Η Ἐπανάσταση, ποὺ ξέσπασε τὸ 1821, εἶχε άρχίσῃ νὰ γεννιέται μέσα στὶς καρδιὲς τῶν Ἑλλήνων ἀμέσως μετὰ τὸ 1453

· Ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 δὲν εἶναι γέννημα τοῦ τέλους τοῦ 18ου καὶ τοῦ 19ου αἰῶνος. Εἶχε ἀρχίσει νὰ γεννιέται καὶ νὰ φουντώνῃ μέσα στὶς καρδιὲς τῶν Ἑλλήνων ἀμέσως μετὰ τὴν Ἄλωση , ἀμέσως μετὰ τὴν ἄνοιξη τοῦ μοιραίου ἐκείνου ἔτους 1453.

Ἀπόδειξη σ΄ αὐτό εἶναι τὸ ὁνομαστὸ δημοτικὸ τραγούδι τῆς Ἁγιᾶς Σοφιᾶς, περιγράφει τὴν τελευταίαν ἐν τῇ Σοφίᾳ Ἀγίᾳ λειτουργίαν καὶ, οἱ ἐθνικοὶ θρῦλοι ποὺ ἄρχισαν ἀμέσως νὰ κυκλοφοροῦν:

«Σημαίνει ὁ Θιός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τὰ ἐπουράνια,

σηµαίνει κ’ ἡ ἁγιὰ Σοφιά, τὸ Μέγα Μοναστῆρι,

μὲ τετρακόσια σήµαντρα κ’ ἑξηνταδυὸ καµπάναις,

κάθε καμπάνα καὶ παπᾶς, κάθε παπᾶς καὶ διᾶκος.

Ψάλλει ζερβὰ ὁ βασιλιᾶς, δεξιὰ ὁ πατριάρχης,

κι’ ἀπ’ τὴν πολλὴ τὴν ψαλμουδιὰ ἐσειόντανε οἱ κολόνναις.

Νὰ μποῦνε ’ς τὸ χερουβικὸ καὶ νά βγῃ ὁ βασιλέας,

φωνὴ τοὺς ἦρθε ἐξ οὐρανοῦ κι’ ἀπ’ ἀρχαγγέλου στόµα.

«Πάψετε τὸ χερουβικὸ κι’ ἃς χαμηλώσουν τ’ ἅγια,

παπᾶδες πᾶρτε τὰ γἱερά, καὶ σεῖς κεριὰ σβηστῆτε,

γιατί εἶναι θέληµα Θεοῦ ἡ Πόλη νὰ τουρκέψῃ.

Μὸν στεῖλτε λόγος ’ς τὴ Φραγκιά, νά ρτουνε τριὰ καράβια•

τό να νὰ πάρῃ τὸ σταυρὸ καὶ τἄλλο τὸ βαγγέλιο,

τὸ τρίτο, τὸ καλύτερο, τὴν ἅγια τράπεζά µας,

μὴ μᾶς τὴν πάρουν τὰ σκυλιὰ καὶ μᾶς τὴ μαγαρίσουν».

Ἡ Δέσποινα ταράχτηκε, κ’ ἐδάκρυσαν οἱ εἰκόνες.

«Σώπασε, κυρὰ Δέσποινα, καὶ μὴν πολυδακρύζῃς,

πάλι μὲ χρόνια, μὲ καιρούς, πάλι δικά σας εἶναι»....

Παρόμοιοι ὅμως θρῦλοι δὲν λείπουν οὔτε καὶ ἀπὸ μερικὰ μεταβυζαντινὰ ἱστορικὰ κείμενα, ποὺ βρίσκονται δημοσιευμένα στὴν «ἔκδοση τῆς Βόννης». Μὲ τὸν τελευταῖο ὅρο ἐννοοῦνται οἱ πενήντα ὀγκώδεις τόμοι, ποὺ ἔχουν ἐκδοθῇ στὴν πόλη Bonn τῆς Γερμανίας, ἀπὸ τὸ 1828 ἔως τὸ 1897, μὲ τὸν γενικὸ τίτλο «The Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae».

Στὸν τόμο ποὺ περιλαμβάνει τὴν ἱστορία τοῦ γλαφυροῦ καὶ συναισθηματικοῦ βυζαντινοῦ ἱστορικοῦ Δούκα, ποὺ ἀναφέρεται στὴν Ἄλωση τοῦ 1453, ἔχει συμπεριληφθῇ στὸ τέλος καὶ ἔνα «Χρονικόν», σύντομο καὶ ἀνώνυμο. Σ΄ αὐτὸ ἀναφέρονται καὶ περιστατικὰ ποὺ ἔγιναν λίγα χρόνια μετὰ τὴν Ἄλωση. Μιὰ περικοπὴ ἀπὸ τὸ σύντομο ἐκείνο Χρονικὸ μᾶς ἐνδιαφέρει ἄμεσα, γιατὶ διηγεῖται ἔνα σημαντικὸ περιστατικὸ ποὺ συνέβη τὸ 1522 στὴν Κωσταντινούπολη, ὅταν σουλτάνος ἥταν ὁ Σουλεϊμάν Α΄ ὁ Μεγαλοπρεπής καὶ μέγας βεζίρης ὁ Πιρὶ πασὰς. Διηγεῖται λοιπὸν τὸ Χρονικὸν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τὰ ἑξῆς περιστατικὰ: «Τούτῳ τῷ ἔτει ἔδειξεν ὁ Θεὸς σημεῖον τοιόνδε ἐν τῇ Κωνσταντίνου πόλει, τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Κυριακῇ τοῦ Πάσχα.

Κωνσταντινούπολη (Αρχαίος Ιππόδρομος): Η Δελφική στήλη φιδιού.

Τὸ μεσονύκτιον ἠγέρθησαν οἱ Τερβίσιδες, καὶ ὑπῆγαν εἰς τὴν Ἁγίαν Σοφίαν νὰ σαλαβατίσουν κατὰ τὸ αὐτῶν ἔθος. Καὶ ἐλθόντες εἰς τὰ προαύλια τοῦ ναοῦ ἤκουσαν ψαλμωδίαν, καί εἶδον φῶς μέγα ἐν τῷ ναῷ, καί πλησιάσαντες εὗρον τὰς πύλας ἀνεῳγμένας καὶ φωνὰς ψαλμωδίας, τὸ Χριστὸς ἀνέστη.

Καὶ ἀκούσαντες ἕδωσαν σπουδαίως γνῶσιν τοῦ ἀφεντὸς, ὅστις ἦλθε σωματικῶς καὶ ἤκουσε καί εἶδεν ἐν ὀφθαλμοῖς, κελεύσας ἶνα ἀναβοῦν εἰς τὰ κατηχούμενα νὰ σκοπεύσουν μήποτὲ ἐστιν ἐξ ἀνθρώπων ἡ τοιαύτη ἐνέργεια. Καὶ εὐθὺς ἐξέλιπε τὸ φῶς καὶ ἡ ψαλμωδία. Καὶ πάλιν ὥρμησεν ἵνα κόψῃ τοὺς Χριστιανοὺς, εἰμὴ πάλιν ὁ αὐτὸς Πιριπασιὰς ἀπέκοψεν αὐτοῦ τὴν ὁρμήν».

Ύποβλητικὴ ἡ διήγηση τοῦ Χρονικοῦ γιὰ ὅσα συνέβησαν τὸ 1522, τὴ νύχτα τῆς Λαμπρῆς, στὴν Κωσταντινούπολη. Μέσα ἀπὸ τὴν καθαρεύουσα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, μὲ «τὰς ἀνεῳγμένας πύλας», καὶ τὸ «κελεύσας», μᾶς παραδίδεται ἡ πληροφορία γιὰ μιὰν ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες συγκινήσεις τοῦ Γένους.

Ὁ κόσμος τῶν ὑποδουλωμένων Ἑλλήνων δὲν ἀκούει μέσα ἀπ΄αὐτὰ ἕναν φανταστικὸ θρῦλο, ἀλλὰ πληροφορεῖται ἕνα συγκεκριμένο ἱστορικὸ γεγονὸς ποὺ πιστεύει ὅτι συνέβη ἀληθινὰ, ὅπως τονίζεται, καὶ ποὺ πλῆθος αὐτόπτες καὶ αὐτήκοοι μάρτυρες τὸ ἐπιβεβαίωσαν.

Οἱ ντερβίσηδες μάλιστα ἔτρεξαν τὴν ἴδια στιγμὴ καὶ ἀνακοίνωσαν τὸ θαῦμα στὸν ἵδιο τὸ Σουλτάνο, ποὺ ἀμέσως ἕσπευσε ἐπὶ τόπου, γιὰ νὰ σχηματίσῃ προσωπικὴ ἀντίληψη: «ἕδωσαν σπουδαίως γνῶσιν τοῦ ἀφεντὸς, ὅστις ἦλθε σωματικῶς καὶ ἤκουσε καί εἶδεν ἐν ὀφθαλμοῖς».

Ἥσαν περασμένα τὰ μεσάνυχτα,καὶ ὅμως ὁ μεγάλος ἀφέντης παράτησε τὰ παλάτια, ἔτρεξε στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ,καὶ εἶδε ὁ ἴδιος μὲ τὰ μάτια του τὴ μεγάλη φωτοχυσία, καὶ ἄκουσε μὲ τὰ ἴδια του τ΄αὐτιὰ τὴν ψαλμωδία, τὸ Χριστὸς ἀνέστη. Κοσμοϊστορικὰ γεγονότα προβάλλουν ὅλα αὐτὰ.

Μὲ τὴ διάδοση τοῦ περιστατικοῦ ρίγησαν ἀπὸ ἐθνικὸν ἐνθουσιασμὸ χιλιάδες καρδιὲς σκλαβωμένων Ἑλλήνων, καθὼς ἐπληροφοροῦντο ὅτι ἀκόμη καὶ αὐτὸς ὁ μεγάλος Σουλτάνος ὑποχρεώθηκε νὰ ἀκούσῃ σαστισμένος τὸ ἀκατανίκητο «Χριστὸς ἀνέστη». Δὲν ἦταν ὅμως «ἐξ ἀνθρώπων ἡ τοιαύτη ἐνέργεια». Ἥταν «ἐκ Θεοῦ» ἣ, ὅπως λέγεται στὴν ἀρχὴ τῆς διήγησης, «ἔδειξεν ὁ Θεὸς σημεῖον τοιόνδε ἐν τῇ Κωνσταντίνου πόλει».

Χρειάζεται νὰ σταθοῦμε προσεκτικοὶ σ΄αὐτὲς τὶς λεπτομέρειες. Γιατί μόνο ἔτσι θὰ κατορθώσουμε νὰ τὶς ἐκτιμήσουμε, ὅσο τοὺς ἀξίζει. Μὲ τέτοιες διηγήσεις ἱστορικῶν συμβάντων, ποὺ μεταδίδονταν γρήγορα στὸν Ἑλληνισμὸ καὶ ἀποκτοῦσαν ἐκπληκτικὴ διάδοση, εὔκολα κατανοεῖ καθένας τὸ φούντωμα τῶν κοινῶν πόθων καὶ τῶν κοινῶν ἐλπίδων τοῦ σκλαβωμένου Γένους. Ἀφοῦ ὁ Θεός «ἔδειξεν σημεῖον» καὶ ἀφοῦ ἐκ Θεοῦ ἥτο ἡ τοιαύτη ἐνέργεια», τότε λοιπὸν, τὶ ἄλλο ἀπομένῃ;᾽Ιδοὺ, ὅτι ἐρχόμαστε ὑποχρεωτικὰ στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ Ἐπανάσταση, ποὺ ξέσπασε τὸ 1821, εἶχε άρχίσῃ νὰ γεννιέται μέσα στὶς καρδιὲς τῶν Ἑλλήνων ἀμέσως μετὰ τὸ 1453 καὶ μὲ ἐπίκεντρο τὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ.

Αὐτὲς οἱ μυστικὲς ὑπερκόσμιες χριστιανικὲς λειτουργίες, ποὺ γίνονταν κάθε τόσο μέσα στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ, ποτὲ δὲν σταμάτησαν νὰ προκαλοῦν ἔνταση καὶ ἐθνικὸ παλμὸ στοὺς πόθους καὶ τὶς ἐλπίδες, ποὺ ἀντιπροσώπευαν καὶ ἀποτελοῦσαν τὰ σπουδαιότερα «ὁμότροπα ἤθη» τοῦ ὑπόδουλου Ἑλληνισμοῦ.

Τὸ Πάσχα συνεχιζόταν, στὴ συνείδηση τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, νὰ εἶναι ἀναπόσπαστα δεμένο μὲ τὴ λειτουργία τῆς Ἀναστάσεως μέσα στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ. Ἀκριβῶς δηλαδὴ ὅπως γινόταν χίλια καὶ περισσότερα χρόνια πρὶν. Γραφικὲς εἶναι οἱ προεκτάσεις καὶ οἱ παραλλαγὲς, ποὺ ὁ κεντρικὸς αὐτὸς θρύλος ἔπαιρνε κάθε τόσο. Βεβαίωναν π.χ. ὅτι τὴ Μεγάλη Πέμπτη, ποὺ κατὰ τὸ ἔθιμο βάφονται τὰ κόκκινα αὐγὰ, ἥ, σύμφωνα μὲ ἄλλη ἐκδοχὴ, τὸ πρωὶ τῆς Λαμπρῆς, βρίσκονταν φλούδια ἀπὸ κόκκινα αὐγὰ νὰ εἶναι σκορπισμένα μέσα στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ ἥ ἔξω στὴν αὐλή.

Σύμφωνα μὲ μιὰ νεοελληνικὴ παράδοση, ποὺ μαρτυρεῖται ἀπὸ τὴ νῆσο Κάλυμνο, τὴν ὥρα ποὺ οἱ Τοῦρκοι πῆραν τὴν Πόλη, γινόταν μέσα στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ ἡ γνωστὴ στερνὴ λειτουργία. «Ἀπὸ τότε, ὑποστηρίζει ὁ θρῦλος στὴν Κάλυμνο, οἱ διάκοι ποὺ ἔμειναν κλεισμένοι ἐκεῖ μέσα φροντίζουν καὶ ἀνάβουν τὰ καντήλια. Καὶ ὅταν τοὺς σώνεται τὸ λάδι, βγαίνει ἔξω ἔνας ἀπὸ αὐτοὺς, γιὰ νὰ ἀγοράσῃ.

Καὶ μόλις ζυγιαστῇ τὸ λάδι, ὁ διάκος τὸ παίρνῃ, πληρώνῃ καὶ ἀμέσως φεύγῃ βιαστικὰ, φροντίζοντας νὰ κρυφτῇ μέσα στὸ πλῆθος καὶ νὰ ξεφύγῃ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ τοῦ τὸ πούλησαν, γιατί ἐκεῖνοι τρέχουν ξωπίσω νὰ τὸν ρωτήσουν, ποῦ βρῆκε τὸ χρυσὸ νόμισμα ποὺ τοὺς ἔδωσε. Γιατὶ ὁ διάκος ἐκεῖνος πληρώνῃ τὸ λάδι μὲ νόμισμα παλιὸ, ποὺ εἶναι ὁλόχρυσο καὶ ἔχῃ γραμμένο ἀπάνω του τὸ ὄνομα τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου».

Κατ΄ ἅλλες παραδόσεις, στὴν Ἁγιὰ Σοφιὰ γίνεται κατ΄ ἔτος τὸ Πάσχα μυστικῶς ἡ λειτουργία τῆς Ἁναστάσεως κατὰ θείαν παραχώρησιν ὑπὸ λειτουργῶν τοῦ Θεοῦ νεκρῶν ἥ κεχωρισμένων τοῦ ζῶντος κόσμου. Καὶ σήμερα δὲ ἀκόμη πιστεύεται, ὅτι μιὰ φορὰ τοῦ ἔτους ἕν κεκλεισμένον ἱερόν ἐν τῇ Σοφίᾳ Ἀγίᾳ ἀνοίγεται καὶ γίνεται ἐν αὐτῇ λειτουργία.

Ἕνας ὅμως ἀπὸ τοὺς πιὸ χαρακτηριστικοὺς θρύλους τῆς ἴδιας κατηγορίας εἶναι αὐτὸς ποὺ μιλάῃ γιὰ τὸ ἀπίστευτο πάθημα ποὺ ἔπαθε ἔνα «μπακαλόπουλο». Ὁ θρῦλος, ποὺ βρίσκεται μέσα στὸ βιβλίο «Folklore De Constantinople» (1894) τῶν συγγραφέων Carnoy καὶ Nicolaïdès, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ἕνα μπακαλόπουλο, ποὺ τὸ εἶχανε στείλῃ σ΄ ἔνα θέλημα τὴ νύχτα τῆς Λαμπρῆς, πέρασε κατὰ τύχη ἔξω ἀπὸ τὴν αὐλὴ τῆς Ἁγιᾶς Σοφιᾶς.

Καθώς προχωροῦσε, εἶδε μιὰ πόρτα ἀνοιχτὴ καὶ μπῆκε σὲ μιὰν ἐκκλησιὰ, ποὺ εἶδε πώς ἤταν λειτουργία. Τὸ παιδὶ ἔμεινε στὴ λειτουργία, καὶ ὅταν τελείωσε θέλησε νὰ βγῇ ἔξω, ἀλλὰ ἦσαν τόσοι πολλοὶ στὴν ἐκκλησιὰ, ποὺ δύσκολα μποροῦσε νὰ περάσῃ. Γύρισε λοιπὸν ὁ μικρὸς ὁλόκληρη τὴν ἐκκλησιὰ καὶ κοίταξε χαζεύοντας, καὶ ὅταν κάποτε κατόρθωσε νὰ βγῇ πῆγε κατ΄ εὐθεῖαν στὸ ἀφεντικὸ του καὶ ἅρχισε δουλειὰ.