Ανακαλύφτηκαν απομεινάρια μίας από τις μεγαλύτερες ηφαιστειακές κατολισθήσεις στη Μεσόγειο στο θαλάσσιο χώρο της Σαντορίνης, με όγκο έως και 125 κυβικών χιλιομέτρων. Οι ερευνητές ξένοι και Έλληνες επιστήμονες, εκτιμούν ότι η κατολίσθηση συνέβη πριν περίπου 700.000 χρόνια, δηλαδή κατά την πρώιμη εξέλιξη του νησιού.
Το νησί της Σαντορίνης είναι ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός που προσελκύει εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο. Ωστόσο, λίγοι τουρίστες συνειδητοποιούν ότι το νησί οφείλει τη σημερινή ιδιαίτερη μορφολογία του στην ηφαιστειακή έκρηξη που έλαβε χώρα κατά τη Μινωική εποχή, πριν από περίπου 3.600 χρόνια. Αυτή η έκρηξη θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες των τελευταίων 12.000 ετών παγκοσμίως και πιθανώς είχε σημαντικό αντίκτυπο στην παρακμή του Μινωικού πολιτισμού.
Στην ιστορία της Σαντορίνης υπήρξαν επανειλημμένα μεγάλες εκρήξεις, καταρρεύσεις καλντέρας ή σχηματισμός εκτεταμένων σχηματισμών λάβας. Αυτή η γεωλογική ιστορία είναι καταγεγραμμένη στα τοιχώματα της καλντέρας και έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών.
Ωστόσο, σημαντικά γεγονότα κατολισθήσεων στο νησί, κατά τα οποία μεγάλες ποσότητες ιζημάτων και βράχων γλιστρούν στη θάλασσα και μπορούν να προκαλέσουν μεγάλα τσουνάμι, ήσαν σχεδόν άγνωστα μέχρι στιγμής. Ίχνη τέτοιων μεγάλων γεγονότων έχουν ανακαλυφθεί σε πολλά άλλα ηφαίστεια, για παράδειγμα στις Κανάριες Νήσους ή στις Μικρές Αντίλλες.
Η νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε στο διεθνές περιοδικό γεωεπιστημών "Basin Research", από μια επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τον Jonas Preine από το γερμανικό Ινστιτούτο Γεωφυσικής του Κέντρου Έρευνας Συστημάτων Γης και Αειφορίας του Πανεπιστημίου του Αμβούργου (και ο καθηγητής C. Hübscher), σε συνεργασία με ερευνητές από το γερμανικό ερευνητικό κέντρο GEOMAR στο Κίελο (Δρες J. Karstens, G.J. Crutchley και F. Schmid), το γαλλικό Πανεπιστήμιο Clermont Auvergne (καθηγητής T. Druitt) και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (αναπληρώτρια καθηγήτρια Παρασκευή Νομικού), μπόρεσε να εντοπίσει ίχνη μιας γιγαντιαίας κατολίσθησης που αποτέθηκε σε όλη τη Σαντορίνη. Οι ερευνητές ανίχνευσαν εξαιρετικά περίπλοκες μορφές απόθεσης, γεγονός που τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι μία αλληλουχία διαφορετικών κατολισθητικών γεγονότων πρέπει να συνέβη εκείνη την περίοδο.
Οι επιστήμονες εντόπισαν επίσης μία φάση πολύ ισχυρής τεκτονικής δραστηριότητας, τον λεγόμενο «τεκτονικό παλμό», κατά μήκος μιας ζώνης αδυναμίας του φλοιού που εκτείνεται από τη Σαντορίνη μέχρι την Αμοργό και λειτούργησε ως έναυσμα για τα επόμενα γεωλογικά φαινόμενα. Ως αποτέλεσμα, σημειώθηκαν καταρρεύσεις στη Σαντορίνη και στα νησιά Χριστιανά νοτιοδυτικά της Σαντορίνης, οι οποίες με τη σειρά τους οδήγησαν σε δευτερογενείς κατολισθήσεις ιζημάτων, που τελικά αποτέθηκαν μακριά στις γειτονικές ιζηματογενείς λεκάνες.
Ως αποτέλεσμα αυτών των γεγονότων, η ηφαιστειότητα γύρω από τη Σαντορίνη άλλαξε σημαντικά και πολλά ηφαίστεια σχηματίστηκαν κατά μήκος μιας γραμμικής ηφαιστειοτεκτονικής ζώνης νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά της Σαντορίνης, που περιελάμβανε το σχηματισμό του ηφαιστείου της Περιστέρας, οι λάβες του οποίου σώζονται ακόμη και είναι ευδιάκριτα στη ΒΑ πλευρά της Σαντορίνης.
Η νέα μελέτη καταδεικνύει μια σχέση μεταξύ τεκτονικών κινήσεων, κατολισθήσεων και ηφαιστειότητας και προτείνει μικρές ανατροφοδοτήσεις από αυτές τις διαδικασίες. Όπως δήλωσε στο Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ-ΜΠΕ) η κυρία Νομικού, «τέτοιες διαδικασίες δεν έχουν μελετηθεί σχεδόν καθόλου μέχρι στιγμής, αλλά είναι πολύ σημαντικές για να βοηθήσουν στη βελτίωση των μελλοντικών αξιολογήσεων των γεωκινδύνων στην περιοχή αυτή του Αιγαίου. Θα μελετηθούν ωστόσο κατά τη διάρκεια των υποθαλάσσιων ερευνητικών γεωτρήσεων στα τέλη του 2022 από το ερευνητικό πλοίο RV JOIDES Resolution εντός της καλντέρας της Σαντορίνης και γύρω από το νησί από το Διεθνές Πρόγραμμα Γεώτρησης Ωκεανών (IODP)».-https://www.zougla.gr/
Κατάδυση στην άβυσσο της Σαντορίνης – Βουτιά στα υποθαλάσσια ηφαίστεια που άλλαξαν τον χάρτη του Αιγαίου
Μια φανταστική περιήγηση, μία κατάδυση στον χρόνο και στην ιστορία του Αιγαίου πελάγους, που σφραγίστηκε από τα υποθαλάσσια ηφαίστεια, αποκαλύπτει το ηφαιστειακό σύμπλεγμα Χριστιανά – Σαντορίνη – Κολούμπο.
Της Παρασκευής Νομικού,αναπληρώτριας Καθηγήτριας Φυσικής Γεωγραφίας και Γεωλογικής Ωκεανογραφίας από το Εργαστήριο Φυσικής Γεωγραφίας, ΕΚΠΑ
Όσο εντυπωσιακό είναι το ηφαίστειο της Σαντορίνης, που συγκεντρώνει εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο στη χώρα μας, τόσο απίστευτα χρώματα και λίμνες έχει ακριβώς κάτω από το νερό.
Πρόκειται για ένα έργο παγκόσμιας εμβέλειας, που αποκαλύπτει όχι μόνο τις γεωλογικές αλλαγές αλλά και τη δυναμική αυτών των φαινομένων, που άλλαξαν τη μορφή της Μεσογείου και της έδωσαν το σχήμα, που έχει σήμερα, πάνω και μέσα στο νερό.
Η χαρτογράφηση γίνεται από την ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου της Φυσικής Γεωγραφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), που έχει συμμετάσχει στις περισσότερες ελληνικές και διεθνείς θαλάσσιες εξερευνήσεις στο βυθό της Σαντορίνης.
Πως λειτουργούν τα ηφαίστεια;
Η ηφαιστειότητα, που σχετίζεται με την υποβύθιση στα όρια των τεκτονικών πλακών, μπορεί να επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη ζωή και το περιβάλλον των γύρω περιοχών. Η καλύτερη κατανόηση των ηφαιστείων των νησιωτικών τόξων και των συναφών γεωκινδύνων απαιτεί τη μελέτη των διεργασιών, που οδηγούν σε ηφαιστειακά φαινόμενα άλλοτε καταστροφικά και της αλληλεπίδρασης τους με το θαλάσσιο περιβάλλον.
Η ηφαιστειότητα, που σχετίζεται με την υποβύθιση στα όρια των τεκτονικών πλακών, μπορεί να επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη ζωή και το περιβάλλον των γύρω περιοχών. Η καλύτερη κατανόηση των ηφαιστείων των νησιωτικών τόξων και των συναφών γεωκινδύνων απαιτεί τη μελέτη των διεργασιών, που οδηγούν σε ηφαιστειακά φαινόμενα άλλοτε καταστροφικά και της αλληλεπίδρασης τους με το θαλάσσιο περιβάλλον.
Τα ηφαίστεια, που βρίσκονται στο ελληνικό ηφαιστειακό τόξο βρίσκονται μέσα σε λεκάνες, οι οποίες οριοθετούνται από ενεργές ρηξιγενείς ζώνες με αποτέλεσμα ο πυθμένας του ωκεανού να απομακρύνεται από ενδογενείς δυνάμεις. Κάθε φορά που ένα από τα ηφαίστεια εκρήγνυται, εκτινάσσεται ηφαιστειακή ελαφρόπετρα και στάχτη, ή καυτές πυροκλαστικές ροές, που καταλήγουν στη θάλασσα, όπου διατηρούνται παρεμβαλλόμενα από τα ιζήματα που συσσωρεύονται στο βυθό των υποθαλάσσιων λεκανών.
Πάνω από αρκετά εκατομμύρια χρόνια, πυκνές διαδοχικές ηφαιστειακές εναποθέσεις κι ιζήματα έχουν συσσωρευτεί στον πυθμένα της θάλασσας, παρέχοντας μια καταγραφή της πλήρους ηφαιστειακής ιστορίας της περιοχής.
Το ηφαιστειακό σύμπλεγμα Χριστιανά-Σαντορίνη-Κολούμπο στο ελληνικό ηφαιστειακό τόξο αποτελεί ένα μοναδικό σύστημα για την αντιμετώπιση αυτών των ερωτημάτων-επιστημονικών προβλημάτων, που σχετίζονται με την ηφαιστειότητα στο θαλάσσιο περιβάλλον. Αποτελείται από τις ηφαιστειακές νησίδες των Χριστιανών, την καλντέρα της Σαντορίνης, την Νέα κι Παλαιά Καμένη (τελευταία έκρηξη 1950) και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο, που εξερράγη το 1650 και βρίσκεται 7 χιλιόμετρα ΒΑ της Σαντορίνης.
Σαντορίνη: εμβληματική τοποθεσία για την ηφαιστειολογία και την αρχαιολογία
Η Σαντορίνη είναι μια εμβληματική τοποθεσία, τόσο σε θέματα ηφαιστειολογίας όσο και αρχαιολογίας, λόγω της μεγάλης έκρηξης της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Μινωική έκρηξη) με τον πιθανό αντίκτυπός της στη Μινωική Κρήτη. Επιπλέον, η ηφαιστειακή δραστηριότητα της Σαντορίνης έχει μελετηθεί λεπτομερώς από διάφορες διεθνείς επιστημονικές ομάδες τις τελευταίες δεκαετίες, καθιστώντας το ένα από τα καλύτερα μελετημένα ηφαίστεια στον κόσμο. Ωστόσο, η θαλάσσια περιοχή του ηφαιστείου απαιτεί συνεχείς ωκεανογραφικές αποστολές με χρήση υποβρύχιων μηχανημάτων αλλά και γεωφυσικών μεθόδων.
Η Σαντορίνη είναι μια εμβληματική τοποθεσία, τόσο σε θέματα ηφαιστειολογίας όσο και αρχαιολογίας, λόγω της μεγάλης έκρηξης της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Μινωική έκρηξη) με τον πιθανό αντίκτυπός της στη Μινωική Κρήτη. Επιπλέον, η ηφαιστειακή δραστηριότητα της Σαντορίνης έχει μελετηθεί λεπτομερώς από διάφορες διεθνείς επιστημονικές ομάδες τις τελευταίες δεκαετίες, καθιστώντας το ένα από τα καλύτερα μελετημένα ηφαίστεια στον κόσμο. Ωστόσο, η θαλάσσια περιοχή του ηφαιστείου απαιτεί συνεχείς ωκεανογραφικές αποστολές με χρήση υποβρύχιων μηχανημάτων αλλά και γεωφυσικών μεθόδων.
Η ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου της Φυσικής Γεωγραφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) έχει συμμετάσχει στις περισσότερες Ελληνικές και Διεθνείς θαλάσσιες εξερευνήσεις στο βυθό της Σαντορίνης εδώ και 20 χρόνια ανακαλύπτοντας συνεχώς νέα δεδομένα, συνθέτοντας το παζλ του πιο πολύπλοκου και ενεργού θαλάσσιου χώρου του Ελληνικού ηφαιστειακού τόξου.
Η πολύπλοκη μορφολογία του βυθού έχει αποκαλυφτεί με τη χρήση πολυδεσμικών συστημάτων χαρτογράφησης και αποτελείται από λεκάνες, ηφαιστειακούς δόμους και κρατήρες, κατολισθήσεις και ενεργά ρήγματα που μετακινούν το βυθό βίαια όταν ενεργοποιηθούν. Αναλυτικότερα έχουν βρεθεί υποθαλάσσιοι δόμοι ανατολικά από το Χριστιαννά, γεωμορφές τεράστιων σκαλοπατιών γύρω από τη Σαντορίνη, τρεις υπολεκάνες μέσα στην καλδέρα της Σαντορίνης όπου διακόπτονται από την συνέχιση των λαβών από τις Καμένες στο θαλάσσιο χώρο, 25 υποθαλάσσια ηφαιστειακά κέντρα ΒΑ της Σαντορίνης με μεγαλύτερο τον Κολούμπο αλλά και τεράστιες ρηξιγενείς ζώνες που έχουν ενεργοποιηθεί κατά το παρελθόν και έχουν προκαλέσει τσουνάμι, όπως συνέβη στο καταστροφικό σεισμό της Αμοργού το 1956.
Η ακτινογράφηση των στρωμάτων
Οι επιστήμονες όμως δεν έχουν μείνει μόνο στην μορφολογία του βυθού αλλά έχουν χρησιμοποιήσει γεωφυσικές μεθόδους ώστε να ακτινογραφήσουν τα στρώματα, που βρίσκονται κάτω από τον πυθμένα και να τεκμηριώσουν τη σχέση της τεκτονικής με την ηφαιστειότητα, ώστε να βγάλουν συμπεράσματα για το αν είναι ενεργά ή όχι τα υποθαλάσσια ρήγματα, που οριοθετούν τις θαλάσσιες λεκάνες και τη συσχέτισή τους με την ηφαιστειακή δραστηριότητα της περιοχής. Επιπρόσθετα τοποθετώντας υποθαλάσσιους σεισμογράφους και εκτελώντας ένα ενεργό σεισμικό πείραμα, γνωρίζουν πλέον καλύτερα τη γεωμετρία των μαγματικών θαλάμων της Σαντορίνης και του Κολούμπου.
Οι επιστήμονες όμως δεν έχουν μείνει μόνο στην μορφολογία του βυθού αλλά έχουν χρησιμοποιήσει γεωφυσικές μεθόδους ώστε να ακτινογραφήσουν τα στρώματα, που βρίσκονται κάτω από τον πυθμένα και να τεκμηριώσουν τη σχέση της τεκτονικής με την ηφαιστειότητα, ώστε να βγάλουν συμπεράσματα για το αν είναι ενεργά ή όχι τα υποθαλάσσια ρήγματα, που οριοθετούν τις θαλάσσιες λεκάνες και τη συσχέτισή τους με την ηφαιστειακή δραστηριότητα της περιοχής. Επιπρόσθετα τοποθετώντας υποθαλάσσιους σεισμογράφους και εκτελώντας ένα ενεργό σεισμικό πείραμα, γνωρίζουν πλέον καλύτερα τη γεωμετρία των μαγματικών θαλάμων της Σαντορίνης και του Κολούμπου.
Οι μοναδικές, ηφαιστειακές, θαλάσσιες γεωμορφές έχουν επίσης εξερευνηθεί με υποβρύχια ρομποτικά συστήματα και βαθυσκάφη και έχουν συλλεχθεί γεωλογικά αλλά και βιολογικά δείγματα. Εντυπωσιακές εικόνες από το ενεργό υδροθερμικό πεδίο του Κολούμπου στα 500 μέτρα βάθος, που αποτελείται από πολυάριθμες καμινάδες που εκπέμπουν υδροθερμικά ρευστά και αέρια σε θερμοκρασίες άνω των 2000C και δομούνται από πολύτιμα μέταλλα με εντυπωσιακά χρώματα. Αλλά και οι κατακόρυφες πλαγιές της καλδέρας του Κολούμπου από τα στρώματα ελαφρόπετρας, προϊόντα που προήλθαν από την καταστροφική έκρηξη του 1650 και διακόπτονται σε κάποια σημεία από λάβες που έχουν στερεοποιηθεί και έχουν δημιουργήσει συμπαγείς τοίχους. Και όλες αυτές οι δομές κοντά στον κρατήρα μέχρι και το βάθος των 350μ περίπου είναι καλυμμένα από ένα πέπλο μικροβιακού υλικού, που επικρατεί στον κρατήρα, μορφές ζωής, που αποτελούν πιθανά ίχνη ζωής σε άλλους πλανήτες.
Οι υποθαλάσσιες λίμνες
Η καλδέρα της Σαντορίνης είναι εξίσου επιβλητική και στον υποθαλάσσιο χώρο όπου οι απότομες πλαγιές συνεχίζονται με αλλεπάλληλες στρώσεις λαβών και άλλων ηφαιστειακών προϊόντων. Γύρω από την Νέα και Παλαιά Καμμένη τα ρομποτικά συστήματα κινηματογραφούν τη ροή των λαβών, που προήλθε από τις ιστορικές ηφαιστειακές εκρήξεις αλλά έχουν ανακαλυφθεί και υποθαλάσσιοι ηφαιστειακοί δόμοι αγνώστου ηλικίας.
Τα πιο εντυπωσιακά σημεία της καλδέρας είναι η ΒΑ της πλευρά, όπου στη χέρσο δεσπόζουν οι κατακόρυφες φλέβες τροφοδοσίας, που διακόπτουν τη συνέχεια των στρωμάτων και συνεχίζουν κατακόρυφα και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στην περιοχή αυτή, οι επιστήμονες έχουν βρει σε βάθος 230μ υποθαλάσσιες λίμνες με τυρκουάζ χρώμα από την μεγαλύτερη ποσότητα μεθανίου αλλά και βακτηριακούς λοφίσκους και αυλάκια, τα οποία και συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο.
Η καλδέρα της Σαντορίνης είναι εξίσου επιβλητική και στον υποθαλάσσιο χώρο όπου οι απότομες πλαγιές συνεχίζονται με αλλεπάλληλες στρώσεις λαβών και άλλων ηφαιστειακών προϊόντων. Γύρω από την Νέα και Παλαιά Καμμένη τα ρομποτικά συστήματα κινηματογραφούν τη ροή των λαβών, που προήλθε από τις ιστορικές ηφαιστειακές εκρήξεις αλλά έχουν ανακαλυφθεί και υποθαλάσσιοι ηφαιστειακοί δόμοι αγνώστου ηλικίας.
Τα πιο εντυπωσιακά σημεία της καλδέρας είναι η ΒΑ της πλευρά, όπου στη χέρσο δεσπόζουν οι κατακόρυφες φλέβες τροφοδοσίας, που διακόπτουν τη συνέχεια των στρωμάτων και συνεχίζουν κατακόρυφα και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στην περιοχή αυτή, οι επιστήμονες έχουν βρει σε βάθος 230μ υποθαλάσσιες λίμνες με τυρκουάζ χρώμα από την μεγαλύτερη ποσότητα μεθανίου αλλά και βακτηριακούς λοφίσκους και αυλάκια, τα οποία και συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο.
Έχοντας συγκεντρώσει θαλάσσια δεδομένα, οι Έλληνες επιστήμονες σε συνεργασία με επιστήμονες από ξένα ερευνητικά ιδρύματα και πανεπιστήμια θα πραγματοποιήσουν υποθαλάσσιες ερευνητικές γεωτρήσεις στο χώρο της Σαντορίνης στα πλαίσια του Διεθνούς Προγράμματος Διερεύνησης των Ωκεανών (IODP) τον Δεκέμβριο 2022 ως Φεβρουάριο 2023 ώστε να κατανοήσουν καλύτερα τι οδηγεί την ηφαιστειακή δραστηριότητα στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα Χριστιανών-Σαντορίνης-Κολούμπο και ρυθμίζει τις εκρήξεις στην περιοχή της Σαντορίνης, που επισκέπτονται πάνω από δύο εκατομμύρια τουρίστες ετησίως, προκειμένου να προβλέψουν καλύτερα τις εκρήξεις και τις επιπτώσεις τους στο μέλλον.
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
