Αττική. Δυτικοί λόφοι. Πνύκα : Στοιχεία από το 3200 π.Χ. έως τον 19ο αιώνα.

Το προτεινόμενο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη και Schaubert, με τις μεγάλες πλατείες, τους κήπους και τα βουλεβάρτα (1833).

1834 - Οι Δυτικοί Λόφοι εκτός πολεοδομικού σχεδιασμού

Μετά την κήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, το πολεοδομικό σχέδιο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert αφήνει άθικτο το αρχαίο τοπίο των Αθηνών επάνω στους Λόφους.

Ως βέλτιστη χωροθέτηση της νέας πρωτεύουσας προκρίνεται όχι μια «πόλη επάνω σε λόφους» ή «Οθωνόπολη», όπως την είχαν οραματιστεί οι Karl Friedrich Schinkel, Ferdinand von Quast και Leo von Klenze, αλλά η επέκταση της πόλης προς βορράν σε επίπεδο έδαφος, καθώς και στην περιοχή ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό. Μετά όμως την εκποίηση κατά τους πρώτους μήνες του 1835 των λίθων του τείχους του Χασεκή (1778) για προσπορισμό υλικού δομής για τη νέα πρωτεύουσα, το ενδιαφέρον στρέφεται προς τα δυτικά πετρώδη υψώματα των Αθηνών.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Μπίρης 1966, 38, 70-72· Παπαγεωργίου-Βενετάς 2001, 120· Κορρές 2010, 18-21.

(Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, neg. D-DAI-ATH-Athen-Varia-0983_3315618.jpg)

1458-1687- Μεταβυζαντινή περίοδος: Οι λαϊκές δοξασίες γύρω από σπηλιές και υπόσκαφους χώρους των λόφων

Σε αυτό το γυμνό από βλάστηση τοπίο, τα φυσικά σπήλαια και τα αρχαία βραχώδη λαξεύματα εμπνέουν προφορικές αφηγήσεις που συγχέουν την ιστορία με το θρύλο, ενώ διαμορφώνονται δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Σύμφωνα με τη μεσαιωνική παράδοση, η σπηλιά των «Κακών Αδελφάδων», κοντά στο αρχαίο Βάραθρο, ήταν στοιχειωμένη από τις αδελφές «Πανώλη», «Χολέρα» και «Ευλογιά».

Πάνω: Απεικονίζεται ο βράχος της «Κακιάς Πεθεράς» στον Λόφο των Νυμφών, που σύμφωνα με τον μύθο ήταν η κατοικία των «Μοιρών» και των «Καλοκυράδων».

Κάτω: Η σπηλιά των «Κακών Αδελφάδων».

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Dodwell 1819, 396· Καμπούρογλου 1922, 26-27· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2009.

Φωτογραφίες Όλγας Δακουρά-Βογιατζόγλου.

(Πηγή: Δακουρά-Βογιατζόγλου 2009, 10-11)

10ος-12ος αι. μ.Χ.-Μεσοβυζαντινή Περίοδος: Ανέγερση εκκλησιών επάνω σε αρχαία ερείπια

Η γειτονιά των Λόφων αναβιώνει. Ο Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης οικοδομείται επάνω στα ερείπια αρχαίου πύργου του Διατειχίσματος. Το ναΰδριο της Αγίας Μαρίνας ιδρύεται ύστερα από απολάξευση αρχαίας δεξαμενής, στα τοιχώματά της οποίας σώζονται τοιχογραφίες του 13ου αι. μ.Χ. Για τις έγγειες ιδιοκτησίες στις παρυφές της πόλης του τέλους του 11ου ή των αρχών του 12ου αιώνα, ορόσημο είναι το ερειπωμένο «Βασιλικὸν τεῖχος» που αναφέρεται σε Πρακτικόν των Αθηνών, επίσημο έγγραφο του βυζαντινού κράτους· ένα τμήμα αυτού του τείχους γειτνιάζει με την Κοίλη («χωρίον ἡ Κοίλη») και την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας.

To εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας σφηνωμένο στον βράχο του λόφου των Νυμφών πριν από την μεταγενέστερη αναμόρφωσή του. Σκίτσο του 1853.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Thompson και Scranton 1943, 376-378· Μακρή, Τσάκος και Βαβυλοπούλου-Χαριτωνίδου 1987-1988· Μπούρας 2010, 60-61.

(Πηγή: Royal Danish Library – Danish National Art Library, Harald Conrad Position, Inv. No. 17700)

Η πρόσοψη του επονομαζόμενου σπηλαίου του «Kουφού»

4ος-7ος/8ος αι. μ.Χ.- Παλαιοχριστιανική περίοδος: Οικιστική και ταφική χρήση του χώρου

Η κατοίκηση φαίνεται πως συνεχίζεται μέχρι και τον 6ο αι. μ.Χ. ενώ ταφική χρήση του χώρου υποδεικνύεται από τα λαξευτά σπήλαια κοντά στην Πνύκα και στην περιοχή του Αστεροσκοπείου.

Εν τω μεταξύ, οι Λόφοι διατηρούν τη στρατηγική τους σημασία και οι παλιές οχυρώσεις επισκευάζονται και ενισχύονται με την ανέγερση τουλάχιστον 15 πύργων. Με τη συρρίκνωση των Αθηνών κατά τα τέλη της παλαιοχριστιανικής περιόδου, η περιοχή και πάλι ερημώνει.

Η πρόσοψη του επονομαζόμενου σπηλαίου του «Kουφού», οι λαξευτοί τάφοι στο εσωτερικό του θαλάμου και ευρήματα από την ανασκαφή πυράς του τάφου 4.

(Πηγή: Βογιατζόγλου 2009, 27-28, εικ. 23, 25, 26)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Thompson και Scranton 1943, 372-376· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 197.

2ος-3ος αι. μ.Χ.-Εγκατάσταση Ρωμαίων πολιτών στους Λόφους

Το μικρό υπόσκαφο ιερό με το ανάγλυφο του Πανός στα βορειοανατολικά του Λόφου της Πνύκας διαμορφώνεται σε τμήμα συγκροτήματος πολυτελούς κατοικίας· επισκευάζεται διαδοχικά από τον 2ο μέχρι και τον 5ο αι. μ.Χ. και εγκαταλείπεται οριστικά στα χρόνια του Ιουστινιανού.

Λεπτομέρεια από το εσωτερικό του θαλάμου με το ανάγλυφο Πανός, Μαινάδας(;) και σκύλου. Κάτω, μικρό δωμάτιο του ιερού του Πανός που διασώζει ψηφιδωτό δάπεδο και τοιχογραφία.

Το συγκρότημα είναι χτισμένο πάνω σε λαξεύματα των κλασικών χρόνων και ήρθε στο φως κατά τη διενέργεια ανασκαφικών τομών στο πλαίσιο του έργου της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 250-254.

114-116 μ.Χ. - Ανέγερση του μνημείου του Φιλόπαππου

Το μνημείο του Φιλοπάππου, τόπος “προσκυνήματος” για τους επισκέπτες της Αθήνας. Φωτογραφία του 1917.

Στην κορυφή του Λόφου των Μουσών δεσπόζει ταφικό μνημείο ύψους περίπου 13 μ. με τη βάση του, που οικοδομήθηκε για να τιμήσει τον μεγάλο ευεργέτη της πόλης των Αθηνών Γάιο Ιούλιο Αντίοχο Επιφανή Φιλόπαππο, πρίγκιπα της Κομμαγηνής (περιοχή σημερινής Συρίας). Αρχιτεκτονικά μέλη από την ανωδομή του μνημείου πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του μιναρέ στο τζαμί του Παρθενώνα.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Santangelo 1947, 153-253· Τραυλός 1960, 122-123.

(Πηγή: Ministère de la Culture (France) – Médiathèque de l’Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN, APOR094226)

31 π.Χ.-181 μ.Χ.-Πρώιμη αυτοκρατορική περίοδος: Το υπαίθριο ιερό του Διός Υψίστου

Με εντολή του αυτοκράτορα Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) ο μνημειακός βωμός του Αγοραίου Διός, προστάτη των ρητόρων, μεταφέρεται από την Πνύκα στην Αγορά, μπροστά στο Μητρώο, και διακόπτεται η λειτουργία της Εκκλησίας του Δήμου. Κατά τα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. ιδρύεται κοντά στο βήμα της Πνύκας το ιερό του Διός Υψίστου, με κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου· θα λειτουργούσε για τα επόμενα 200 χρόνια.

Λαξευτές κόγχες δίπλα στο βήμα της Πνύκας, αποδέκτες αφιερωμάτων στον Ύψιστο Δία που είχε τον χαρακτήρα θεού θεραπευτή. Φωτογραφία του 1930.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Kourouniotis και Thompson 1932, 160-162· Camp 1986, 186· Forsén 1996, 49-51.

(Πηγή: American School of Classical Studies at Athens, Archives, Archaeological Photographic Collection, no AP0348)

Αρχές 3ου-αρχές 2ου αι. π.Χ. - Οι δυτικές πλαγιές των λόφων εκτός οχυρωματικού περιβόλου

Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής εγκαθιστά φρουρά σε νέο οχυρό στην κορυφή του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου), το λεγόμενο Μακεδονικό Φρούριο (294 π.Χ.), ενώ την ίδια περίπου εποχή οι Αθηναίοι οικοδομούν κατά μήκος της κορυφογραμμής το λεγόμενο Διατείχισμα, μήκους 850 μ., που μειώνει σημαντικά την περίμετρο των τειχών· η άμυνα στον απόκρημνο Λόφο της Πνύκας ενισχύεται και στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Σταδιακά, το άλλοτε κατοικημένο δυτικό τμήμα των Λόφων μετατρέπεται σε νεκροταφείο, που λειτουργεί από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. Έχουν ανασκαφεί συνολικά 175 ασύλητοι τάφοι.

Το λεγόμενο Μακεδονικό Φρούριο

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Thompson και Scranton 1943, 301-362· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 258-259.

Τοπογραφικό σχέδιο του Διατειχίσματος πάνω στους Δυτικούς Λόφους των Αθηνών.

(Πηγή: Thompson και Scranton 1943, 284-285)

Νέα θέση του βήματος της Πνύκας

Ο χώρος της Πνύκας αναδιαμορφώνεται με την κατασκευή μνημειακού ημικυκλικού αναλημματικού τοίχου και οι συνερχόμενοι πολίτες έχουν πλέον στραμμένα τα νώτα τους προς την πόλη. Στον Λόφο ξεκινά η ανέγερση δύο στοών, οι οποίες θα πλαισίωναν την περιοχή στα νότια της Εκκλησίας του Δήμου. Η κατασκευή τους φαίνεται πως έμεινε ημιτελής, ενώ λίγο αργότερα η συνέλευση των Αθηναίων μεταφέρεται στο Θέατρο του Διονύσου.

Επάνω: Θέα από την Πνύκα προς τον Πειραιά. Σχέδιο του Βρετανού αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Charles Cockerell στη σειρά “The antiquities of Athens”, τόμ. 5 (1830).

Κάτω: Σχεδιαστική αποκατάσταση της Πνύκας κατά την γ’ φάση λειτουργίας της, γύρω στο 330 π.Χ. Οι ανασκαφές στον χώρο της Πνύκας πραγματοποιήθηκαν από τους H. A. Thompson και R. L. Scranton, σε συνεργασία με τον Κ. Κουρουνιώτη, το 1930-37.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Kourouniotis και Thompson 1932, 90-217· Travlos 1971, 466-476.

1-(Πηγή: Ελληνική Βιβλιοθήκη, Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, από την ιστοσελίδα www.travelogues.gr του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη).

2-(Πηγή: Thompson και Scranton, 1943, 290)

5ος-4ος αι. π.Χ.-Κλασική περίοδος: Λαξεύσεις κατοικιών σε υψώματα και πλαγιές

Οι συνοικίες της Κοίλης και της Μελίτης προστατεύονται το 479/8 π.Χ. από το Θεμιστόκλειο τείχος και παρουσιάζουν μεγάλη οικιστική ανάπτυξη κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Επάνω σε τούτες τις εκτάσεις οι κατοικίες πλεονεκτούσαν: ο βράχος δεν κρατάει σταγόνα νερού. Κατάλοιπα οικιστικών περιοχών είναι σήμερα εμφανή στο μεγάλο πλάτωμα δυτικά του Λόφου της Πνύκας, ενώ διώροφες οικίες έχουν ερευνηθεί βόρεια του ιερού του Πανός στην οδό Αποστόλου Παύλου, αλλά και στην ανατολική πλαγιά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου). Πιστεύεται ότι κανένας χώρος που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στη δημιουργία κατοικιών δεν έμεινε ανεκμετάλλευτος.

Τμήμα διώροφης οικίας των κλασικών χρόνων στην ανατολική πλαγιά του λόφου των Μουσών (Φιλόπαππου), σκαμμένη στον βράχο· γνωστή ως «Φυλακή του Σωκράτους».

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Judeich 1931, 124-144· Lauter-Bufe και Lauter 1971, 109-124.

Φωτογραφία Πέτρου Μωραΐτη (1835?-1905).

(Πηγή: gallica.bnf.fr/Bibliothèque Nationale de France)

700-480 π.Χ.- Αρχαϊκή περίοδος: Πυκνή κατοίκηση, δημόσια κτήρια και ιερά

Στις βραχώδεις εκτάσεις των Λόφων αναπτύσσονται δύο σημαντικοί αρχαίοι δήμοι: της Μελίτης και της Κοίλης. Στο βαθύ κοίλωμα μεταξύ Πνύκας και Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) διαμορφώνεται η γνωστή από τον Ηρόδοτο «διὰ Κοίλης ὁδὸς», ένας σημαντικός οδικός, εμπορικός και στρατηγικός άξονας που συνδέει το άστυ με το λιμάνι του, τον Πειραιά. Στον Λόφο της Πνύκας συνέρχεται η Εκκλησία του Δήμου, ενώ ιδρύονται το ιερό των Νυμφών στον ομώνυμο Λόφο και το ιερό του Διός στον βορειοανατολικό πρόβολο της Αγίας Μαρίνας.

Απόδοση της αρχαίας οδού Κοίλης με το οικιστικό περιβάλλον της.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Travlos 1971, 466-476 (Πνύκα), 569-572 (ιερό Διός Υψίστου)· Forsén και Stanton 1996· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 195-196.

(Πηγή: Lauter 1982, 46, εικ. 3)

1050-700 π.Χ. Γεωμετρική περίοδος: Ίχνη κατοίκησης και πλούσιας ταφικής χρήσης

Στις ανασκαφές της Πνύκας εντοπίστηκαν ελάχιστα θραύσματα αγγείων της γεωμετρικής περιόδου, που υποδεικνύουν όμως την ανθρώπινη παρουσία στους Λόφους σε αυτή την εποχή. Λιγοστά γεωμετρικά ευρήματα εντοπίστηκαν επίσης και σε ανασκαφές στην περιοχή του ναού του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη. Πρόσφατες ανασκαφές στο ανατολικό πρανές του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) απέδωσαν ωστόσο μια συστάδα τριών τάφων γεωμετρικών χρόνων, με αξιόλογα ευρήματα. Οι τάφοι αυτοί ίσως αποτελούν μέρος νεκροταφείου που αναπτύσσεται στην περιοχή αυτήν την περίοδο.

Κάτοψη τάφων και σπουδαία ευρήματα από το γεωμετρικό νεκροταφείο που ανασκάφηκε στον λόφο των Μουσών (Φιλόπαππου): πυξίδες και κοσμήματα.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Πούλου 2013, 231-246.

(Πηγή: Πούλου 2013, εικ. 2, 6α, 6γ, 7β)

1550-1100 π.Χ.- Μυκηναϊκή περίοδος: Διάσπαρτα ίχνη κατοίκησης και ταφικής χρήσης

Ένας πλούσιος θαλαμοειδής τάφος (1500-1400 π.Χ.), δυστυχώς συλημένος, ενδεχομένως αποτελούσε τμήμα μεγαλύτερου νεκροταφείου στα ανατολικά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου)· περιείχε χρυσά στολίδια και ένα κόσμημα. Οι παλιές θέσεις εξακολουθούν να κατοικούνται και αργότερα (1400-1100 π.Χ.), όταν ένα νέο νεκροταφείο σχηματίζεται δυτικά της Ακρόπολης στους πρόποδες του Λόφου των Νυμφών, και ένα άλλο στα νότια του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου), δίπλα σε μια στροφή του Ιλισσού, στο τέρμα της σημερινής οδού Δημητρακοπούλου.

Κάτοψη μυκηναϊκού θαλαμοειδούς τάφου και ευρήματα του Μυκηναϊκού νεκροταφείου στη βορειοανατολική πλαγιά του λόφου των Νυμφών.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Immerwahr 1971, 98, 178-181· Παντελίδου 1975, 45-141· Mountjoy 1995, 14-15, 17, 32-36, 46, 61· Παντελίδου-Γκόφα 1996.

(Πηγή: Immerwahr 1971, πίν. 37-38, 82)

3200-1550 π.Χ.-Πρωτοελλαδική και Μεσοελλαδική περίοδος: Οι πρώτοι κάτοικοι των λόφων

Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στους Λόφους σημειώνονται ανατολικά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) μεταξύ 3200 και 2000 π.Χ. Στην ίδια περιοχή τεκμηριώνεται για πρώτη φορά και η ύπαρξη ομάδας οικιών που χρονολογούνται μεταξύ 2000 και 1600 π.Χ., καθώς και ενός τάφου μεγάλων διαστάσεων.

Επειδή τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι διάσπαρτα και μεμονωμένα, η ευρύτερη περιοχή των Λόφων παραμένει κατά μεγάλο μέρος αρχαιολογικά ανεξερεύνητη.

Είναι πιθανόν οι νεώτερες κατασκευές να έχουν σε μεγάλο βαθμό επικαλύψει ή καταστρέψει προϊστορικά κατάλοιπα.