Σπήλαιο του Τροφώνιου.
Gell, William, περίπου 1801-1813, σχέδιο Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1853,0307.516 © The Trustees of the British Museum
Ήταν οι αρχιτέκτονες που χρησιμοποίησαν τον λίθο στην κατασκευή μνημείων, σε αντικατάσταση των πλίνθων και των ξύλων
Ο Αγαμήδης και ο Τροφώνιος ήταν γιοι του Εργίνου (< έργον + νους), βασιλιά του Ορχομενού. Ως Μινύες ήσαν διάσημοι θρυλικοί αρχιτέκτονες και κτίστες. Ανακάλυψαν τα διάφορα μέταλλα, επινόησαν την λατρεία, και είχαν μεγάλες μαγικές ικανότητες: Προκαλούσαν βροχή ή χαλάζι κατά βούληση, ίνα ωφελούν τα κτήματα φίλων ή να βλάπτουν των εχθρών. Λατρεύονταν ως χθόνιες θεότητες
Το Τροφώνιο, και το γεφύρι της Έρκυνας.Έργο του ROBERT SMIRKE THE YOUNGER. ΑΡΧΕΙΟ: YALE.Φωτ:arxeion-politismou.gr
Μυθικός μάντης και αρχιτέκτονας χρησιμοποίησε μαζί με τον Αγαμήδη τον λίθο στην κατασκευή μνημείων, σε αντικατάσταση των πλίνθων και των ξύλων. Ανάμεσα στα μνημεία που τους αποδίδονται είναι το σπίτι του Αμφιτρύωνα και της Αλκμήνης στη Θήβα, οι θησαυροί του Υριέα στην Υρία και του Αυγεία στην Ήλιδα, ο ναός του Ποσειδώνα στη Μαντίνεια, ένας ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς (Ὁμηρικός Ὕμνος εἰς Ἀπόλλωνα, στ. 281-304). Μόνος του ο Τροφώνιος ανέλαβε τον ναό του Απόλλωνα στις Παγασές και το δικό του μαντικό ιερό στη Λεβάδεια, όπου και λατρεύτηκε ως χθόνιος θεός και μάντης.
Το σπίτι του Αμφιτρύωνα και της Αλκμήνης- Στα αριστερά των πυλών που ονομάζονται Ηλέκτρες, είναι τα ερείπια ενός σπιτιού, όπου λένε ότι έζησε ο Αμφιτρύωνας, όταν εξορίστηκε από την Τίρυνθα για τον φόνο του Ηλεκτρύωνα. Ανάμεσα στα ερείπια βλέπεις καθαρά το δωμάτιο της Αλκμήνης. Και λένε ότι το έχτισαν για τον Αμφιτρύωνα ο Τοφώνιος και ο Αγαμήδης και ότι είναι χαραγμένη επάνω η ακόλουθη επιγραφή: Σαν ήτανε ο Αμφιτρύωνας να φέρει νύφη την Αλκμήνη / εδώ, διάλεξε για τον εαυτό του αυτό το δώμα. / Το 'χτισε ο Αγχάσιος Τροφώνιος κι ο Αγαμήδης. (Παυσ. 9.11.1)
Από το βιβλίο Historia Deorum Fatidicorum, Geneva, 1675. Σύμφωνα με την παράδοση ένας βοσκός ακολουθώντας τις μέλισσες ανακάλυψε τον τάφο του Τροφώνιου.Σύμφωνα με τον Παυσανία, το μαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά ήταν αρχικά άγνωστο στους Βοιωτούς. Σε καιρό ανομβρίας, απεσταλμένοι βοιωτικών πόλεων επισκέφθηκαν το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς για να λάβουν χρησμό. Εκεί, η Πυθία τους παρέπεμψε στον Τροφώνιο για να τους δώσει τη λύση. Οι απεσταλμένοι πήγαν στη Λιβαδειά, αλλά δεν μπορούσαν να εντοπίσουν το μαντείο, ώσπου ένας από τους αντιπροσώπους του Ακραιφνίου, ονομαζόμενος Σάων, ακολούθησε ένα σμήνος μελισσών που τον οδήγησε στο άντρο του Τροφωνίου. Ο θεός τον μύησε στη λατρεία του και στο σημείο αυτό εγκαθιδρύθηκε το μαντείο.
Από το κάποτε ακμάζον ιερό τέμενος και μαντείο του Τροφωνίου δεν έχει σωθεί σχεδόν τίποτα, παρά μερικές κόγχες λαξευμένες στο βράχο του φαραγγιού της Έρκυνας, στους πρόποδες του υψώματος του μεσαιωνικού φρουρίου, για την τοποθέτηση αναθημάτων. Εκτός από αυτές, λαξευμένο στο βράχο είναι και ένα μικρό ορθογώνιο δωμάτιο, με χαμηλούς λαξευτούς πάγκους κατά μήκος των μακρών πλευρών του, όπου μπορούσαν να καθίσουν άτομα που λάμβαναν μέρος σε κάποια ιεροπραξία. Ίσως πρόκειται για τη σπηλιά των πηγών της Έρκυνας, πλάι στην οποία ο Παυσανίας αντίκρισε τα αγάλματα του Τροφωνίου και της Έρκυνας που έμοιαζαν στον Ασκληπιό και την Υγεία
Ωστόσο, θεωρείται και κλέφτης, κάτι που προκάλεσε και τη διακωμώδησή του. Όταν ο Αγαμήδης και ο Τροφώνιος, κατασκεύασαν το θησαυρό του Υριέα, φρόντισαν ώστε αφαιρώντας κάποιο λίθο να μπορούν να μπαίνουν κρυφά στο κτίσμα και να αφαιρούν από τον θησαυρό. Καταλαβαίνοντας ο Υριέας ότι του έλειπε χρυσάφι, άλλοτε μόνος του, άλλοτε αφού συμβουλεύτηκε τον Δαίδαλο, έστησε παγίδα μέσα στην οποία πιάστηκε ο Αγαμήδης. (Εικ. 289)
Οι πιο πολλές και συστηματικές πληροφορίες για το μαντείο του Τροφωνίου και το τελετουργικό του περιέχονται στην περίφημη περιγραφή του Παυσανία. Από αυτή προκύπτει μια περίπλοκη τριμερής τοπογραφική διάταξη των ιερών χώρων του τεμένους, την οποία πιθανότατα επέβαλλαν η διαμόρφωση του εδάφους και η λατρευτική παράδοση. Επίκεντρο της λατρείας ήταν οι πλούσιες πηγές της Έρκυνας, στη δυτική πλευρά της οποίας ήταν το ιερό άλσος του Τροφωνίου. Στο λεγόμενο “λάκκο του Αγαμήδη” κάθε χρηστηριαζόμενος θυσίαζε πριν κατεβεί στο άντρο του Τροφωνίου
Η κάθοδος (κατάβασις) στο άντρο του Τροφωνίου αποτελούσε μια ολόκληρη ιεροτελεστία με σκοπό τον πλήρη εξαγνισμό του χρηστηριαζομένου. Αυτός, συνοδευόμενος από δύο δεκατριάχρονα παιδιά της πόλης που τα αποκαλούσαν Ερμές, λουζόταν αρχικά στα νερά της Έρκυνας και ακολούθως αλειφόταν με έλαιο. Στη συνέχεια, τον παραλάμβαναν οι ιερείς που του έδιναν να πιεί από το νερό των πηγών του ποταμού, της Λήθης και της Μνημοσύνης, αρχικά για να λησμονήσει όλες τις έγνοιες που είχε ως τότε και κατόπιν για να θυμηθεί όσα θα έβλεπε και θα άκουγε στο μαντικό σπήλαιο. Αμέσως μετά οι ιερείς τον έφερναν μπροστά στο λατρευτικό άγαλμα του Τροφωνίου, έργο, κατά την παράδοση, του Δαιδάλου, όπου προσευχόταν.
Τότε ο Τροφώνιος έκοψε το κεφάλι του συνεργάτη του, για να μην αποκαλύψει και τη δική του ταυτότητα. Φτάνοντας στη Λεβάδεια, κοντά στον ποταμό Έρκυνα, η γη σχίστηκε στα δυο και ο Τροφώνιος χάθηκε σε χάσμα (όπως ο Αμφιάραος) που ονομάστηκε «Λάκκος του Αγαμήδη», ενώ παραδίπλα υπήρχε και στήλη με το όνομά του. Άλλη εκδοχή θέλει τον εξαπατημένο βασιλιά να ανακαλύπτει τον κλέφτη από τις σταγόνες του κομμένου κεφαλιού του Αγαμήδη, οπότε ο Τροφώνιος άνοιξε υπόγειο θάλαμο στη γη και κρύφτηκε. Αυτόν τον τόπο θεώρησαν οι μεταγενέστεροι ιερό και τον λάτρεψαν σαν θεό.
Το σπήλαιο και ο ναός του Τροφώνιου.
Hooghe, Romeyn de, 1687 Rijksmuseum, RP-P-1907-5700
Άλλες πηγές θέλουν τον θάνατο του Τροφώνιου αντίτιμο δωρεάς του Απόλλωνα προς τους αρχιτέκτονες του ναού του. Λεγόταν ότι όταν ζήτησαν την αμοιβή τους από τον θεό, εκείνος τους υποσχέθηκε ότι θα τους πληρώσει σε οκτώ μέρες· στο διάστημα αυτό τους συμβούλευσε να διασκεδάσουν. Την όγδοη νύχτα πέθαναν και οι δυο από γλυκό θάνατο - η καλύτερη αμοιβή ενός θεού προς θνητούς.
Αναφορικά με τις μυθολογικές παραδόσεις που ήταν γνωστές στην αρχαιότητα για τον Τροφώνιο, αυτός και ο αδελφός του Αγαμήδης ήταν γιοι του θεού Απόλλωνα. Κατά μια άλλη όμως εκδοχή του μύθου, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας, τα δυο αδέλφια είχαν πατέρα το βασιλιά του Ορχομενού Εργίνο. Αυτός, σε προχωρημένη ηλικία και χωρίς παιδιά, ζήτησε χρησμό από το μαντείο των Δελφών. Με βάση τη συμβουλή του δελφικού ιερού –στο γεροντικό ιστοβοέα (άροτρο) του αλετριού σου βάλε καινούρια κεφαλή– ο Εργίνος πήρε νέα γυναίκα και με εκείνη απέκτησε δύο γιούς, τον Τροφώνιο και τον Αγαμήδη.
Το χάσμα ή σπήλαιο του Τροφώνιου ξεχάστηκε και ανακαλύφθηκε εκ νέου όταν οι Λιβαδείτες υπέφεραν από λιμό, και συμβουλεύτηκαν το μαντείο των Δελφών. Η Πυθία τους αποκάλυψε πως ένας ανώνυμος ήρωας είχε θυμώσει γιατί ήταν παραμελημένος. Έπρεπε, λοιπόν, να βρουν το τάφο του και να του προσφέρουν εφεξής λατρεία. Μετά από πολλές ανεπιτυχείς προσπάθειες ένας νεαρός βοσκός ακολουθώντας τις μέλισσες ανακάλυψε μια τρύπα στο έδαφος, ένα χάσμα δηλαδή. Εκεί αντί για μέλι συνάντησε έναν δαίμονα. (Εικ. 290) Ο λιμός σταμάτησε και η Λεβάδεια απέκτησε το διάσημο μαντείο της. Όσοι αναζητούσαν χρησμό από τον Τροφώνιο έπρεπε να θυσιάσουν κριό στον λάκκο, στο άλσος της Λεβάδειας.
Μαντείο Τροφώνιου στη Λειβαδιά. Κατάβαση στο άντρο. Εικονική αναπαράσταση.
© Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Η κατάποση και του Τροφωνίου από τη γη, η ίδρυση μαντείου στο άντρο του με θυσίες σε χθόνιες θεότητες και στην τροφό του Δήμητρα-Ευρώπη (Παυσ. 9.39.5), αλλά και η ετυμολογία του ονόματος του, παραπέμπουν σε έναν αρχέγονο χθόνιο θεό της γονιμότητας που υποβιβάστηκε σε τοπικό ήρωα. Τον χθόνιο χαρακτήρα του ενισχύουν τα ιερά φίδια του άντρου του, που συνιστούν «εμβληματικό» χαρακτηριστικό που ο Βοιωτός μάντης μοιράζεται με τον Αμφιάραο και τον Ασκληπιό, και το οποίο συνοδεύει, άμεσα ή έμμεσα, όλες τις μαντικές/θεραπευτικές μυθικές μορφές, θνητούς, θεούς και ημίθεους ήρωες.
Σε αναθηματικό ανάγλυφο του 4ου αι. π.Χ. από τη Λιβαδειά παριστάνεται ο Τροφώνιος ανάμεσα σε γνωστές θεότητες (Πάνα, Κυβέλη, Αρτέμιδα, Διόνυσο, Διοσκούρους) και προσκυνητές (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3942).
Το Τροφώνιο, το Φαράγγι της Έρκυνας, το μονότοξο γεφύρι, το κάστρο Λειβαδιάς.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΕΙΒΑΔΙΑΣ.Φωτ:arxeion-politismou.gr
Το μαντείο στη Λεβάδεια
Μαντείο Τροφώνιου στη Λειβαδιά.
Τμήμα του φαραγγιού της Έρκυνας στην περιοχή των πηγών του ποταμού, όπου βρισκόταν το επίκεντρο του ιερού τεμένους του Τροφωνίου. Αριστερά βρίσκεται το βραχώδες ύψωμα του μεσαιωνικού φρουρίου, όπου πρέπει να υπήρχε το μαντικό σπήλαιο του θεού. Λήψη από νότια. © Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Η χρησμοδότηση στο Τροφώνιο ήταν ενεργή από τα αρχαϊκά χρόνια, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές (Ηρόδοτος και Αριστοφάνης), που μιλούν για χρησμούς στον Κροίσο (550 π.Χ.) και στον απεσταλμένο του Μαρδόνιου (480 π.Χ.). Ωστόσο, το μαντείο του Τροφωνίου, γνωστού ενίοτε και ως Δία Τροφώνιου, απέκτησε ιδιαίτερη δημοτικότητα και αίγλη κυρίως στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια της ατομικότητας και λιγότερο των κοινωνικών δραστηριοτήτων.
To Τροφώνιο εσωτερικά ή Τροφώνιον Άντρον ή Τροφώνιο Μαντείο
Του W Gell (1811;), Βρετανικο Μουσείο.Φωτ:arxeion-politismou.gr
Γι' αυτό σε φιλολογικά και επιγραφικά κείμενα των ρωμαϊκών χρόνων η Λιβαδειά αποκαλείται Ιερά πόλις. Μάλιστα οι πηγές μαρτυρούν και την τέλεση αγώνων προς τιμήν του Τροφώνιου σε συνδυασμό με τα Βασίλεια, αγώνες προς τιμήν του Διός Βασιλέως.
Μαντείο Τροφώνιου στη Λειβαδιά. Το νοτιοανατολικό τμήμα των θεμελίων του ναού του Διός Βασιλέως
Η λατρεία στο Τροφώνιο έχει πολλά κοινά σημεία γενικά με τα μυστηριακά ιερά και με τις δοκιμασίες που αυτά απαιτούσαν από τους προσκυνητές και τους μύστες (καθαρμούς, εγκοίμηση, ειδική δίαιτα, λουτρό, πόση ύδατος, προσευχές, ένδυση με λινή εσθήτα και σάνδαλα).
Χάρτης της Λειβαδιάς, του 1661, με το Τροφώνιο άντρο, τον Ασωπό, την Έρκυνα και τον ναό της
και το σπήλαιο του Αγαμήδη.-Του Γιόχαν Λόρενμπεργκ.Φωτ:arxeion-politismou.gr
Όλα αυτά, καθώς και η μορφή και το μαντείο του Τροφώνιου περιγράφηκαν από αρχαίους συγγραφείς, μερικοί από τους οποίους, όπως ο Δικαίαρχος και ο Πλούταρχος συνέγραψαν ειδικά και ομότιτλα έργα (Περί της εις Τροφωνίου καταβάσεως).
(Εικ. 289) Τροφώνιος και Αγαμήδης.στην παγίδα ... Σ’ αυτές πιάστηκε ο Αγαμήδης, του οποίου το κεφάλι έκοψε ο Τροφώνιος για να τον απαλλάξει από τα επερχόμενα βασανιστήρια, αλλά και για να μην προδοθεί και ο ίδιος. Αυτόν, η παράδοση έλεγε, πως άνοιξε η γη και τον κατάπιε στο ιερό άλσος του στη Λιβαδειά.- Κορινθιακός μελανόμορφος κρατήρας του 6ου αι. π.Χ. Δύο άντρες πιασμένοι σε παγίδα από το κεφάλι φαίνεται να βρίσκονται κλεισμένοι σε κάποιο θησαυροφυλάκιο. Μια γυναίκα πλησιάζει να προσφέρει τροφή. Αν και παραλλαγμένη η αγγειογραφία, πιστεύεται πως εικονίζει τον Τροφώνιο και τον Αγαμήδη. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου Ε 632
Έκτισαν θαυμαστά οικοδομήματα, όπως τον θάλαμο της Αλκμήνης, τον ναό του Ποσειδώνος στην Μαντίνεια, το υπόγειο ιερό της Λειβαδιάς, το θησαυροφυλάκιο του Υριέα, βασιλιά της Υρίας Βοιωτίας, το θησαυροφυλάκιο του βασιλιά Αυγεία, τον ναό του Απόλλωνος στους Δελφούς, κ.ά. όλα με «μαγική» τεχνολογία… Αλλά και το θησαυροφυλάκιο του βασιλιά Ραμψίνιτου της Αιγύπτου, δια της τεχνολογίας των Μινυών…
Η σκοτεινή και μυστηριακή λατρεία και μαντική του διακωμωδήθηκαν ήδη από τους κλασικούς ποιητές (Αριστοφ., Νεφέλες, 506-508, Ευρ., Ίων 300, 393, 405) και από τους ποιητές της νέας κωμωδίας Άλεξι και Μένανδρο σε έργα τους με τίτλο Τροφώνιος, ενώ ο Antonio Salieri (1750-1825) συνέθεσε κωμική όπερα σε δύο πράξεις, με τίτλο La Grotta di Trofonio (Η σπηλιά του Τροφωνίου), όπου ο μάντης αντιστρέφει τις ιδιότητες του χαρακτήρα δύο ζευγαριών, ώστε τα παντρολογήματα να είναι ταιριαστά.
Το σπήλαιο του Τροφωνίου. Έργο αγνώστου (1794-1796).Φωτ:arxeion-politismou.gr
Πάντως, οι πιο πολλές και συστηματικές πληροφορίες για το μαντείο και τα τελετουργικά του περιέχονται στην περιγραφή του Παυσανία, η οποία, ωστόσο, δεν αποκλείεται να αντανακλά μια αναδιοργάνωση στην ελληνιστική περίοδο.
Τον 2ο αι. μ.Χ., ο Πλούταρχος, που καταγόταν από τη γειτονική Χαιρώνεια, συνέγραψε ειδικό έργο αφιερωμένο στο τελετουργικό που ακολουθούταν εκεί (Περί της εις Τροφωνίου καταβάσεως). Στην κάθοδο στο υπόγειο σπήλαιο αναφέρεται και ο σύγχρονος του Παυσανία Λουκιανός.
Από το κάποτε ακμάζον ιερό τέμενος και μαντείο του Τροφωνίου δεν έχει σωθεί σχεδόν τίποτα, παρά μερικές κόγχες λαξευμένες στο βράχο του φαραγγιού της Έρκυνας, στους πρόποδες του υψώματος του μεσαιωνικού φρουρίου, για την τοποθέτηση αναθημάτων. Εκτός από αυτές, λαξευμένο στο βράχο είναι και ένα μικρό ορθογώνιο δωμάτιο, με χαμηλούς λαξευτούς πάγκους κατά μήκος των μακρών πλευρών του, όπου μπορούσαν να καθίσουν άτομα που λάμβαναν μέρος σε κάποια ιεροπραξία. Ίσως πρόκειται για τη σπηλιά των πηγών της Έρκυνας, πλάι στην οποία ο Παυσανίας αντίκρισε τα αγάλματα του Τροφωνίου και της Έρκυνας που έμοιαζαν στον Ασκληπιό και την Υγεία. Η αλλοίωση του τοπίου λόγω της οικοδόμησης του μεσαιωνικού φρουρίου, που χρησιμοποίησε το σύνολο σχεδόν του υλικού των παλαιών κτισμάτων είναι τέτοια, ώστε όλες οι παλαιότερες και νεώτερες ανασκαφικές ή τοπογραφικές προσπάθειες για την ανεύρεση του ναού και του μαντείου του Τροφωνίου να αποβούν άκαρπες.
Από την περιοχή των πηγών της Έρκυνας περισώθηκαν αγάλματα πεπλοφόρων γυναικών που πιθανολογείται ότι απεικονίζουν θεότητες ή άλλες μορφές της τοπικής λατρείας και σήμερα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας. Το σημαντικότερο, ωστόσο, εύρημα είναι ένα αναθηματικό ανάγλυφο στον Τροφώνιο που βρέθηκε το 1931 στην κοίτη της Έρκυνας και σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Σ’ αυτό εικονίζονται 16 μορφές θεοτήτων και λατρευτών. Από τα αριστερά διακρίνεται η καθιστή σε θρόνο Κυβέλη και η Περσεφόνη που οδηγεί μορφή με πέπλο και καλυμμένο πρόσωπο, ίσως κάποια χρηστηριαζόμενη. Ακολουθούν κρατώντας πυρσούς ο Διόνυσος-Ζαγρεύς, ο Παν και η Εκάτη. Ο Τροφώνιος, γενειοφόρος, κρατά κέρας αφθονίας και δεσπόζει στο κέντρο της σκηνής, μπροστά σε τράπεζα με προσφορές. Στη συνέχεια, εικονίζονται τρεις Κουρήτες με κράνη και ασπίδες, οι Διόσκουροι και τέσσερεις λάτρεις σε μικρότερο μέγεθος, ίσως η οικογένεια των αναθετών. Τέλος, αξιόλογο εύρημα αποτελεί το άγαλμα της Κυβέλης που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
Κείμενα φωτογραφίες
- Πύλη για την Ελληνική γλώσσα
- Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
- Αρχείον Πολιτισμού
- © The Trustees of the British Museum
- Δήμος Λεβαδέων
