H αθηναϊκή εκστρατεία στην Αίγυπτο και η αντιπερσική πολιτική της Αθήνας
Περίληψη – Χρονολόγηση
Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας 470-460 π.Χ., κατά τη βασιλεία του Πέρση Αρταξέρξη Α΄, μια μερίδα Αιγυπτίων της αιγυπτιακής σατραπείας επαναστάτησε κατά της περσικής εξουσίας στη χώρα με επικεφαλής το Λίβυο Ίναρο.[1] Η εξέγερση ξεκίνησε από το δυτικό Δέλτα και γρήγορα εξαπλώθηκε. Ζητήθηκε η βοήθεια των Αθηναίων που έστειλαν υπό το Χαριτιμίδη στόλο 200 πλοίων, τα οποία αρχικά προορίζονταν για την Κύπρο.
Αν και ο στρατός του Ινάρου νίκησε το στρατό ξηράς των Περσών και σκότωσε το σατράπη Αχαιμένη, ο Χαριτιμίδης υπέστη βαριές απώλειες στο Νείλο. Η περσική απάντηση ήρθε, όταν ο Μεγάβυζος, σατράπης της Συρίας, κατέλαβε τη Μέμφιδα και πολιόρκησε τον Ίναρο και τους Έλληνες συμμάχους του στη νήσο Προσωπίτιδα. Οι Πέρσες συνέλαβαν ή σκότωσαν τους περισσότερους και έστειλαν τον Ίναρο στην Περσία για εκτέλεση, ενώ αργότερα κατέστρεψαν δεύτερο αθηναϊκό στόλο που ήρθε προς ενίσχυση.
Ωστόσο το χρονολόγιο των γεγονότων της αιγυπτιακής εξέγερσης και της αθηναϊκής επέμβασης είναι εξαιρετικά αβέβαιο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δύο κυριότερες πηγές μας (Θουκυδίδης, Διόδωρος) είναι αντιφατικές. Ο Θουκυδίδης (1.104, 1.109-110) δε μας δίνει ακριβή χρονολόγηση για την έναρξη της εκστρατείας, την οποία τοποθετεί αμέσως μετά από την αποστολή δυνάμεων στην Κύπρο και μετά από τη συμμαχία Άργους και Αθήνας (462/1 π.Χ.), το χτίσιμο των μακρών τειχών στα Μέγαρα (1.103.4), και πριν από την αθηναϊκή επίθεση εναντίον των Αλιών (459 π.Χ.).
Ωστόσο ο Αθηναίος ιστορικός μας πληροφορεί ότι η εκστρατεία κράτησε 6 χρόνια (1.110) και τελείωσε πριν από τις επιχειρήσεις στη Θεσσαλία (454 π.Χ.). Από την άλλη ο Διόδωρος (11.71) τοποθετεί την έναρξη της αιγυπτιακής εξέγερσης και την αίτηση για αθηναϊκή βοήθεια το 463/2 (επί άρχοντος Τληπολέμου), την έναρξη της εκστρατείας επί άρχοντος Κόνωνος, το 462/1 (11.74), και το τέλος της το 460/59 επί άρχοντος Φρασικλείδου (11.77), επομένως δίνει για την εκστρατεία μια διάρκεια 3 ετών.
O Νείλος
Ωστόσο ο Διόδωρος έρχεται σε αντίφαση με μια σημαντική επιγραφική πηγή,[2] η οποία καταγράφει τις απώλειες ενός αθηναϊκού δήμου μέσα σε ένα έτος σε διάφορους πολέμους στην Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Φοινίκη, τους Αλιείς, την Αίγινα και τα Μέγαρα. Με βάση το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις στην Αίγινα, τα Μέγαρα και τους Αλιείς χρονολογούνται στα 459/8 και 458/7, η επιγραφή πρέπει να ανήκει σ’ αυτά τα έτη. Συνεπώς η εκστρατεία στην Αίγυπτο ήταν σε εξέλιξη το 459 ή 458 και ο Διόδωρος κάνει λάθος.
Το γεγονός αυτό εμπνέει ισχυρές αμφιβολίες και για την ακρίβεια των άλλων χρονολογικών ενδείξεων που παραθέτει ο μεταγενέστερος ιστορικός. Έτσι οι κυριότεροι σύγχρονοι ιστορικοί βασίζονται κυρίως στο Θουκυδίδη, για να ορίσουν τα χρονικά όρια της αιγυπτιακής εκστρατείας των Αθηναίων, τοποθετώντας τα χοντρικά μεταξύ 460 και 455 ή 454 π.Χ. Το τέλος της αιγυπτιακής εκστρατείας συχνά συνδέεται με τη μετακίνηση του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα το 454 π.Χ.: οι μεγάλες απώλειες των Αθηναίων και των συμμάχων τους μπορεί να κατέστησαν για ένα διάστημα το Αιγαίο ανασφαλές.
Η γενικότερη αντιπερσική πολιτική της Αθήνας κατά τα χρόνια αυτά οδήγησε τους Αθηναίους να δουν την εξέγερση ευνοϊκά, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι πράγματι βοήθησαν τον Ίναρο. [3]Μάλιστα οι δυνάμεις που στάλθηκαν στην Αίγυπτο έδρευαν ήδη στην Κύπρο, στο πλαίσιο μιας άλλης αντιπερσικής επιχείρησης, γεγονός που αποδεικνύει την ετοιμότητα των Αθηναίων να εκμεταλλευτούν κάθε αδυναμία της περσικής εξουσίας. Η επιθετική πολιτική εναντίον των Περσών υπερβαίνει αυτή την περίοδο τα όρια των πολιτικών ομάδων στο εσωτερικό της Αθήνας και υποστηρίζεται και από τους συντηρητικούς του Κίμωνα και από τους δημοκρατικούς (η εκστρατεία στην Αίγυπτο διεξήχθη τελικά επί Περικλή): η θεμιστόκλεια πολιτική της επιθετικότητας εναντίον της Σπάρτης δεν απέκλειε τον κιμώνειου τύπου πόλεμο εναντίον των Περσών, ακόμη και μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα. – Σταύρος Γκιργκένης Διδάκτορας κλασικής φιλολογίας
Αναφορές
[1] Κυριότερες αρχαίες πηγές: Ηρόδ. 3.12, 15, 7.7, Θουκ. 1.104, 109-110, Ισοκρ. 8.86, Διόδ. 11.71, 74-75, Κτησίας απ. 14.
[2] Μeiggs-Lewis 33=Fornara 78.
[3] Η αθηναϊκή επέμβαση στην Αίγυπτο μπορεί να καθοδηγήθηκε τόσο από γενικότερα αντιπερσικά κίνητρα (Διόδωρος 11.71.5, οἱ δὲ Ἀθηναῖοι κρίναντες συμφέρειν αὐτοῖς τοὺς μὲν Πέρσας εἰς τὸ δυνατὸν ταπεινοῦν), όσο και από οικονομικά, δηλαδή από την επιθυμία για την εξασφάλιση της τροφοδοσίας σιτηρών από την Αίγυπτο και την ένταξη της περιοχής στην επεκτατική εμπορική και αποικιστική ελληνική κίνηση. Ο Meiggs προτείνει και δύο άλλα κίνητρα πίσω από την εκστρατεία σε Κύπρο και Αίγυπτο: 1) οι Αθηναίοι μπορεί να την είδαν ως μια ευκαιρία για να καταλαγιάσει η αναταραχή στο εσωτερικό της συμμαχίας μετά τα γεγονότα της αποστασίας της Θάσου και της αιματηρής καταστολής της από την Αθήνα. 2) Ο αποκλεισμός του φοινικικού εμπορίου από την Αίγυπτο. -
Η Εκστρατεία της Δηλιακής συμμαχίας στην Αίγυπτο
Η αιγυπτιακή εκστρατεία, όπως προαναφέρθηκε, γενικά θεωρείται ότι άρχισε το 460 π.Χ. Αλλά ούτε αυτή η ημερομηνία θεωρείται βέβαια, επειδή αυτή την περίοδο η Αθήνα ήταν ήδη σε πόλεμο με τη Σπάρτη (Πρώτος Πελοποννησιακός Πόλεμος). Υπάρχουν ακόμα αμφιβολίες αν η Αθήνα μπορούσε να αρχίσει εκστρατεία στην Αίγυπτο υπό αυτές τις συνθήκες, και θεωρείται ότι η εκστρατεία άρχισε πριν τον πόλεμο με τη Σπάρτη, το 462 π.Χ.[81] Ωστόσο, αυτή η ημερομηνία δεν έγινε δεκτή, και φαίνεται ότι η αιγυπτιακή εκστρατεία ήταν, από την πλευρά της Αθήνας, απλά ένα μέρος του πολιτικού καιροσκοπισμού.[82]
Χάρτης της Αιγύπτου, με τους τόπους όπου έγινε η εκστρατεία της Δηλιακής Συμμαχίας (460-454 π.Χ)
Η αιγυπτιακή σατραπεία της Περσικής Αυτοκρατορίας ήταν ιδιαίτερα επιρρεπής σε επαναστάσεις, μια από τις οποίες έγινε το 468 π.Χ.[83][84] Το 461 ή το 460 π.Χ, μια νέα επανάσταση ξέσπασε υπό την ηγεσία του Ινάρω, ενός στρατηγού από τη Λιβύη. Αυτή η εξέγερση σάρωσε γρήγορα τη χώρα, η οποία έπεσε στα χέρια του Ινάρω.[85] Ο Ινάρως,( Ίναρος ΙΙ ) τότε, ζήτησε τη βοήθεια της Δηλιακής Συμμαχίας για να αντιμετωπίσει τους Πέρσες. (Ο Ιναρος Β ήταν ένας πρίγκιπας της Λιβύης καταγωγής, της φυλής του Bakales, Αν και η αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών ήταν σε πόλεμο με την Αθήνα , Ο Ιναρος διατήρησε εμπορικές σχέσεις με τις ελληνικές πόλεις και έστελνε δημητριακά,)
Παράλληλα, στην Κύπρο, η Συμμαχία έστειλε δύναμη 200 πλοίων, τα οποία, μετά από διαταγή των Αθηναίων, στάλθηκαν στην Αίγυπτο.[85] Πράγματι, είναι πιθανό ότι ο στόλος που στάλθηκε στην Κύπρο και μετά στην Αίγυπτο απέσπασε την προσοχή των Περσών, και φαίνεται να ήταν η καλύτερη στιγμή για εκστρατεία στην Κύπρο.[82] Ίσως αυτό εξηγεί την απερίσκεπτη απόφαση των Αθηναίων να πολεμήσουν σε δύο μέτωπα.[82][86] Ο Θουκυδίδης φαίνεται να υπονοεί ότι το σύνολο του στόλου εκτράπηκε στην Αίγυπτο, αν και θεωρεί επίσης ότι ένας τόσο μεγάλος στόλος ήταν άχρηστος, και ένα μέρος του έμεινε στη Μικρά Ασία αυτή την περίοδο.[82]
Ο Κτησίας αναφέρει ότι οι Αθηναίοι έστειλαν 40 πλοία, ενώ ο Διόδωρος 200.[87][88] Ο Φάιν (αγγ. Fine) προτείνει διάφορες αιτίες για τις οποίες οι Αθηναίοι δέχτηκαν να υποστηρίξουν την επανάσταση στην Αίγυπτο, παρά τον πόλεμο σε άλλη περιοχή – πρώτη αιτία ήταν η ευκαιρία για να αποδυναμώσουν την Περσία, η επιθυμία τους για ναυτική βάση στην Αίγυπτο, η πρόσβαση που θα είχαν στην τεράστια ποσότητα σιτηρών του Νείλου, και, από την οπτική γωνία των συμμάχων της, τελευταία αιτία ήταν η ευκαιρία να αποκαταστήσουν κερδοφόρους εμπορικούς δεσμούς με την Αίγυπτο.[82]
Μάχη της Παμπρήμιδος ή Ξόις (;)
Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο οποίος είναι η μοναδική λεπτομερής πηγή για αυτή την περίοδο, οι Πέρσες έστησαν στρατόπεδο κοντά στον Νείλο.[88] Αν και ο Ηρόδοτος δεν καλύπτει αυτή την περίοδο στην ιστορία του, καταγράφει πως «είδε τα κρανία των Περσών που σκοτώθηκαν μαζί με τον γιο του Δαρείου, Αχαιμένη, από τον στρατό του Ινάρω ( Ίναρος ΙΙ )».[89] Αυτό πιστοποιεί ότι η μάχη έγινε στην πραγματικότητα, και δίνει την τοποθεσία, ενώ ο Διόδωρος δεν τη δίνει. Η Πάμπρημις φαίνεται να ήταν πόλη στα δέλτα του Νείλου, και ένα κέντρο λατρείας για το αιγυπτιακό αντίστοιχο του Άρη.[90] Ο Διόδωρος μας λέει ότι όταν οι Αθηναίοι έφθασαν, αυτοί και οι Αιγύπτιοι δέχθηκαν επίθεση από τους Πέρσες.
Στην αρχή, οι Πέρσες είχαν την υπεροχή λόγω του μεγαλύτερου στρατού τους, αλλά οι Αθηναίοι έσπασαν την περσική γραμμή, και ο περσικός στρατός διαλύθηκε και υποχώρησε. Ένα μέρος του περσικού στρατού, ωστόσο, βρήκε καταφύγιο στα τείχη της Μέμφιδος (γνωστό ως Λευκόν Τείχος).[88] Ο Θουκυδίδης αναφέρει: «και αφού έκαναν τους εαυτούς τους κύριους του ποταμού και των 2/3 της Μέμφιδος, αποφάσισαν να επιτεθούν στο άλλο τρίτο, γνωστό ως Λευκόν Τείχος».[85]
Από τη θάλασσα, η αθηναϊκή ναυτική διοίκηση υπό τον Χαριτιμήδη, νίκησε ολοκληρωτικά το Περσικό ναυτικό, συλλαμβάνει είκοσι πλοία και βυθίζει τριάντα, σκόρπισε τα φοινικικά πλοία προς στο ποτάμι και στην Μέμφιδα .
Πολιορκία της Μέμφιδος (455 π.Χ)
Οι Αθηναίοι και οι Αιγύπτιοι αποφάσισαν να πολιορκήσουν το Λευκόν Τείχος. Μεγάλο μέρος του ελληνικού στόλου αποτελείται από σκάφη μικρότερα από τριήρεις , έτσι θα μπορούσε να ελιχθεί στο ποτάμι και να προχωρήσει μέχρι την Μέμφιδα και αυτή να είναι αποκλεισμένη από τη θάλασσα και τη στεριά , και τελικά να κατακτήσουν , αλλά τα υπολείμματα των περσικών στρατευμάτων ήταν σε θέση να βρουν καταφύγιο στο Λευκόν Τείχος την ακρόπολη της πόλης.Προφανώς η πολιορκία δεν είχε επιτυχία, και πιθανώς διήρκεσε, τουλάχιστον, τέσσερα χρόνια, αλλά ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι η εκστρατεία διήρκεσε έξι χρόνια,[91] και ότι παράλληλα διεξάγονταν η πολιορκία της Προσωπίτιδας.[92]
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, στην αρχή ο Αρταξέρξης έστειλε τον Μεγάβαζο με πολλά χρήματα για να πείσει τους Σπαρτιάτες να επιτεθούν στην Αττική, και ν’ αναγκαστούν έτσι οι Αθηναίοι να φύγουν από την Αίγυπτο. Η προσπάθεια απέτυχε, και τότε ο Αρταξέρξης συγκέντρωσε μεγάλο στρατό, υπό την ηγεσία του Μεγάβυζου του Ζωπύρου, που κατευθύνθηκε στην Αίγυπτο.[92]
Ο Διόδωρος αναφέρει περίπου την ίδια ιστορία, με περισσότερες λεπτομέρειες – μετά την αποτυχία της δωροδοκίας, ο Αρταξέρξης ανάθεσε στον Μεγάβυζο και στον Αρτάβαζο τη διοίκηση ενός στρατού 300.000 ανδρών, με διαταγή να καταπνίξουν την επανάσταση. Πήγαν πρώτα από την Περσία στην Κιλικία, όπου παρέλαβαν 300 τριήρεις από τους Κιλίκιους, τους Φοίνικες και Κύπριους, και για ένα χρόνο ετοίμαζαν τον στρατό τους. Τότε, τελικά, πήγαν στην Αίγυπτο.[93]
Ο Θουκυδίδης δεν αναφέρει τον Αρταβάζο, ο οποίος, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, συμμετείχε στη δεύτερη περσική εκστρατεία – ο Διόδωρος ίσως σφάλλει για την παρουσία του σε αυτή την εκστρατεία.[94] Είναι πιθανό ότι οι περσικές δυνάμεις ξόδεψαν χρόνο στην εκπαίδευση, καθώς χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να απαντήσουν στην αιγυπτιακή νίκη στην Παμπρήμιδα. Αν και κανένας ιστορικός δεν δίνει παραπάνω πληροφορίες, είναι σαφές ότι όταν ο Μεγάβυζος έφθασε τελικά στην Αίγυπτο, μπόρεσε να σταματήσει την πολιορκία της Μέμφιδος, να νικήσει τους Αιγύπτιους σε μάχη και να αναγκάσει τους Αθηναίους να φύγουν από την πόλη.[92][95]
Προσωπίτιδα- Πολιορκία της Προσωπίτιδας
Οι Αθηναίοι υποχώρησαν στο νησί Προσωπίτιδα, στα δέλτα του Νείλου, όπου ήταν αγκυροβολημένα τα πλοία.[92][95] Εκεί, ο Μεγάβυζος τους πολιόρκησε 18 μήνες, μέχρι τελικά να καταφέρει να αποξηράνει τον ποταμό που περιέκλειε το νησί σκάβοντας τα κανάλια, και με αυτό τον τρόπο να ενώσει το νησί με την υπόλοιπη ξηρά.[92] Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, οι Πέρσες τότε πέρασαν στο νησί και το κατέλαβαν.[92] Μόνο λίγοι Αθηναίοι στρατιώτες, περνώντας από τη Λιβύη στην Κυρήνη, επέστρεψαν στην Αθήνα.[91] Σύμφωνα με την εκδοχή του Διόδωρου, ωστόσο, η αποστράγγιση του ποταμού οδήγησε τους Αιγύπτιους (τους οποίους ο Θουκυδίδης δεν αναφέρει) να αποστατήσουν και να παραδοθούν στους Πέρσες. Οι Πέρσες, μη θέλοντας να υποστούν απώλειες από μια πιθανή σύγκρουση με τους Αθηναίους, τους άφησαν ελεύθερους να φθάσουν στην Κυρήνη, και από εκεί στην Αθήνα.[95] Δεδομένου ότι η αποτυχία της αιγυπτιακής εκστρατείας προκάλεσε πανικό στην Αθήνα, με αποτέλεσμα να μεταφερθεί το ταμείο της Δηλιακής Συμμαχίας στην Αθήνα, η εκδοχή του Θουκυδίδη θεωρείται πιο σωστή.[76]
Μάχη του Μενδησίου
Ως τελευταία καταστροφική μάχη της εκστρατείας, ο Θουκυδίδης αναφέρει την τύχη ενός σώματος με 50 τριήρεις που στάλθηκε για να βοηθήσει στην πολιορκία της Προσωπίτιδας. Παρά το γεγονός ότι οι Αθηναίοι ηττήθηκαν, ο στόλος κατευθύνθηκε στο Μενδήσιο στόμιο του Νείλου, όπου δέχθηκε επίθεση στην ξηρά και στη θάλασσα από τον φοινικικό στόλο. Τα περισσότερα πλοία καταστράφηκαν και μόνο λίγα από αυτά κατάφεραν να επιστρέψουν στην Αθήνα.[91]
Κύπρος
Χάρτης των αρχαίων βασιλείων της Κύπρου
Το 478 π.Χ οι Σύμμαχοι, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, εκστράτευσαν στην Κύπρο και κατέστρεψαν το μεγαλύτερο μέρος του νησιού.[96] Τι ακριβώς εννοούσε ο Θουκυδίδης με αυτό δεν είναι σαφές. Ο Σέαλι (αγγ. Sealey) θεωρεί ότι ήταν ουσιαστικά μια επιδρομή για να συγκεντρωθούν όσα περισσότερα λάφυρα ήταν δυνατό από τα περσικά σώματα στην Κύπρο.[97] Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι οι Σύμμαχοι προσπάθησαν να καταλάβουν το νησί, και λίγο αργότερα έπλευσαν για το Βυζάντιο.[96] Βεβαίως, το γεγονός ότι η Δηλιακή Συμμαχία επανειλημμένως εκστράτευε στην Κύπρο σημαίνει ότι το νησί δεν ήταν υπό την κατοχή των Συμμάχων το 478 π.Χ, ή ότι οι συμμαχικές φρουρές συχνά εκδιώκονταν.
Πολιορκία του Κίτιου
Ο Κίμωνας έπλευσε για την Κύπρο (Μέρος του εκστρατευτικού σώματος που πήγε στην Κύπρο , εννοείται στο μέρος της φοινικικής ακτής,), με στόλο 200 πλοίων, ο οποίος εφοδιάστηκε από τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους. Ωστόσο, 60 από αυτά στάλθηκαν στην Αίγυπτο μετά από αίτημα του Αμυρταίου, γνωστού ως «Βασιλιά των ελών» (ο οποίος παρέμεινε ανεξάρτητος και αρνήθηκε να υποταχθεί στους Πέρσες).[28] Τα υπόλοιπα πλοία πολιόρκησαν το Κίτιον στην Κύπρο αλλά κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, ο Κίμωνας πέθανε είτε από ασθένεια ή από πληγή.[98] Μετά τον θάνατο του Κίμωνα, οι Αθηναίοι υποχώρησαν στη Σαλαμίνα της Κύπρου.[28][98]
Μάχη της Σαλαμίνας
 |
| Ερείπια της Σαλαμίνας στην Κύπρο |
Αυτές οι μάχες διαμόρφωσαν το ξαφνικό τέλος των Περσικών Πολέμων. Δεν υπήρξαν άλλες άμεσες συγκρούσεις μεταξύ Περσίας και Ελλάδας μέχρι το 396 π.Χ, όταν ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος εκστράτευσε στη Μικρά Ασία (396-394).[98]
Βιβλιογραφία- Αναφορές
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/156539/Delian-League Encyclopedia Britannica: Delian League (Κείμενο: Καθώς οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι τους αντιμετώπιζαν επιτυχώς τους Σπαρτιάτες, κατακτώντας την Αιγίνα, τη Βοιωτία, και την κεντρική Ελλάδα, η συμμαχία είχε σχεδόν καταστραφεί στην Αίγυπτο. Φοβούμενοι μια περσική επίθεση μετά την ήττα στη θάλασσα, οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο της συμμαχίας από τη Δήλο στην Αθήνα (454 π.Χ). Μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, με τη λύση των διαφορών με τη Σπάρτη (πενταετή ανακωχή, 451) και με την Περσία (Ειρήνη του Καλλία, περ. 449/448), η συμμαχία μετατράπηκε σε αναγνωρισμένη Αθηναϊκή Ηγεμονία.)
Jump up ↑ Πλούταρχος, Κίμων 19.1
Jump up ↑ Finley, p. 16.
↑ Jump up to: 4,0 4,1 4,2 Kagan, p. 77.
↑ Jump up to: 5,0 5,1 Sealey, p. 264.
Jump up ↑ Fine, p. 336.
↑ Jump up to: 7,0 7,1 Finley, pp. 29–30.
↑ Jump up to: 8,0 8,1 8,2 Sealey, pp. 248–250.
↑ Jump up to: 9,0 9,1 Fine, p. 343.
Jump up ↑ π.χ. Θεμιστοκλής 25 έχει άμεση παραπομπή στον Θουκυδίδη, Α.137
↑ Jump up to: 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Fine, p. 360.
Jump up ↑ Green, p. xxiv.
Jump up ↑ Cawkwell, p. 134
↑ Jump up to: 14,0 14,1 Oldfather, παραπομπή στον Διόδωρο, ΙΑ.62
Jump up ↑ Fine, pp. 357–358.
↑ Jump up to: 16,0 16,1 Sealey, p. 248.
↑ Jump up to: 17,0 17,1 Fine, p. 344.
↑ Jump up to: 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 Sealey, p. 250.
Jump up ↑ Fine, p. 337.
↑ Jump up to: 20,0 20,1 Πλούταρχος, Κίμων 8
Jump up ↑ Perrin, παραπομπή στον Πλούταρχο, Θεμιστοκλής 25
↑ Jump up to: 22,0 22,1 22,2 Kagan, p. 45.
↑ Jump up to: 23,0 23,1 23,2 Fine, pp. 338–342.
Jump up ↑ Fine, p. 339.
Jump up ↑ Θουκυδίδης, Α.135-Α.137
Jump up ↑ Fine, p. 341.
Jump up ↑ Fine, p. 351.
↑ Jump up to: 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Θουκυδίδης, Α.112
Jump up ↑ Holland, pp. 147–151.
Jump up ↑ Fine, pp. 269–277.
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Τερψιχόρη 35
Jump up ↑ Holland, pp. 155–157.
Jump up ↑ Holland, pp. 160–162.
↑ Jump up to: 34,0 34,1 Holland, pp. 175–177.
Jump up ↑ Holland, pp. 183–186.
Jump up ↑ Holland, pp. 187–194.
Jump up ↑ Holland, pp. 202–203.
Jump up ↑ Holland, pp. 240–244.
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 6-22
Jump up ↑ Holland, pp. 320–326.
Jump up ↑ Holland, pp. 342–355.
Jump up ↑ Holland, pp. 357–358.
Jump up ↑ Lazenby, p. 247.
Jump up ↑ Θουκυδίδης, Α.89
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Καλλιόπη 114
↑ Jump up to: 46,0 46,1 46,2 Θουκυδίδης, Α.95
↑ Jump up to: 47,0 47,1 47,2 Holland, p. 362.
Jump up ↑ Θουκυδίδης, Α.96
↑ Jump up to: 49,0 49,1 49,2 Θουκυδίδης, Α.99
Jump up ↑ Πλούταρχος, Αριστείδης 26
↑ Jump up to: 51,0 51,1 51,2 51,3 Θουκυδίδης, Α.98
↑ Jump up to: 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 52,5 52,6 52,7 52,8 Πλούταρχος, Κίμων 12
↑ Jump up to: 53,0 53,1 53,2 Θουκυδίδης, Α.100
↑ Jump up to: 54,0 54,1 54,2 Fine, p. 359.
↑ Jump up to: 55,0 55,1 Kagan, p. 44.
Jump up ↑ Θουκυδίδης, Α.23
↑ Jump up to: 57,0 57,1 Θουκυδίδης, Α.102
Jump up ↑ Kagan, pp. 73–74.
Jump up ↑ Sealey, pp. 268–271.
↑ Jump up to: 60,0 60,1 Sealey, pp. 271–273.
Jump up ↑ Kagan, p. 48.
↑ Jump up to: 62,0 62,1 Holland, pp. 366–367.
↑ Jump up to: 63,0 63,1 63,2 Sealey, p. 282.
↑ Jump up to: 64,0 64,1 64,2 64,3 Ηρόδοτος, Πολύμνια 105
↑ Jump up to: 65,0 65,1 Πλούταρχος, Κίμων 7
↑ Jump up to: 66,0 66,1 66,2 Πλούταρχος, Κίμων 14
↑ Jump up to: 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 67,5 Cawkwell, p. 133.
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Καλλιόπη 106
Jump up ↑ Sealey, p. 247.
Jump up ↑ Powell, p. 19–20.
↑ Jump up to: 71,0 71,1 Cawkwell, p. 132.
↑ Jump up to: 72,0 72,1 72,2 Cawkwell, p. 134.
↑ Jump up to: 73,0 73,1 73,2 73,3 73,4 Πλούταρχος, Κίμων 13
↑ Jump up to: 74,0 74,1 Fine, p. 363.
Jump up ↑ see Cawkwell, pp. 137–138, note 13.
↑ Jump up to: 76,0 76,1 Holland, p. 363.
Jump up ↑ Cawkwell, pp. 132–134.
Jump up ↑ Hornblower, pp. 22–23.
↑ Jump up to: 79,0 79,1 Fine, p. 345.
Jump up ↑ Powell, pp. 19–20.
Jump up ↑ Kagan, p. 82.
↑ Jump up to: 82,0 82,1 82,2 82,3 82,4 Fine, p. 352.
Jump up ↑ Holland, p. 203.
Jump up ↑ Sealey, p. 269.
↑ Jump up to: 85,0 85,1 85,2 Θουκυδίδης, Α.104
Jump up ↑ Kagan, p. 81
↑ Jump up to: 87,0 87,1 Κτησίας, Περσικά, 36
↑ Jump up to: 88,0 88,1 88,2 88,3 Διόδωρος, ΙΑ.74
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Θαλεία 12
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Ευτέρπη 63
↑ Jump up to: 91,0 91,1 91,2 Θουκυδίδης, Α.110
↑ Jump up to: 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 92,5 92,6 Θουκυδίδης, Α.109
Jump up ↑ Διόδωρος, ΙΑ.74-75
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Ουρανία 126
↑ Jump up to: 95,0 95,1 95,2 Διόδωρος, ΙΑ.77
↑ Jump up to: 96,0 96,1 Θουκυδίδης, Α.94
Jump up ↑ Sealey, p. 242
↑ Jump up to: 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 Πλούταρχος, Κίμων 19
↑ Jump up to: 99,0 99,1 Διόδωρος, ΙΒ.4
↑ Jump up to: 100,0 100,1 Sealey, p. 280.
Jump up ↑ Ηρόδοτος, Πολύμνια 151
Jump up ↑ Kagan, p. 84.
Jump up ↑ Sealey, p. 281.
Jump up ↑ Holland, p. 366.
Jump up ↑ Kagan, p. 128.
Jump up ↑ Holland, p. 371.
Jump up ↑ Ξενοφών, Ελληνικά, Βιβλίο Β, Κεφάλαιο ΙΙ
↑ Jump up to: 108,0 108,1 108,2 Dandamaev, p. 256.
Jump up ↑ Ξενοφών, Ελληνικά, Βιβλίο Ε, Κεφάλαιο Ι, 31
Jump up ↑ Dandamaev, p. 294.
wikipedia
Βιβλιογραφία
Ηρόδοτος, Ιστορίαι
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου
Ξενοφών, Ελληνικά
Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική
Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι – Αριστείδης, Κίμων, Θεμιστοκλής
Κτησίας, Περσικά (από την επιτομή του Φώτιου)
Cawkwell, George (2005). The Greek Wars. Oxford University Press. ISBN 0198148712.
Dandamaev, M. A. (1989). A political history of the Achaemenid empire (translated by W.J. Vogelsang). BRILL. ISBN 9004091726.
Fine, John Van Antwerp (1983). The ancient Greeks: a critical history. Harvard University Press. ISBN 0674033140.
Finley, Moses (1972). Introduction. Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner). Penguin. ISBN 0140440399.
Green, Peter (2008). Alexander the Great and the Hellenistic Age. Phoenix. ISBN 0753824139.
Holland, Tom (2006). Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. Abacus. ISBN 0385513119.
Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Cornell University Press. ISBN 0801495563.
Lazenby, JF (1993). The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd. ISBN 0856685917.
Powell, Anton (1988). Athens and Sparta: constructing Greek political and social history from 478 BC. Routledge. ISBN 0415003385.
Sealey, Raphael (1976). A history of the Greek city states, ca. 700-338 B.C.. University of California Press. ISBN 0520031776.
Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου
Ξενοφών, Ελληνικά
Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική
Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι – Αριστείδης, Κίμων, Θεμιστοκλής
Κτησίας, Περσικά (από την επιτομή του Φώτιου)
Cawkwell, George (2005). The Greek Wars. Oxford University Press. ISBN 0198148712.
Dandamaev, M. A. (1989). A political history of the Achaemenid empire (translated by W.J. Vogelsang). BRILL. ISBN 9004091726.
Fine, John Van Antwerp (1983). The ancient Greeks: a critical history. Harvard University Press. ISBN 0674033140.
Finley, Moses (1972). Introduction. Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner). Penguin. ISBN 0140440399.
Green, Peter (2008). Alexander the Great and the Hellenistic Age. Phoenix. ISBN 0753824139.
Holland, Tom (2006). Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. Abacus. ISBN 0385513119.
Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Cornell University Press. ISBN 0801495563.
Lazenby, JF (1993). The Defence of Greece 490–479 BC. Aris & Phillips Ltd. ISBN 0856685917.
Powell, Anton (1988). Athens and Sparta: constructing Greek political and social history from 478 BC. Routledge. ISBN 0415003385.
Sealey, Raphael (1976). A history of the Greek city states, ca. 700-338 B.C.. University of California Press. ISBN 0520031776.
