπήρχε της άφιξης του Σαμπρί πασά, απλά η δραστηριοποίηση του συνέβαλε δραστικά στην κατεδάφιση του τείχους και στις αλλαγές που ακολούθησαν.
Είναι γνωστό άλλωστε ότι το 1867 23 είχαν επιδιώξει να αναλάβουν το έργο οι G. Guarracino H. Charnaud, αλλά χωρίς επιτυχία. Ο νέος διοικητής, που είχε υπηρετήσει και στη Σμύρνη, ασχολήθηκε επίσης με την τηλεγραφική σύνδεση της πόλης με την Ινδία, αλλά και της Αχρίδας με το Ελβασάν και του Μοναστηρίου με την Αχρίδα. Πριν από την άφιξη του Σαμπρί πασά ο γεν. διευθυντής των οδών Ρίτερ συμμετείχε στα τέλη του 1868 σε συσκέψεις μεταξύ του διευθυντή των οδών του βιλαετίου Θεσσαλονίκης Πιζαδιέσκη και εργολάβων για επίλυση διαφορών.
Την επόμενη χρονιά κατασκευαζόταν η οδός Θεσσαλονίκης – Μοναστηρίου 24. Όμως το απαρχαιωμένο λιμάνι της πόλης δεν μπορούσε πλέον να δεχθεί τα ατμόπλοια που έπλεαν από τη δεκαετία του 1840.
Η κατεδάφιση του τείχους 25
Έχοντας ως δεδομένο ότι ο Σαμπρί πασάς έφτασε στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλιο του 1869, ότι η οθωμανική γραφειοκρατία ήταν εξαιρετικά αργή και ότι στα τέλη Σεπτεμβρίου η τοπική επίσημη εφημερίδα ‘Θεσσαλονίκη’ 26 ανακοίνωνε την οργάνωση της κατεδάφισης του τείχους είναι δεδομένο ότι ο νέος διοικητής κινήθηκε εξαιρετικά γρήγορα με την απόφαση αυτή να είναι ουσιαστικά μία από τις πρώτες του, αν όχι η πρώτη. Διαβάζουμε σχετικά ότι είδε ‘την ελεεινήν των οικοδομών κατάστασιν’, τη θλιβερή κατάσταση της πόλης και πρότεινε ‘προς επέκτασιν της πόλεως όπως κατεδαφισθώσι τα τείχη της παραλίας, τακτοποιηθή δε και καλλωπισθή η προκυμαία’.
Ήδη είχε κληθεί και είχε φτάσει στην πόλη 27 ο μηχανικός Βιτάλης αλλά και η σχετική διαταγή του Μ. Βεζίρη. Η απόφαση όμως ίσως ήταν παλαιότερη (‘η Κυβέρνησις από δεκαετία ήδη αναβάλλει την εκτέλεσιν του πολλάκις αποφασισθέντος τούτου μέτρου’ 28).
Χρειαζόταν τελικά ένας δραστήριος εκσυγχρονιστής διοικητής για να ‘τρέξει’ τα πράγματα; Κάποιοι από τους προηγούμενους διοικητές φημίζονταν για τη ραθυμία τους ή θεωρούσαν τη Θεσσαλονίκη ως την εξορία τους.
Πάντως προξενική αναφορά του Γάλλου προξένου τις ίδιες ακριβώς ημέρες μεταδίδει τις διαθέσεις του Σαμπρί πασά και την υφιστάμενη κατάσταση: ‘[…] θα ωφελήσει από όλες τις απόψεις το εμπόριο, τη ναυσιπλοΐα και τη δημόσια υγιεινή. […] τα τείχη είναι σε πολύ κακή κατάσταση, κινδυνεύουν να γίνουν ερείπια. […] μια τελευταία [πύλη] προς την πλευρά της θάλασσας. […] εμπόδιο στην ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων και στην κατασκευή της παραλίας. […] τρεις ή τέσσερις κακοί μικροί μόλοι, […] χρησιμεύουν στο φόρτωμα και ξεφόρτωμα, […] τα τείχη αποκλείουν την κυκλοφορία του αέρα και εμποδίζουν τον άνεμο του πελάγους, […]’ 29.
Οι διαφορετικές φάσεις της επέκτασης του λιμανιού της Θεσσαλονίκης (Μ. Εlisabeth, J.P. Grelois, Le port de Thessalonique, Actes des congres de la Societe des historiens medievistes, 2004)
Η συνήθως αργοκίνητη οθωμανική διοίκηση φαίνεται ότι ακολουθούσε τα διεθνή πρότυπα με μικρή καθυστέρηση. Το 1860 είχαν γκρεμιστεί τα τείχη της Αμβέρσας και της Βαρκελώνης, το 1870 του Άμστερνταμ και το 1878 – μετά τη Θεσσαλονίκη!- της Βιέννης 30.
Ο εξευρωπαϊσμός του χώρου στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης ήταν μάλλον γρήγορος, τουλάχιστον η αρχή των εργασιών. Σημειώνω επίσης την κατεδάφιση του ‘Κρομμυδόκαστρου’ της Σμύρνης την ίδια δεκαετία 31.
Δύο μήνες αργότερα η αρχή του έργου ήταν πράγματι γεγονός 32. Στις 17 Νοεμβρίου με ασημένιο σφυρί ο Σαμπρί πασάς ξεκίνησε συμβολικά το έργο της κατεδάφισης ‘του την πρόοδον του τόπου αναχαιτίζοντος τούτου τείχους’ (‘επί της παραλίας σεσαθρωμένον τείχος του φρουρίου Θεσσαλονίκης από του Τοπ- χανέ μέχρι Κανλί- κουλέ’).
Το σχέδιο του Π. Βιταλη όπου φαίνεται το θαλάσσιο τείχος και η επέκταση (Χ. Μπακιρτζής, Βυζαντινά, 7, 1975, πίνακας, σελ. 463)
Ο πρώτος λίθος διαφυλάχθηκε από τον μηχανικό Βιτάλη. Το έργο ξεκίνησε με λίγους εργάτες αλλά ήδη είχε αρχίσει η δημοπράτηση ‘των εν τη προκυμαία σχηματισθησομένων οικοπέδων’. Ήδη είχαν πλειοδοτήσει για 50.000 τετρ. πήχεις με ποσά ‘από του τοπχανά μέχρι της αποβάθρας της προς το υγειονομείον ανά μίαν λιρ. ο τετρ. πήχυς 33, εκείθεν μέχρι της Μητροπόλεως ¾ της λίρας, και από της Μητροπόλεως έως εις τα Μάρμαρα ημίσειαν λίραν».
Προφανώς το εμπορικό ενδιαφέρον ήταν μεγαλύτερο προς το ‘κέντρο’ της πόλης (‘από του τοπχανά μέχρι της αποβάθρας της προς το υγειονομείον’). Σημειώνω ότι δεν αναφέρονται δημοπρασίες στο τμήμα από τα Μάρμαρα έως το Λευκό Πύργο. Δεν υπήρχε ακόμα εμπορικό/ κτηματομεσιτικό ενδιαφέρον για αυτό το τμήμα της νέας προκυμαίας; Ή σε αυτή την πρώτη φάση δεν είχε ακόμα κατεδαφιστεί το τείχος εκεί; Πάντως συνολικά η επέκταση ήταν έκτασης 9 εκταρίων 34 με τη μισή καλύπτεται από ιδιωτικά οικόπεδα.
Ανταποκριτής της εφημερίδας ‘Levant Herald’ 35 με επιστολή του ενημερώνει για την τελετή
Το τείχος – σύμφωνα με τα τελευταία ανασκαφικά ευρήματα- δεν ήταν φυσικά κυκλώπειο ή λατίνων, αλλά βυζαντινό, πιθανώς ‘Θεοδοσιανό’ και πάχους περίπου 3 μέτρων.
Η επιλογή για κατεδάφιση του τείχους και νέα/ σύγχρονη προκυμαία δικαιώθηκε πριν περάσουν λίγες ημέρες, αφού δύο εβδομάδες αργότερα ‘η μανία της θάλασσας’ προκάλεσε σημαντικές ζημιές και 120 σκάφη ‘προσάραξαν ή εξώκειλαν εις την ακτήν’.
ΧΡΟΝΙΚΟΝ Ιωάννου Σκυλίτζη : Πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Βούλγαρους Νίκη των βυζαντινών στρατευμάτων .Διακρίνονται τα ρωμέικα τειχιά
Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ήταν διεθνές 38 με πλοία να φτάνουν από την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, το Κάρντιφ, τη Σμύρνη, την Αμβέρσα, τη Μασσαλία, το Γαλάτσι, τη Μάλτα, την Τεργέστη.
Το 1870 39 κατέπλευσαν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης 30 συνολικά πλοία από τη Βρετανία και 825 συνολικά. Στα μέσα του 1870, στις 3 Ιουνίου ‘ετοιμασθέντων ήδη των προς κατασκευήν της προκυμαίας αναγκαίων’ ο Σαμπρί πασάς ‘κατεβίβασε δι’ ανασυρτήρος’ τον θεμέλιο λίθο της προκυμαίας στο βυθό. Φυσικά ενδιαφέρον θα είχε η εύρεση αυτού του λίθου στη σημερινή παραλία της Θεσσαλονίκης!
Οι εργάτες ήταν Σμυρναίοι που είχε φέρει προφανώς μαζί του ο Βιτάλης, με τον μηχανικό να επισημαίνει ότι το έργο της προκυμαίας θα ολοκληρωθεί εντός ενός έτους. Το κόστος των εργασιών κατεδάφισης ανήλθε σε 90.000 £ 40.
Βλέπουμε πάντως ότι σε δώδεκα μήνες είχε κατεδαφισθεί σχεδόν ολόκληρο το τείχος και είχαν
αρχίσει οι εργασίες κατασκευής της νέας προκυμαίας πλάτους 23 μέτρων: ‘[…] το φρούριον το προς την παραλίαν κατεδαφίσθη σχεδόν ολόκληρον, η προκυμαία προχωρεί, αν και ουχί τόσω στέρεα, όσον ηδύνατο να γείνη’ γράφει ο ‘Αμύντας’ σε εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης 41 στα τέλη του 1870 αναφέροντας έργα ανάπλασης, ρυμοτομίας, φωτισμού και κατασκευής νοσοκομείου στην προκυμαία κοντά στο Λευκό Πύργο.
Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται η δημιουργία νέων πυλών στα τείχη και η κατεδάφιση στην εβραϊκή αγορά (‘μία βρώμικη στενή λώρίδα’) καταστημάτων και στάβλων για τη μετατροπή της ‘απαίσιας τρύπας’ σε ένα ανεκτό μεγάλο δρόμο 42 με το διοικητή Σαμπρί πασά να εκθειάζεται ότι μένει πιστός στις διακηρύξεις του ότι ‘θα κάνει κάτι σημαντικό στη Θεσσαλονίκη’.
Όμως το Σεπτέμβριο του 1871 43 διορίστηκε διοικητής Θεσσαλονίκης ο Ισμαήλ πασάς και η δράση του Σαμπρί πασά έλαβε τέλος. Η οθωμανική κεντρική διοίκηση συνήθιζε να ανακυκλώνει τους διοικητές χωρίς να ασχολείται με το έργο τους προτιμώντας να μην αποκτήσουν ιδιαίτερες σχέσεις με την τοπική κοινωνία. Ο νέος διοικητής έμεινε και αυτός μόλις εννέα μήνες ενώ ως το 1880 θα περάσουν από την πόλη άλλοι δέκα διοικητές! Να συνδέσω την απομάκρυνση του Σαμπρί πασά με το θάνατο του Μ. Βεζίρη Αλί πασά 44; Ή με τις καταγγελίες για κακοδιαχείριση των κονδυλίων για τα νέα έργα;
Τα έργα της κατασκευής της νέας προκυμαίας είχαν διακοπεί στα μέσα του 1872 45 και ο Μέγας Βεζίρης Μαχμούτ Νεντίμ έστειλε διαταγές στο νέο διοικητή της Θεσσαλονίκης ‘προς εξακολούθησιν’. Με την αναχώρηση του Σαμπρί πασά είχε σταματήσει και το άμεσο ενδιαφέρον και ο έλεγχος του νέου έργου; Ήταν τελικά τα μεγάλα αναπτυξιακά έργα αποτέλεσμα προσωπικού ενδιαφέροντος και όχι γενικών κατευθύνσεων από την κεντρική οθωμανική διοίκηση;
Όμως το Σεπτέμβριο του 1871 43 διορίστηκε διοικητής Θεσσαλονίκης ο Ισμαήλ πασάς και η δράση του Σαμπρί πασά έλαβε τέλος. Η οθωμανική κεντρική διοίκηση συνήθιζε να ανακυκλώνει τους διοικητές χωρίς να ασχολείται με το έργο τους προτιμώντας να μην αποκτήσουν ιδιαίτερες σχέσεις με την τοπική κοινωνία. Ο νέος διοικητής έμεινε και αυτός μόλις εννέα μήνες ενώ ως το 1880 θα περάσουν από την πόλη άλλοι δέκα διοικητές! Να συνδέσω την απομάκρυνση του Σαμπρί πασά με το θάνατο του Μ. Βεζίρη Αλί πασά 44; Ή με τις καταγγελίες για κακοδιαχείριση των κονδυλίων για τα νέα έργα;
Τα έργα της κατασκευής της νέας προκυμαίας είχαν διακοπεί στα μέσα του 1872 45 και ο Μέγας Βεζίρης Μαχμούτ Νεντίμ έστειλε διαταγές στο νέο διοικητή της Θεσσαλονίκης ‘προς εξακολούθησιν’. Με την αναχώρηση του Σαμπρί πασά είχε σταματήσει και το άμεσο ενδιαφέρον και ο έλεγχος του νέου έργου; Ήταν τελικά τα μεγάλα αναπτυξιακά έργα αποτέλεσμα προσωπικού ενδιαφέροντος και όχι γενικών κατευθύνσεων από την κεντρική οθωμανική διοίκηση;
Τελικά μέρος της νέας προκυμαίας είχε κατασκευαστεί ως το 1873 46 , αλλά το συνολικό έργο ολοκληρώθηκε μετά από νέες καθυστερήσεις και οικονομικές δυσκολίες μόλις το 1878 (η κατεδάφιση ολόκληρου του τείχους) και η κατασκευή της προκυμαίας το 1880. Μετά τον Βιτάλη το έργο συνέχισαν οι Louis Barret (1872), Hilarion Pascal (1874) και στα τέλη του 19ου αιώνα ο Jules Robert 47, ενώ επίσης εργάστηκε ο Adoplhe Guerard ως σύμβουλος. Κάποιοι από αυτούς ασχολήθηκαν και με άλλα λιμενικά έργα σε πόλεις της Μεσογείου και ήταν απόφοιτοι της γαλλικής Ecoles des Ponts et Chaussees. Αναφέρει βρετανός πρόξενος 48 ότι το έργο της προκυμαίας εκτελούνταν την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1874, αλλά σταμάτησε το φθινόπωρο για οικονομικούς λόγους, λίγο πριν την ολοκλήρωση.
Ο διοικητής Ομέρ Φεβζί (ήταν διοικητής και το 1872) αναγνωρίζοντας τη σημασία του έργου πίεσε την οθωμανική διοίκηση για την κάλυψη του ποσού των 15.000 £ προς τον εργολάβο. Πάντως η περίοδο από το 1871 ως το 1875 καταγράφεται στην οθωμανική ιστορία ως η περίοδος του χάους 49, με αλλαγές 6 φορές του Μ. Βεζίρη, συνεχείς αλλαγές αξιωματούχων και οικονομική κρίση. Οπότε ακόμα και τα σημαντικά έργα είναι προφανές ότι επηρεάστηκαν.
Εντοιχισμένα μαρμάρινα σπόλια σε τμήμα του θαλασσίου τείχους (Α.Ε.Μ.Θ., 22, 2008, σελ. 285)
Έχει αναφερθεί ότι σε όλη τη φάση της κατεδάφισης του παραλιακού τείχους της Θεσσαλονίκης δεν υπήρξε μέριμνα για τη διάσωση τυχόν επιγραφών ή αρχιτεκτονικών μελών σε 2η χρήση, τα οποία πιθανώς υπήρχαν εντοιχισμένα, όπως στο υπόλοιπο σωζόμενο σήμερα τείχος της πόλης. Γνωρίζουμε το λόγιο Θεσσαλονικέα Π. Παπαγεωργίου, ο οποίος κατέγραφε επιγραφές 50, ενώ και Γάλλοι περιηγητές το Μάρτιο του 1874 51 περιγράφουν την καταστροφή των πυλών του ‘Βαρδαρίου και της Καλαμαριάς’ και τον αγώνα τους να προλάβουν την καταγραφή των επιγραφών πριν μεταφερθούν στην νέα προκυμαία ως οικοδομικό υλικό.
Όμως υπήρξε μέριμνα 52 για αποστολή μίας τουλάχιστον επιγραφής στην Κωνσταντινούπολη από το μηχανικό Βιτάλη. Εντοιχισμένα σπόλια στο θαλάσσιο τείχος αποκαλύφθηκαν πρόσφατα σε ανασκαφή στο κέντρο της Θεσσαλονίκης (στοά Χιρς) 53.
Εργασίες στην προκυμαία της Θεσσαλονίκης, 1900 περίπου
Πιο αντικειμενικοί και κυνικοί ήταν οι Ευρωπαίοι πρόξενοι 54, οι οποίοι σημείωναν για την οθωμανική διοίκηση ότι μετά την αδράνεια των προηγούμενων διοικητών ανέλαβε ο ενεργητικός Σαμπρί πασάς και επιβεβαιώνει τις ανταποκρίσεις των Θεσσαλονικέων στις εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης. Σπεύδουν όμως να αναρωτηθούν αν θα παραμείνει και πόσο καιρό ο Σαμπρί πασάς στην πόλη, απορία που λύθηκε βέβαια μόλις λίγους μήνες αργότερα.
‘Οι εργασίες της προκυμαίας μπροστά από την πόλη, που ξεκίνησαν υπό τη διοίκηση του Σαμπρί πασά, του περασμένου διοικητή, σταμάτησαν τώρα από το διάδοχό του Ισμαήλ πασά, όπως είναι ο απαράβατος κανόνας σε αυτή τη χώρα όπου ο κάθε νέος διοικητής βρίσκει σφάλματα και αναιρεί ότι έκανε ο προηγούμενος’ σημειώνει ο Βρετανός πρόξενος 55 ακριβώς ένα χρόνο μετά την τελευταία του αναφορά! Η ‘στενή και κακοφτιαγμένη προκυμαία’– ούτε καν πλακοστρωμένη- όπως διαβάζουμε σε μεταγενέστερη προξενική αναφορά 56 ήταν πάντως ανεπαρκής και νέα έργα θα ξεκινούσαν αργότερα. Όμως η κατεδάφιση του τείχους έφερε άμεσα καλύτερες συνθήκες στην πόλη με το θαλασσινό αέρα.
Το βέβαιο είναι ότι παρά τις παλινωδίες και τις καθυστερήσεις, το 1869 ξεκίνησε ένα σημαντικό αναπτυξιακό έργο για τη Θεσσαλονίκη που τη μετέτρεψε ως τα τέλη του 19ου αιώνα από περίκλειστη- περιτειχισμένη μεσαιωνική πόλη σε σύγχρονο διαμετακομιστικό λιμάνι για τη Μακεδονία και τα Βαλκάνια.
full-width
Η προκυμαία της Θεσσαλονίκης, δεκαετία του 1930 (συλλογή Π. Μεχτίδη)
ΤΕΛΟΣ
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1 Το άρθρο συμπληρώνει το κεφάλαιο ‘Κατεδάφιση των τειχών’ στο Μ. Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830 – 1912, Μια μητρόπολη την εποχή των οθωμ. μεταρρυθμίσεων, 2008, σελ. 203
2 Β. Γούναρης, Salonica, Review, Fernard Braudel center, xvi, 4, 1993, σελ. 500
3 Στο Νεολόγο της Κωνσταντινούπολης, αναδημοσίευση στην Αμάλθεια, 6/2/1880
4 Αμάλθεια, 12/6/1853, Ικέσιος Λάτρης. Παρόμοιες αναφορές και 9 χρόνια αργότερα με 30 προσηλυτισμούς (Ανατολικός Αστήρ, 28/3/1862)
5 Π.χ. Στις 16 Ιουνίου 1854 φωτιά ξέσπασε ‘εντός του Κάστρου, […] από τα λεγόμενα Ουζούμτζίδικα και […] προς την κάτω πύλην’ καίγοντας αποθήκες με ζημιές πολλών εκατομμυρίων γροσίων. (Αμάλθεια, 25/6/1854). Στις 4 Ιουλίου 1857 φωτιά έκαψε δύο ξενοδοχεία, το λιθόκτιστο χάνι Γκιρίτ, δύο οικίες ελλήνων, ένα οθωμανικό σχολείο και σταμάτησε κοντά στην εκκλησία του Αγ. Μηνά(Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς, 17/7/1857). Το 1869 φωτιά στις 14 Ιουλίου ‘άνω του Καρή Παζάρ’ (Κωνσταντινούπολις, 21/7/1869, επιστολή ‘Φιλίππου’), στη συνοικία ‘Φουντίκ’, στις 20 Ιουλίου κοντά στο τζαμί Χάμζα μπέη(Κωνσταντινούπολις, 26/7/1869, επιστολή ‘Φιλίππου’, Ανατολικός Αστήρ, 30/7/1869), τον Αύγουστο στο χάνι Ισαάκ Ι. Μοδιάνου και κοντά στη Μονή Βλατάδων(Κωνσταντινούπολις, 11, 19/8/1869, επιστολές ‘Φιλίππου’), ‘παρά τω Λοιμοκαθαρτήριον Λιμεναρχείω’ (Ανατολικός Αστήρ, 18/10/1869). Επίσης φωτιά τον Αύγουστο του 1871 (Κωνσταντινούπολις, 24/8/1871) όπου κάηκαν 157 οικίες κυρίως χριστιανών.
6 Ο Ιωάννης Δημητριάδης ήταν υπεύθυνος για τους συνδρομητές (Αμάλθεια, 12/2/1855), ενώ το 1869-1870 συνδρομητές του ‘Ανατολικού Αστέρα’ ήταν ο αρτοποιός Χριστόδουλος Χασιώτης και ο ιατρός Δ. Τσιαχτσίρης (Ανατολικός Αστήρ, 5/8/1870).
7 Αμάλθεια, 11/6, 1/7/1855, Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς, 4/8/1865, Ανατολικός Αστήρ, 12, 16/8/1865
(25-30 θάνατοι ημερησίως). Βυζαντίς, 18/11/1871
8 Αμάλθεια, 25/9/1855
9 Ανατολικός Αστήρ, 10/1/1862, 24/7/1862, 8/8/1862, 4/9/1862. Η ελληνική κοινότητα δραστηριοποιούνταν το 1862 στην ίδρυση νοσοκομείου (Ανατολικός Αστήρ, 8/5/1862), ενώ το 1865 αναφέρεται η ανακαίνιση (άλλου;) ‘παλαιότατου και ετοιμόρροπου’ νοσοκομείου (Ανατολικός Αστήρ, 5/7/1865). Εγκαίνια του Χαρίσειου νοσοκομείου το Φεβρουάριο του 1866(Ανατολικός Αστήρ, 14/3/1866), Ανατολικός Αστήρ, 1/6/1866, 19/12/1866 (προβλήματα στην κατασκευή).
10 Ανατολικός Αστήρ, 14/8/1867. Μουαβίνης λίγο αργότερα (Ανατολικός Αστήρ, 4/1/1868) αναφέρεται ο Λογάδης εφέντης που αντικαταστάθηκε από τον Οικιάδη εφέντη. Άλλα ονόματα στο Ανατολικός Αστήρ, 19/2/1868 και σε 18/11/1868 (Κωστάκης εφέντης Μεγαβούλης).
11 Ανατολικός Αστήρ, 24/1/1869, Κωνσταντινούπολις, 21/7/1869
12 Κωνσταντινούπολις, 21/8/1869, 20/9/1869, 27/10/1869, Ανατολικός Αστήρ, 25/10/1869
13 Ανατολικός Αστήρ, 27/11/1862. Στο ίδιο φύλλο εκπρόσωποι σιναφιών και πρόκριτοι. Ανατολικός Αστήρ, 26/3/1863
14 Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς, 26/5/1865. Ενδεικτικά: Υιοί Χαρίση και Σια, Αδελφοί Άμποτ, Ηλίας Φερνάντης και Μ., Δημήτριος Κ. Οικονόμου, Ιάκωβος Ροκκότης, Ιωάννης Πρασσακάκης, Ιωάννης Χατζή Λαζάρου, Κερίμ Εφέντης, Νικόλαος Πετρ. Π. Γεωργίου. Ανατολικός Αστήρ, 3/4/1867, 28/5/1869
15 Ενδεικτικά: 29/9. Κλοπή με λεία 4.000 γροσίων εντός της πόλης και στο δρόμο προς το Μοναστήρι. (Αμάλθεια, 29/9/1855), Ανατολικός Αστήρ, 21, 25/6/1869, Levant Herald, 14, 20/5/1870: ληστές στην Καλαμαριά, τραυματισμός ζαπτιέ.
16 Δεν πρέπει να συγχέεται με τη σημερινή Καλαμαριά. Αναφέρεται στην περιοχή της Χαλκιδικής.
17 Ανατολικός Αστήρ, 5/1/1862, 13/7/1867
18 Βυζαντίς, 21/6/1871, 24/7/1871, βλ. Κωνσταντινούπολις, 6/7/1871 για τους τοκογλύφους και για το ‘κενό’ λιμάνι […] μη υπαρχούσης εργασίας’.
19 Σημ. Davidovo, δυτικά του Αξιού, 30 χλμ. βόρεια της Γευγελής.
20 Β. Γούναρης, Steam over Macedonia, 1870- 1912, 1993, σελ. 27
21 Ανατολικός Αστήρ, 12/4/1869, από τη ‘Θεσσαλονίκη’.
22 Ανατολικός Αστήρ, 14, 17/5/1869, 27/9/1869. Την ίδια περίοδο ίδρυση Συλλόγου Νεολαίας.
23 I. Gencer, The role of imperial and local authorities on the construction of ports of Smyrna and Thessaloniki, Cities and societies, Πράγα, 2012
24 Ανατολικός Αστήρ, 11/11/1868, 30/7/1869
25 Το άρθρο δεν αναφέρεται στην ιστορία του θαλάσσιου τείχους ή στη θέση του που φαίνεται σε φωτογραφίες ή επισημαίνεται σε σωστικές ανασκαφές. Ενδεικτικά βλ. Μ. Vickers, The Byzantine Sea Walls of Thessaloniki, Balkan Studies 11,1970, Χ. Μπακιρτζής, Βυζαντινά, 7, 1975, (όπου και τοπογραφικό με τα ευρήματα), Γ. Βελένης, Ιστορία των τειχών της Θεσσαλονίκης, 1998.
26 Αναδημοσίευση στο Ανατολικός Αστήρ, 1/10/1869
27 Άφιξή του στις 31 Οκτωβρίου (Κωνσταντινούπολις, 15/11/1869, επιστολή ‘Αμύντα’).
28 Κωνσταντινούπολις, 9/7/1869.
29 Π. Σαμαρίνης, Ουδέν (;) νεώτερον από το θαλάσσιο μέτωπο, 2006, σελ. 69 και Μ. Αναστασιάδου, ο.π., 2004, σελ. 203 με προξενική αναφορά της 5/10/1869.
30 M. Mazower, Θεσσαλονίκη- η πόλη των φαντασμάτων, 2004, σελ. 292
31 Π. Μεχτίδης, ‘Κρομμυδόκαστρο’- το χαμένο κάστρο της Σμύρνης, 2013
32 Ανατολικός Αστήρ, 5, 15/12/1869, 10/6/1870. Αναφέρονται τρία διαφορετικά ασημένια εργαλεία, δώρα Χριστιανών, Άγγλων και Εβραίων, αλλά όχι (;) Μουσουλμάνων. Ήταν ένα έργο που δεν ενδιέφερε την τοπική μουσουλμανική κοινότητα ή η εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης απλά τους παραλείπει; Κωνσταντινούπολις, 4/12/1869, επιστολή ‘Φιλίππου’.
33 Τετραγωνικός τεκτονικός πήχυς;
34 Α. Γερολύμπου, Η ανάδυση της εκτός των τειχών Θεσσαλονίκης, Πρακτικά διεπιστημονικού συμποσίου Η Θεσσαλονίκη στις παραμονές του 1912, 2015, σελ. 62 ή 61.875 τ.μ. (Π. Σαμαρίνης, 2006, ο.π.).
35 4/12/1869
36 Διαφορετική είναι η άποψη της Μ. Αναστασιάδου, 2008, ο.π., σελ. 203 που αναφέρει την κατεδάφιση των τειχών ως πρώτη σημαντική πρωτοβουλία της δημαρχίας σε συνεργασία με τους τοπικούς φορείς.
37 Τετραγωνικός τεκτονικός πήχυς. Ταυτίζεται με 0,57 του τετραγωνικού μέτρου (Jerusalem,Being the Records of the Pro-Jerusalem Council, 1924, σελ. 64), τιμή ανά τετραγωνικό μέτρο: 0,855 της λίρας. 85 λίρες μία έκταση 100 τετρ. μέτρων και 850 1000 τετρ. μέτρων.
38 Levant Herald, 6, 13, 20, 27/5/1870
39 Προξενική αναφορά του Βρετανού προξένου Wilkinson, 15/4/1871, Parliamentary accounts and papers, lxvi, 1871, σελ. 775
40 80.000 στην Προξενική αναφορά του Βρετανού προξένου Wilkinson, 15/4/1871, Parliamentary accounts and papers, lxvi, 1871, σελ. 777 και προξενική αναφορά του Γάλλου προξένου, 4/6/1870 (Μ. Αναστασιάδου, 2008, ο.π., σελ. 204).
41 Κωνσταντινούπολις, 31/12/1870. Επίσης βλ. 26/1/1871 για αποστολή από την πύλη της ‘Καλαμαριάς’ αναγλύφων και αγάλματος στην Κωνσταντινούπολη. Ο συντάκτης της επιστολής τα ταυτίζει με την Ολυμπιάδα και τον Αλέξανδρο επί του Βουκεφάλα. Επίσης βλ. Levant Herald, 14/5, 11/6/1870. Δεν γνωρίζω αν ταυτίζονται με ανάγλυφα που καταγράφονται σε κατάλογο του αρχαιολογικού μουσείου της Κωνσταντινούπολης(1871, σελ. 46, αρ. 127).
42 Ταυτίζεται με την οδό Σαμπρί πασά/ Βενιζέλου;
43 Κωνσταντινούπολις, 4/9/1871
44 1815- 1871
45 Βυζαντίς, 4/8/1872
46 Β. Γούναρης, Steam over Macedonia, 1870- 1912, 1993, σελ. 206
47 V. Hastaoglou- Mavrofridis, The cartography of harbor construction in eastern Mediterranean cities, σελ. 95 στο Cities of the Mediterranean, 1988
48 Προξενική αναφορά του Βρετανού προξένου Blunt, 26/4/1875, Parliamentary accounts and papers, lxxvii, 1875, σελ. 1783
49 R. Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1856- 1876, 1963, σελ. 269
50 Δ. Ζυγομαλάς, Η προστασία των αρχιτεκτονικών μνημείων του βορειοελλαδικού χώρου από την οθωμανική κατάκτηση έως τον β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 2013, σελ. 194, εικόνα 192. Επίσης βλ. Π. Νίγδελης, Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου του Θεσσαλονικέως Αλληλογραφία (1880- 1912), 2004
51 Archives des missions scientifiques et litteraires, iii, 1876, σελ. 203
52 A. Mordtmann, Inscriptions byzantines de Thessalonique, Revue Archeologique, 37, 1879. Χρονολογεί την κατασκευή ή ανακατασκευή του τείχους στο 1315- 1316. Δεύτερη επιγραφή στο O. Tafrali, Topographie de Thessalonique, 1913, σελ. 43
53 Μ. Τσιμπίδου, Η. Λυκίδου, Θεσσαλονίκης ίχνη, Α.Ε.Μ.Θ., 22, 2008
54 Προξενική αναφορά του Βρετανού προξένου Wilkinson, 15/4/1871, Parliamentary accounts and papers, lxvi, 1871, σελ. 777
55 Προξενική αναφορά του Βρετανού προξένου Wilkinson, 5/4/1872, Reports from Her Majesty’s consuls, 5/ 1872, σελ. 550
56 Μ. Αναστασιάδου, 2008, ο.π., σελ. 208
