Αποτροπαϊκά

Το πρόσωπο της Γοργόνας Μέδουσας που η θωριά του πέτρωνε όποιον το αντίκριζε είναι ένα αρχαιότατο αποτροπαϊκό σύμβολο.

Αποτροπαϊκά προσωπεία μπορούσε κανείς να δει στα τείχη των πόλεων, στη μία πλευρά νομισμάτων [...] στα φάλαρα των αλόγων, στις μετόπες ή τις προσόψεις ναών ή, ακόμη, στις περικνημίδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο θέατρο σκιών. Το αποτροπαϊκό προσωπείο προστατεύει αυτόν
που το φέρει [...]

Μέδουσα από τούς βασιλικούς τάφους του  Φιλίππου Β' στις Αιγές 

Αυτή ήταν η αρχική σημασία της αρχαίας λέξης αποτρόπαιος και της μεταγενέστερης αποτροπιαστικός (δηλ. «που απομακρύνει το κακό ή τις συμφορές»), αλλά, αφού οι δικές μας άλλαξαν σημασία, χρησιμοποιούμε τον ελληνογενή όρο από την Αγγλία για τα φυλαχτά. [αποτροπαϊκός, -ή, -ό  συν. αποτρεπτικός  αποτροπαϊκό μάτι, συνήθειο | το παρόμοιο εκείνο σύμβολο έχει προστατευτικό χαρακτήρα, αποτροπαϊκό των κακών πνευμάτων .]

Το προσωπείο λειτουργεί και αποτροπαϊκά. Γοργόνεια αναρτούνταν στις πόρτες οικιών ή εργαστηρίων, ώστε αυτός που μπαίνει να τρομάζει (ένα σκιάχτρο λ.χ. διώχνει τα πουλιά) και να δείχνει, έστω και από φόβο, τον προσήκοντα σεβασμό.

Περικνημίδες Έλληνα οπλίτη από την Μ.Ελλάδα Απουλία με γοργόνια 

Αποτροπαϊκά προσωπεία μπορούσε κανείς να δει στα τείχη των πόλεων, στη μία πλευρά νομισμάτων, όπως λ.χ. στους ασημένιους στατήρες από τη Νεάπολη που κόβονται λίγο πριν το 500 π.Χ., στα φάλαρα των αλόγων, στις μετόπες ή τις προσόψεις ναών

Μέδουσα από Ελληνικό ναό στις Συρακούσες 575 π.Χ.-Μεγάλη Ελλάδα 

Περιστήθιο από φάλαρα αλόγων περιοχή Απουλίας  αρχές του 5ου αι. π.Χ.

Μέδουσα στο Δίον των Ελλήνων ψηφιδωτό σε δάπεδο την εποχή των Μακεδόνων βασιλέων 

Ψηφιδωτό δάπεδο από Αλεξάνδρεια τον 2ο αι. μ.Χ.

Τα τυχερά δωρίζονται, αλλάζουν χέρια, φοριούνται σαν φυλαχτά για να λειτουργήσει ο αποτροπαϊκός τους χαρακτήρας  ή, ακόμη, στις περικνημίδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο θέατρο σκιών . Το αποτροπαϊκό προσωπείο προστατεύει αυτόν που το φέρει, είτε είναι άτομο είτε πόλη, θνητός (π.χ. ο Περσέας ή ένας αυτοκράτορας) ή αθάνατος (π.χ. Αθηνά), και απειλεί τον ξένο και τον παρείσακτο .

Ειδώλιο Αθηνάς με πέπλο γοργόνεια και περικεφαλαία με κέρατα ταύρου

ΔΕΞΙΑ Ακέφαλος Αυτοκρατορικός ανδριάντας φέρει αιγίδα με γοργόνειο εποχή Αδριανού 117-138 π.Χ.

Ωστόσο, το αποτροπαϊκό προσωπείο δεν ήταν απαραίτητα άσχημο. Αντίθετα, μπορούσε να μαγνητίζει με την ομορφιά του και να πετυχαίνει τον αποπροσανατολισμό του «εχθρού» ή του επιβουλεύοντος . 

Ακόμη όμως κι ως άσχημο, το αποτροπαϊκό προσωπείο μπορεί να είναι μια θετική αποτίμηση του κακού και του άσχημου, με την έννοια της αναγνώρισης της παρουσίας και της σημασίας του στον προσδιορισμό του ετέρου.

Αλλά ανεξάρτητα από το αν τα προσωπεία αυτά καθαυτά ήταν όμορφα ή άσχημα, οπωσδήποτε δημιουργούσαν δέος.

Μέδουσα από την Βέροια την εποχή των Μακεδόνων βασιλέων

 Οι Ρωμαίοι ιστορικοί Τάκιτος και Σουετώνιος αναφέρουν παραθαλάσσια βίλα ως Spelunga (=σπηλιά) –από την ονομασία αυτή προήλθε το σημερινό τοπωνύμιο Sperlonga–, επειδή σε αυτή ανήκε και συγκρότημα των σπηλαίων. Την εποχή του Τιβέριου, η βίλα, που είχε κατασκευαστεί προγενέστερα, υπέστη τροποποιήσεις και το σπήλαιο μετατράπηκε σε Νυμφαίο (η διαμόρφωση πρέπει να ολοκληρώθηκε πριν το 26 μ.Χ.).

 Στο βορειοανατολικό μικρό σπήλαιο κατασκευάστηκε δάπεδο, ενώ κατά μήκος των τοιχωμάτων του τοποθετήθηκαν γλάστρες και αναρτήθηκαν μεγάλες μαρμάρινες μάσκες. Στα στόματά τους είχε τοποθετηθεί από ένας λύχνος, με αποτέλεσμα το φως να ακτινοβολεί από τα μάτια, τη μύτη και το στόμα τους . Αναρωτιέται κανείς τι αποθέματα κουράγιου θα πρέπει να διέθετε ο πιστός, για να εισέλθει στο σπήλαιο.

Στη ρωμαϊκή περίοδο οι κατάδεσμοι εκτός από τα νεκροταφεία αφήνονταν επίσης σε πηγάδια, λόγω της υποτιθέμενης επικοινωνίας των υπογείων νερών με τον Κάτω Κόσμο, αλλά και στα κατώφλια ή στους τοίχους των σπιτιών των θυμάτων. Μετά το θάνατο του Γερμανού, θετού γιού του αυτοκράτορα Τιβέριου, στην Αντιόχεια (19 μ.Χ.) ανακαλύφθηκαν σε κρυψώνα στους τοίχους του σπιτιού του κατάδεσμοι με το όνομά του, των οποίων την δραστηριότητα αύξανε η παρουσία μουμιοποιημένων σαρκών πτωμάτων και σταχτών πιτσιλισμένων με αίμα.

Οι κατάδεσμοι του ιπποδρόμου τοποθετούνταν συνήθως στα δυσκολότερα σημεία του στίβου, στην εκκίνηση ή στο σημείο τερματισμού, με σκοπό να προκαλέσουν ατύχημα κατά τη διέλευση του άρματος από εκεί…

Χαρακτηριστικό των ύστερων καταδέσμων είναι η χρήση των «βαρβάρων ονομάτων», φθόγγων, κυρίως φωνηέντων, ή λέξεων που παραπέμπουν στα φοινικικά, εβραϊκά, ασσυριακά και αιγυπτιακά και αντιστοιχούν στα μυστικά ονόματα των θεοτήτων και των δαιμόνων. Τέτοια ονόματα απαντούν σε αφθονία στους δικαστικούς καταδέσμους της Κλαυδιόπολης και του Βυζαντίου (Κωνσταντινούπολης).

Κάποτε οργανώνονταν σε γεωμετρικά σχήματα, π.χ. τρίγωνα ή ρόμβους. Ανάλογο ρόλο έπαιζαν και οι «χαρακτήρες», σύμβολα που θυμίζουν γράμματα του αλφαβήτου, αλλά με πιο σύνθετη κατασκευή. Τα βάρβαρα ονόματα και οι χαρακτήρες, εκτός του ότι είναι η γλώσσα που οι δαιμονικές δυνάμεις καταλαβαίνουν ώστε να εξαναγκαστούν να συνδράμουν το μάγο, δημιουργούσαν την απαραίτητη ατμόσφαιρα υποβολής στον πελάτη.

Το σπήλαιο των Νυμφών στην Sperolga Φωτογραφία αριστερά και δεξιά χαλκογραφία

Θα μπορούσαμε άραγε να συσχετίσουμε αυτή τη λειτουργία του αποτροπαϊκού προσωπείου με το νεκρικό; Μήπως δηλαδή προστατεύει τον νεκρό από τον θάνατο, με την έννοια ότι τον βοηθά να κρατήσει τη ζωή μέσα από τη διατήρηση του προσώπου; Πάντως, το προσωπείο στη συνάντηση του ανθρώπου με τον θάνατο εντοπίζεται και στη νεότερη και σύγχρονη τέχνη.

Οι Έλληνες θεωρούσαν τη Θεσσαλία και τη Θράκη ως περιοχές που ήταν ιδιαίτερα εθισμένες στη μαγεία και τη χρήση της για προσωπικούς σκοπούς. Η θεά Εκάτη ήταν εκείνη που προΐστατο σε κάθε τελετουργική πράξη, μια θεότητα ξένη την οποία εισήγαγε ο Ησίοδος στην Κοσμογονία του.

Ωστόσο, ο χθόνιος Ερμής, ο ψυχοπομπός είναι η μεγαλύτερη σε ισχύ θεότητα που απαντάται σε παρόμοιου είδους τελετουργίες, μαζί με την Αρτέμιδα μια άλλη συμβολική όψη της Σελήνης.

Από σκεύος του τάφου του Φιλίππου Β στις Αιγές.

[15] Το αποτροπαϊκό προσωπείο, η Μέδουσα, αποτελεί θέμα και μεταγενέστερων περιόδων της τέχνης, σε κάθε περίπτωση όμως εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες. Για παράδειγμα, ο Τζ. Μπ. Μαρίνο συγκέντρωσε σε μια συλλογή, με τίτλο Lagalleria, ποιήματα που είχαν ως αναφορά πίνακες και ζωγράφους. Σε αυτή τη φανταστική πινακοθήκη γύρω από τον θεατή παρατάσσονται οι πιο ονομαστές σαδιστικές αναπαραστάσεις κομμένων κεφαλιών, ανάμεσά τους και η Μέδουσα του Καραβάτζο, σπουδή πάνω στην έκφραση, τη σκοτεινιά και τη φρίκη .

Ο Περσέας κρατά το κεφάλι της Μέδουσας - Ζωγραφική από την Πομπηία

 Ωστόσο, η Μέδουσα του Καραβάτζο προσομοιάζει στον αρχαίο μύθο, καθόσον ο ζωγράφος στερέωσε την ελαιογραφία που έκανε σε μουσαμά πάνω σε κυρτή ασπίδα (από ξύλο λεύκας), θυμίζοντας την κίνηση της Αθηνάς, όταν ο Περσέας της έφερε το κεφάλι της Μέδουσας.

Προσωπίδα από φάλαρο αλόγων από την Μ. Ελλάδα την Απουλία του 5ου αι. π.Χ.

ΑΠΟΤΡΕΠΤΙΚΑ ΤΗΣ ΒΑΣΚΑΝΙΑΣ

Η Μέδουσα Γοργώ του δυτικού αετώματος του αρχαϊκού ναού της Κέρκυρας (585 π.Χ.). Αποτροπαϊκό σύμβολο, αφού η ασχήμια του μπορεί να τρομάξει και να διώξει όποιον το αντικρίζει (Αρχαιολογικό Μουσείο Κέρκυρας)

Φτου να μη σε βασκάνω!-Μούντζα, κακό μάτι, «άσεμνες» χειρονομίες, φτύσιμο... Όλα τους έχουν ρίζες στην Αρχαία Ελλάδα, σχετίζονται με τη μαγεία και θεωρούνται ως σήμερα (κάποια από αυτά με παραποιημένο πλέον νόημα) αποτρεπτικά της βασκανίας.

Η οργισμένη κίνηση της ανοιχτής παλάμης που εισπράττει ο επικίνδυνος οδηγός στη λεωφόρο Κηφισίας μπορεί να θεωρείται σήμερα μια απολίτιστη έκφραση θυμού, στην πραγματικότητα όμως μιλάει για τις καταβολές μας. και μάλιστα τις αρχαιοελληνικές. Τόσο μακριά πηγαίνει η ιστορία της... μούντζας. Και αν η γηραιά θεία αρχίσει να φτύνει τα μικρανίψια της μέρες που είναι στο γιορτινό τραπέζι, παρακαλώ ας μην υποστεί την κατακραυγή. Πράττει ό,τι ακριβώς και οι αρχαίοι πρόγονοι, που έφτυναν ακόμη και τον εαυτό τους για να μη τον αβασκάνουν. Γιατί το πιο αυθόρμητο και άμεσο μέτρο αντιμετώπισης του κακού, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν το σφάκελο και ο εμπτυσμός, ενέργειες στις οποίες είχαν αποδοθεί μαγικές δυνάμεις. 

Ο βάσκανος οφθαλμός θεωρήθηκε ανά τους αιώνες η αιτία κάθε ξαφνικού και ανεξήγητου κακού και η έννοια της βασκανίας- συνώνυμη με την κακολογία, τον φθόνο, τη συκοφαντία και την πρόκληση βλάβης - βρήκε πρόσφορο έδαφος στις δοξασίες όλων των λαών της Μεσογείου. «Το θέμα είναι διαχρονικό. Ακόμη και σήμερα οι μανάδες λένε στα παιδιά τους “μακριά από τ΄ άδικο και το κακό το μάτι”» λέει ο αρχαιολόγος κ. Δημήτρης Καζιάνης, επίτιμος προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδωτικών Συλλογών, που διοργάνωσε μια έρευνα για τον κόσμο των προλήψεων στην αρχαιότητα, για τη βασκανία, τα φυλαχτά και τα αποτροπαϊκά σύμβολα, έχοντας ως βάση το περιεχόμενο των ιδιωτικών συλλογών- αλλά όχι μόνο- και ως αφορμή τον εορτασμό των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

«Από όλες τις πτυχές της μαγείας εμείς εστιάσαμε στη βασκανία, και ακόμη ειδικότερα στον βάσκανο οφθαλμό, γιατί είναι μια μυστηριακή και γοητευτική δύναμη που έχει απασχολήσει τον άνθρωπο με διαφορετικούς τρόπους πολλές διαφορετικές χρονικές στιγμές» αναφέρει η υπεύθυνη για τον συντονισμό του έργου κυρία Χριστίνα Μερκούρη. Ζωγραφισμένος σε αγγεία, σκαλισμένος σε οστέινα περίαπτα ή ένθετος σε κατασκευές, ο «βάσκανος οφθαλμός» μπορούσε όμως να χρησιμοποιηθεί και ως αντίδοτο, δηλαδή ως φυλαχτό ενάντια στο κακό μάτι.

Μεσαίο δάχτυλο... όπως Ελλάδα 

Πήλινο ειδώλιο που απεικονίζει ένα μικρό αγόρι το οποίο φέρει διαγωνίως στο στήθος ταινία από την οποία κρέμονται περίαπτα και σφραγίδες (325-300 π.Χ.) (Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου)

«Οι αντιβασκάνιες χειρονομίες ήταν και είναι οι πιο γνωστές. Ολες κατέληγαν σε οξύ σχήμα επειδή έτσι μιμούνταν τα κέρατα των ζώων και εικόνιζαν συμβολικά την άμυνα κατά του βάσκανου οφθαλμού. Από τις πλέον διαδεδομένες σε όλη την Ευρώπη είναι αυτή που αναπαριστά την ένωση των γενετήσιων οργάνων των δύο φύλων, όπου ο αντίχειρας παρεμβάλλεται προεξέχοντας μεταξύ του δείκτη και του μέσου» λέει η κυρία Μερκούρη. Άλλη χειρονομία την οποία οι αρχαίοι Έλληνες ανέφεραν σε ασελγείς περιπτώσεις ήταν η πρόταξη του μεσαίου δαχτύλου.
Στην αρχαία Ελλάδα εξάλλου, με τη μούντζα (το φάσκελο ή σφάκελο) έστελναν στον απέναντι το κακό μάτι. Και η πίστη στη δύναμη των χειρονομιών εναντίον του βάσκανου οφθαλμού ήταν τέτοια ώστε συχνά οι άνθρωποι τις απεικόνιζαν στους τοίχους των σπιτιών, σε περίαπτα-φυλακτά, σε γλυπτές παραστάσεις και αλλού.

Φτύσε στον κόρφο σου 

Ομοίωμα γυναικείου κυκλικού χορού από το Παλαίκαστρο της Κρήτης. Οι χοροί αυτοί είχαν ταυτόχρονα κοινωνικό και μαγικό χαρακτήρα (από ιδιωτική συλλογή)

«Πρωί πρωί έβλεπα τον εαυτό μου στη γαλήνια θάλασσα και τα γένια μου φαίνονταν όμορφα, όπως και το μοναδικό μου μάτι, τουλάχιστον κατά τη δική μου κρίση ,ενώ στο νερό καθρεφτίζονταν τα δόντια μου που έλαμπαν λευκότερα από το παριανό μάρμαρο. Και για να μη βασκαθώ, έφτυσα τον κόρφο μου τρεις φορές, ακριβώς όπως μου έμαθε να κάνω η γριά Κοτυτταρίδα» αναφέρει ο Θεόκριτος για κάποιον που θαύμαζε τον εαυτό του.

Το φτύσιμο, διαχρονικό και παγκόσμιο σύμβολο αποτρεπτικό της βασκανίας, πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στις αντισηπτικές ιδιότητες του σάλιου. Έτσι, όπως λέει η κυρία Μερκούρη, « οι μητέρες ή τροφοί, όταν φοβούνταν για την υγεία του παιδιού, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του με σάλιο χρησιμοποιώντας το μεσαίο δάχτυλο. Και όσοι θεωρούσαν ότι επισύρουν τον φθόνο των άλλων- ανθρώπων ή θεών- λόγω της ευτυχίας τους “εις κόλπον έπτυον”. Ολα τα παραπάνω μάλιστα μπορούσαν να συνοδεύονται και από μαγικά λόγια όπως “Σοι εις κεφαλήν” ή “Ερρε”, ενώ ως πλέον αποδοτική θεωρούνταν η δήλωση “Προσκυνώ Αδράστειαν”, η οποία ήταν μια θεότητα του φθόνου και της Νέμεσης».
Εν τέλει στον Μεσαίωνα οι δοξασίες για τις βασκανίες όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά και εμπλουτίστηκαν, φθάνοντας ως σήμερα: Φτύσε τον κόρφο σου, φτύνω τρεις φορές για να μη σε ματιάσω, σκόρδα στα μάτια σου και χτύπα ξύλο- από το «άπτεσθαι ξύλου» των αρχαίων.

«Απέναντι στα διάφορα μαγικά φυλαχτά της εποχής η Εκκλησία απάντησε δυναμικά με το σύμβολο του σταυρού» λέει η αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη. «Σταυροί τοποθετούνταν σε τοίχους, πόρτες, παράθυρα ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίων προκειμένου να τα καταστήσουν απρόσβλητα από τους δαίμονες. Το ίδιο και οι άνθρωποι, που έκαναν το σημείο του σταυρού με το χέρι, κρεμούσαν σταυρούς στο στήθος ή τους χρησιμοποιούσαν ως κοσμήματα» προσθέτει η ίδια.

Ιδιαίτερη κατηγορία φυλαχτών, τέλος, είναι αυτά στα οποία εικονίζονται ο Μέγας Κωνσταντίνος και η μητέρα του Αγία Ελένη εκατέρωθεν σταυρού, μια σκηνή που αναπαριστά την τελετή των γενεθλίων της νέας πρωτεύουσας και έφθασε ως και τον 20ό αιώνα. 

ΤΑΜΑΤΑ,  ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΛΙΑ ΟΣΟ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Αμφιπρόσωπη ερμαϊκή στήλη των Ρωμαϊκών χρόνων (από ιδιωτική συλλογή)

Μινιατούρες ανθρώπινων ομοιωμάτων ή μελών του σώματος με μια οπή στο άνω μέρος τους προκειμένου να αναρτηθούν, τα οποία βρέθηκαν στον Πετσοφά της Κρήτης, αποτελούν ορισμένα από τα αρχαιότερα αναθήματα στον ελλαδικό χώρο. Τα αναθήματα ή τάματα, όπως τα λέμε σήμερα, είναι μια συνήθεια παλαιά όσο και ο άνθρωπος, «μια σύναψη συμφωνίας με τα θεία για την ίασή του, την επιτυχή έκβαση ενός εγχειρήματος ή τη διάσωσή του από κάποιο κακό» όπως λέει η αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη.

Ξεκινώντας από την αρχαιότητα, περνώντας στο Βυζάντιο - παρά την αποδοκιμασία της χριστιανικής θρησκείας και φθάνοντας ως σήμερα, το ανάθημα είναι ένα έθιμο που διαρκεί. Συνήθη αφιερώματα πάντως, λόγω μικρού κόστους, είναι τα γνωστά τάματα κατασκευασμένα τις περισσότερες φορές από φύλλα ευτελούς μετάλλου, τα οποία αναπαριστούν μικρά εικονίσματα, ομοιώματα ανθρώπων ή μελών του σώματος, οικιών, καραβιών, εκκλησιών και ζώων.

Σκεύος από την Μ. Ελλάδα με φαλλικά σύμβολα

Φυλαχτό (και φαλλός) να τη φυλάει 

Τρεις γυναικείες μορφές-τάματα με ποδήρη ενδύματα στα οποία παριστάνονται σταυρός και ρόδακες (19ος αιώνας- από ιδιωτική συλλογή)\

Ζωγραφική από την Πομπηία σπονδή στην Ίσιδα.

Ασπίδα για αυτόν που το φοράει, το δόρυ του εναντίον κάθε κακόβουλης δύναμης είναι το φυλαχτό. Με καταγωγή από την «πατρίδα» της μαγείας, την Αίγυπτο, βρίσκει πλείστες όσες εφαρμογές ανά τους αιώνες, από τα περίαπτα του προϊστορικού Αιγαίου ως τους σημερινούς σταυρούς και τα εγκόλπια των χριστιανών. Γιατί διαθέτει τη μοναδική μαγική ιδιότητα να προστατεύει και να απειλεί ταυτόχρονα!

Κνωσσός-Αναπαράσταση μινωικού μεγάρου - από το ανασκαφικό έργο του  Έβανς 

«Τα φυλακτήρια έπρεπε να έχουν ειδικό σχήμα και χρώμα και να είναι ενεργειακώς αγώγιμα, δηλαδή να είναι φτιαγμένα από υλικά που να μπορούν να προσλαμβάνουν και να αποδίδουν ενέργεια- όπως τα άνθη, διάφορα βότανα και γενικώς τα φυτά, τα ορυκτά, οι πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες και τα μέταλλα. Επίσης ομοιώματα ζώων, επιγραφές, ιερά, ακατανόητα λόγια, σχέδια και άλλα σύμβολα και παραστάσεις, όλα μαζί συναρτημένα με το κατάλληλο υλικό, που συνήθως ήταν μέταλλο, ξύλο, δέρμα, κλωστές και φτερά πτηνών» λέει η κυρία Μερκούρη.

Ελληνικό σκεύος από την αρχαϊκή εποχή με πολλαπλές μορφές δράκων δαιμόνων και άλλων 

Ειδικά για την προφύλαξη των παιδιών από το κακό μάτι, οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν περίαπτα κοσμήματα τα οποία κρεμούσαν στον λαιμό, στο στήθος, στους καρπούς και στους αστραγάλους. «Τα ονόμαζαν περιάμματα, φυλακτήρια, βασκάνια, προβασκάνια ή απωσίκακα. Τα νήματα και οι δέσμες κλωστών αποτελούσαν από μόνα τους φυλαχτά, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν χρωματισμένα κόκκινα ή λευκά, γιατί τότε μπορούσαν να αποτρέψουν το κακό» προσθέτει η αρχαιολόγος.
Αλλά πώς μπορούσε ο άνθρωπος της αρχαιότητας να διώξει το κακό όταν το έβλεπε να έρχεται; Με τα αποτροπαϊκά σύμβολα, όπως το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας, το γοργόνειο δηλαδή, η ασχήμια του οποίου μπορεί να τρομάξει και να διώξει όποιον το αντικρίζει.

Καμηλάρι Κρήτη κρητομινωικής  εποχής αγαλματίδιο με εν κύκλω χορευτές.

Μαγικό χαρακτήρα είχαν οι κυκλικοί χοροί, ιδιαίτερα αναπτυγμένοι στη μινωική Κρήτη, καθώς ο κύκλος εφαρμόζεται σε διαβατήριες τελετές και μαγικές πράξεις για την εξασφάλιση υγείας, καλής τύχης και προστασίας από το κακό.«Η έννοια του χορού σχετίζεται άμεσα με το κυκλικό σχήμα και με τις περιοδικές κυκλικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και κατ΄ επέκταση με τον κύκλο της Ζωής και της Φύσης. Και αυτός ο συσχετισμός είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν ο κύκλος και οι κυκλικοί χοροί ιδιαίτερη συμβολική σημασία, ενίοτε και με μαγικές προεκτάσεις» λέει ο αρχαιολόγος κ. Νεκτάριος Γιούτσος. 

Πομπηία -οικία Βέτι ,ο Πρίαπος της αφθονίας με υπερβολική απόδοση του φαλλού 

Ό,τι όμως σήμερα φαίνεται προκλητικό και χυδαίο, στην αρχαιότητα ήταν φυσιολογικό και η χρήση του φαλλού ως αποτροπαϊκού συμβόλου είχε στόχο την προστασία των ανθρώπων. «Ποια εντύπωση θα προκαλούσε στις μέρες μας ένα μικρό παιδί που θα φορούσε στον λαιμό του ένα φυλαχτό σε σχήμα φαλλού; Ή αν σε ένα σπίτι βλέπαμε κρεμασμένο έναν φαλλό με κουδουνάκια, που χτυπούσαν με τον αέρα;».

O αρχαιολόγος κ. Γρηγόρης Βαφειάδης αιφνιδιάζει, αλλά δίνει ο ίδιος την απάντηση: «Οι αρχαίοι πολιτισμοί αντιμετώπισαν με τον δικό τους ιδιόμορφο και ιδιαίτερο τρόπο το θέμα των δοξασιών, των προκαταλήψεων και των δεισιδαιμονιών, και θέλησαν να αποδώσουν θεϊκές ιδιότητες ακόμη και σε όργανα του σώματος που οι σύγχρονοι άνθρωποι τα θεωρούν όχι μόνο αποτροπαϊκά, αλλά επικίνδυνα και προσβλητικά για τη δημόσια ηθική. Δεν μπορούμε όμως να τους κρίνουμε σύμφωνα με τους δικούς μας κανόνες». 

Ειδώλια σε σχήμα φαλλού, αγγεία, λυχνάρια, ανάγλυφες στήλες, φυλαχτά, περίαπτα, όλα με φαλλό, χρησιμοποιήθηκαν επομένως σε όλη την αρχαιότητα ως ύψιστο αποτροπαϊκό μέσο εναντίον κάθε επιβουλής.

ΟΙ ΚΑΤΑΡΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΕΣ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΣΥΝΗΘΕΙΑ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ;

ΣΑΚΚΕΤΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ 

Διαβάστε να δείτε, για παράδειγμα, πώς ένας που ήθελε να καταραστεί κάποιον έγραφε ένα ανάλογο κείμενο επάνω σε μια μολύβδινη πλάκα και την τοποθετούσε σε τάφους ανθρώπων που πέθαιναν πριν την ώρα τους ή έφτιαχναν ένα ομοίωμά του το οποίο κάρφωναν με καρφιά!..

ΟΤΑΝ κάποιοι θέλουν να μιλήσουν για … κατάρες (1) ή δεισιδαιμονίες (2), ο νους τους πηγαίνει αμέσως στους χριστιανούς, λες και αυτοί εφηύραν όλα τα κακά του κόσμου! Πού να φανταστούμε ότι αυτά γινόντουσαν και μάλιστα με τον ίδιο τρόπο και στην αρχαιότητα όπου οι πρόγονοί μας είχαν τις ίδιες ακριβώς συνήθειες με τους μεταγενέστερους Έλληνες!

Ρωμαϊκή κούκλα 1ος ή 5ος αι. μ.Χ.

Ως συνέχεια, λοιπόν, ενός άλλου άρθρου μας, σχετικώς με τη μαγεία, ας διαβάσουμε τα παρακάτω κείμενα, για να επιβεβαιωθεί η αλήθεια των λεγομένων μας:

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο από το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα (4ος αι. π.Χ.).

Άρες-μάρες και αρχαίες κατάρες - Στοιχεία που έχουν φτάσει στις μέρες μας

Ένα μαρμάρινο νεολιθικό ειδώλιο από τη Σπάρτη με την παράσταση ιέρειας που φέρει στους ώμους της χαραγμένα μαγικά σύμβολα-ρόμβους, κεραυνούς κ.ά. Ένα φυλαχτό της Νεολιθικής εποχής επίσης, από στεατίτη σε σχήμα εμβρύου. Αγγεία της κλασικής εποχής απεικονίζουν τη μάγισσα Κίρκη, ενώ ετοιμάζεται να μεταμορφώσει τον Οδυσσέα σε χοίρο και άλλα την αδελφή της Μήδεια με τις ιέρειες Πελιάδες.

Αναθήματα Λακεδαιμονίων 7ος-3ος αι. π.Χ.

Από την Κλασική εποχή έρχεται και η «βάβα», ένα πήλινο ειδώλιο γυναίκας, η οποία επιδεικνύει τα γεννητικά της όργανα. μαρμάρινα αναθήματα εικασίας προς τον θεό για να την ανάρρωση τους: οφθαλμοί, αφτιά, ένας μαστός, ένα πόδι με διογκωμένη φλέβα, γεννητικά όργανα (3). Υπάρχει ένα  μαρμάρινο ανάγλυφο μπορεί να μην είναι ιδιαίτερης τέχνης, όμως η παράστασή του είναι αποκαλυπτική: ένας όρθιος νέος βρίσκεται «αντιμέτωπος» με δύο... μούντζες (σφακέλους στην αρχαία ελληνική, φάσκελα στη νέα).
Και η ερμηνεία είναι σαφής αφού οι σφάκελοι ήταν στην αρχαιότητα μια μορφή κατάρας, η οποία εξασθενημένη έφθασε ως τη σύγχρονη εποχή.

Το έργο αυτό, είχε  εκτεθεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Μολύβδινα πλακίδια με κατάδεσμους (κατάρες), φυλαχτά, αγγεία με παραστάσεις μαγικών δράσεων, αναθήματα, κ.ά., αποδεικνύει ότι η δεισιδαιμονία, η μαγεία και οι μάγισσες κάνουν την εμφάνισή τους ήδη από τη Νεολιθική εποχή και ίσως και ακόμη παλαιότερα.

 Όποιος ήθελε λοιπόν στην αρχαιότητα να καταραστεί κάποιον έγραφε ένα ανάλογο κείμενο επάνω σε μια μολύβδινη πλάκα και την τοποθετούσε σε τάφους «άωρων και βιαιοθανάτων», δηλαδή προσώπων οι οποίοι είχαν πεθάνει πριν από την ώρα τους και με βίαιο τρόπο. Και αν δεν έφθανε αυτό προχωρούσαν ακόμη περισσότερο, «καταπασσαλεύοντας» τον ατυχή, φτιάχνοντας δηλαδή ένα ομοίωμά του το οποίο κάρφωναν με καρφιά.

Αντικείμενο ρωμαϊκής εποχής με σύμβολα 

Αντίθετα, για την προστασία απέναντι σε εχθρικές επιβουλές ο άνθρωπος έπρεπε να καταφύγει σε φυλαχτά που θα απέτρεπαν το κακό. Πρακτική ευρέως διαδεδομένη, αφού ακόμη και ο Περικλής όταν αρρώστησε δέχθηκε να του βάλουν φυλαχτό. Φυσικά δεν έλειπαν και τα διάφορα δηλητήρια και φίλτρα, την κατασκευή των οποίων αναλάμβαναν οι μάγισσες φαρμακίδες, που είχαν, λέει, τη δύναμη να κατεβάζουν τη Σελήνη από τον ουρανό και να τη φυλακίζουν!

Οι σφάκελοι εξάλλου, δηλαδή το άνοιγμα των πέντε δακτύλων της παλάμης, βρίσκουν την απαρχή της ερμηνείας τους στους «αποτυμπανισμούς» του 5ου π.Χ. αιώνα. Πρόκειται για τον τρόπο εκτέλεσης καταδικασμένων σε θάνατο, που γινόταν με το δέσιμό τους σε πέντε κρίκους καρφωμένους σε μια σανίδα η οποία έμενε όρθια ώσπου να πεθάνουν (στη συνέχεια τους πετούσαν σε μια ερημιά για να τους φάνε οι σκύλοι, περιοχή που ένεκα αυτού ονομάστηκε Κυνοσάργους).

Όσο για τους λόγους προσφυγής στη μαγεία άπειροι, με τους ερωτικούς να προηγούνται και να ακολουθούν οι δικαστικοί, αλλά και οι αθλητικοί! Πολύ συνηθισμένοι μάλιστα ήταν οι κατάδεσμοι κατά ηνιόχων και των αλόγων τους στον ιππόδρομο: «Όπως αυτός ο πετεινός καταδένεται στα πόδια, στα χέρια και στο κεφάλι, έτσι να καταδέσουν οι δαίμονες τα σκέλη, τα χέρια και το κεφάλι και την καρδιά των ηνιόχων».

Μάγια, κατάρες και ξόρκια αποκαλύπτουν την ιστορία και τα μυστικά τους σε 49 αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία σε ολόκληρη την Ελλάδα. Δεν χρειαζόταν ντιμπέιτ για να νικήσεις τον πολιτικό σου αντίπαλο στην αρχαιότητα. Αρκούσε ένα μολύβδινο πλακίδιο με μια κατάρα χαραγμένη! Η μαγεία είχε «λύσεις» όχι μόνο για την πολιτική, αλλά και για τη νίκη σε αθλητικούς αγώνες, την καταστροφή του ανταγωνιστή στον επαγγελματικό στίβο και οπωσδήποτε για ερωτικά μπερδέματα. Και για όσους δεν είχαν χρόνο για να φτιάξουν καταδέσμους (όπως ονομάζονται τα μολύβδινα πλακίδια), ένα φάσκελο ήταν αρκετό.

«…Καταγράφω και καταθέτω στον Πλούτωνα, στις Μοίρες, στην Περσεφόνη, στις Ερινύες και σε κάθε κακό ον. Καταθέτω και στην Εκάτη. Καταθέτω στις δύο θεές του Κάτω Κόσμου και στον αρωγό Ερμή. Καταθέτω εναντίον εκείνων που έκλεψαν από την οικία μου από την οδό που ονομάζεται Αχελώου, και οι οποίοι έκλεψαν αλυσίδα, στρώματα τρία, αραβικό κόμι, σύνεργα, λιναρόλαδο, μαστίχη, πιπέρι και πικραμύγδαλο. Καταθέτω εναντίον όσων είδαν την κλοπή και αρνούνται να το πουν. Καταθέτω εναντίον όλων εκείνων που δέχτηκαν τα κλοπιμαία που αναφέρονται στην καταγραφή.

Εσύ, δε, δέσποινα Εκάτη ουρανία, Εκάτη του Κάτω Κόσμου, Εκάτη των τρίστρατων, Εκάτη τριπρόσωπη, Εκάτη μονοπρόσωπη, ξερίζωσε την καρδιά εκείνου ή εκείνων που έκλεψαν τα πράγματα που αναφέρονται στην καταγραφή και κάμε αδιάβατη γι’ αυτούς τη γη, τη θάλασσα άπλευστη, τον βίο αβίωτο, παιδιά να μην αναστήσουν, αλλά χαμός και αρρώστια να πέσει επάνω του ή επάνω τους. Ως επόπτης, συ (Εκάτη), το χάλκινο δρεπάνι στρέψε ενάντιά τους, να τους πετσοκόψει…».

Τα μυστικά της μαγείας, ως στοιχείο πολιτισμού, από τη Νεολιθική Εποχή μέχρι και τα νεώτερα χρόνια αποκαλύπτουν 49 μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι σε κάθε γωνιά της Ελλάδας.
«Όσο υπάρχει άνθρωπος θα υπάρχει και μαγεία. Όσο υπάρχει θεός θα υπάρχει και αντίθεος», λέει η αρχαιολόγος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αλεξάνδρα Χριστοπούλου. «Φθόνος, πλεονεξία και φόβος θα ωθούν πάντα τον άνθρωπο να αναζητά σε εξωπραγματικά πεδία τρόπους για να διώξει το κακό και να προσελκύσει το καλό ή το αντίστροφο».

Το γοργόνειο- το κεφάλι της Μέδουσας - είχε αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Προστάτευε από το κακό, καθώς σύμφωνα με την μυθολογία όποιος το αντίκριζε πέτρωνε.

 «Πάρε λάδι στα χέρια σου και πες: Ο Δίας φύτεψε έναν σπόρο σταφυλιού κι αυτός χωρίζει τη γη. Δεν τον φύτεψε, δεν ανθίζει». Αρκούσε και μόνο αυτή η φράση για να περάσει ο πονοκέφαλος. «Μαγική» συνταγή, όμως υπάρχει και για όσους ήθελαν να προλάβουν την ημικρανία: «Η Ανταύρα βγήκε από τη θάλασσα. Σαν ελαφίνα ανεβόησε, σαν αγελάδα ανέκραξε. Τη συναπάντησε η Εφεσία Άρτεμις: “Ανταύρα, που πηγαίνεις;”, “Στο ημίκρανο”, “Να μην πας…”». Είναι μερικές μόνο από τις αρχαίες θεραπευτικές μαγικές συνταγές.

Μαγεία και βασκανία όμως υπήρχαν και στα βυζαντινά χρόνια.

Εποχή που έγιναν της μόδας τα αντιβασκάνια , τα αντιβασκάνια από μεταξωτό ύφασμα περιείχαν ευχές, τρίχες και οστά ζώων ή βότανα με μαγική δράση».

Ο Αβρασάξ- πτηνόμορφος δαίμονας που φέρνει στο ξόρκι τη διάρκεια και αν τα γράμματα του ονόματός του διαβαστούν ως αριθμοί, έχουν άθροισμα 365, όσες και οι μέρες του χρόνου. Βγαλμένοι από τα πηγάδια- διότι θεωρούνταν πύλες του Κάτω Κόσμου- οι κατάδεσμοι της Αγοράς των Αθηναίων αποκαλύπτουν ερωτικές και δικαστικές κόντρες, ενώ αγγεία «μιλούν» για τις διάσημες μάγισσες της αρχαιότητας, Μήδεια και Κίρκη.

Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι του 15ου αι. π.Χ., το μεγαλύτερο γνωστό στον μυκηναϊκό κόσμο. Απεικονίζεται πομπή λεοντοκέφαλων δαιμόνων που κρατούν αγγεία για σπονδές και προχωρούν προς μια θεά που κάθεται σε θρόνο και υψώνει κωνικό τελετουργικό αγγείο (ρυτό). Η τελετουργία σχετίζεται με την ευφορία της γης και την αναγέννηση της φύσης. Από τον «Θησαυρό της Τίρυνθας» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Τα πιο παράξενα
Αρχαία Αγορά: Μολύβδινοι κατάδεσμοι (κατάρες) από τα πηγάδια της Αρχαίας Αγοράς Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: ξόρκια και μάγια που σώθηκαν σε χειρόγραφα και αποτυπώθηκαν σε φορεσιές, πολεμικές εξαρτύσεις και κοσμήματα.

Στο Νομισματικό Μουσείο: «Κυνήγι» των μυθικών όντων στον ζωγραφικό διάκοσμο του Ιλίου Μελάθρου.Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας: Το αργυρό φυλακτήριο με μαγικό κείμενο που βρέθηκε στη Βέροια Ιερά Μονή Ρεντίνας, Άγραφα: Τα ζώδια και ο τροχός της ζωής στην Ιερά Μονή Ρεντίνας Αγράφων

Με την κατάρα ο Φίλων «δένει» τη γλώσσα, την ψυχή, τα χέρια και τα πόδια του Μικίωνα και εύχεται η γλώσσα του αντιπάλου του να γίνει μολύβι (όπως η πινακίδα) και να τρυπηθεί, τυπική έκφραση για τις κατάρες κατά αντιδίκων. Μουσείο Κεραμεικού, 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑΔΕΣΜΟΥΣ 

 Οι κατάδεσμοι είναι ένα περιθωριακό είδος κειμενικών καταλοίπων της αρχαιότητας. Λαϊκής προέλευσης, με ανορθογραφίες που προδίδουν την καθομιλούμενη γλώσσα της εποχής, σωσμένοι σε πάπυρο ή πηλό, είναι κατάρες εναντίον επαγγελματικών ή ερωτικών αντιζήλων, ξόρκια για να επιβεβαιώσουν και να εξασφαλίσουν τη διαθεσιμότητα του αντικειμένου της ερωτικής επιθυμίας, επικλήσεις για τη διαμεσολάβηση του θείου, των καθημερινών, προσιτών, εκδικητικών και λάγνων θεοτήτων που έθαλλαν στην καθημερινή ζωή της αρχαιότητας

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Οι κατάρες των Ελλήνων στην αρχαιότητα και η άγνωστη ιστορία τους

ΑρχαιογνώμωνΣεπτεμβρίου 27, 2013

ΚΑΤΑΔΕΣΜΟΙ, ΜΑΓΕΙΑ, ΜΥΣΤΙΚΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΠΑΠΥΡΟΙ
Οι «κατάρες» έχουν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία οι απαρχές της οποίας μας…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. κατάρα η (AM κατάρα, Α ιων. τ. κατάρη)• η ευχή να πάθει κάποιος κάτι κακό (α. «την κατάρα μου νά 'χεις»• β. «διδόναι τινὰ κατάρα», Ευρ.)• || (νεοελλ.) 1. αξιοθρήνητη κατάσταση, συμφορά, κακή περίσταση («τί κατάρα μάς έχει βρει»)• 2. (φρ.) «γυρίζει σαν την άδικη κατάρα»• περιπλανιέται άσκοπα εδώ κι εκεί• 3. (παροιμ.) «η κατάρα γυρίζει στον νοικοκύρη»• όποιος εύχεται κακό για τον άλλο, τό παθαίνει ο ίδιος• || (αρχ.) άνθρωπος καταραμένος. [ΕΤΥΜΟΛ. Υποχωρητ. παρ. τού καταρῶμαι].
2. δεισιδαιμονία η (AM δεισιδαιμονία) [δεισιδαίμων]• ο φόβος για τους δαίμονες, τα κακά πνεύματα ή για ανεξήγητα φαινόμενα ή συμπτώσεις που θεωρούνται ότι προέρχονται από υπερφυσικές, βλαβερές δυνάμεις• || (αρχ.) η ευσέβεια, ο σεβασμός προς τους δαίμονες, τους θεούς.
3. Πηγή: Το Βήμα, Μ. Θερμού, 10/9/10
4. Εφημερίδα "Τα Νέα", σε ρεπορτάζ της δημοσιογράφου Μαίρης Αδαμοπούλου (Παρασκευή, 25 Σεπτεμβρίου 2009).

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ 

ΠΗΓΕΣ
ΚΟΜΒΟΣ ΔΙΔΑΧΗ - WWW.KOMVOS.EDU.GR - ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΗΤΤΑ
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ «ΤΟ ΒΗΜΑ» 
WWW.SAKKETOSAGGELOS.GR/ARTICLE/2014