Ξεκινώντας από τη λεγόμενη Εποχή του Σιδήρου, από τον 11ο αιώνα (που διαδέχεται την Εποχή του Χαλκού) και φτάνοντας μέχρι τα κλασικά χρόνια στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., κάνοντας μια διαδρομή επτά και πλέον αιώνων.
ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΣ ΤΙΤΛΟΣ :Οικισμοί των ιστορικών χρόνων στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου
Η απόφαση του στρατηγού και μετέπειτα βασιλιά της Μακεδονίας Κασσάνδρου να ιδρύσει το 316/315 π.Χ. μια νέα πόλη στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, τη Θεσσαλονίκη, συνενώνοντας 26 γειτονικές κωμοπόλεις, άνοιξε μια νέα σελίδα στην ιστορία της περιοχής. Δημιουργήθηκε, έτσι, για πρώτη φορά ένα μεγάλο αστικό κέντρο με καίρια γεωγραφική θέση και πολλές δυνατότητες πολεοδομικής και οικονομικής ανάπτυξης.
Ιδιαίτερη σημασία είχε η ίδρυση της πόλης σε ένα προστατευμένο και κομβικό σημείο για τη χερσαία επικοινωνία μεταξύ Ανατολής και Δύσης, κοντά στο ρου των πλωτών ποταμών που κατέβαιναν από το Βορρά αλλά και με ασφαλή πρόσβαση από τη θάλασσα στα νότια.
Ο γεωγράφος Στράβων από την Αμάσεια του Πόντου (έζησε στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. με αρχές του 1ου αι. μ.Χ., το έργο του Γεωγραφικά δυστυχώς δεν σώθηκε αυτούσιο, αλλά είναι γνωστό από δύο «επιτομές», δηλαδή περιλήψεις, 21Ε και 24Ε) μνημονεύει το γεγονός της ίδρυσης της νέας πόλης ως εξής: «Μετά δέ Ἀξιόν Ἐχέδωρος ἐν σταδίοις εἴκοσιν, είτα Θεσσαλονίκεια Κασάνδρου κτίσμα ἐν ἄλλοις τετταράκοντα καί ἡ Ἐγνατία ὁδός. Ἐπωνόμασε δέ την πόλιν από της εαυτού γυναικός Θεσσαλονίκης, Φιλίππου δε του Αμύντου θυγατρός, καθελών τα ἐν τη Κρουσίδι πολίσματα καί τα ἐν τω Θερμαίω κόλπω περί έξ καί εἴκοσι καί συνοικίσας εἰς εν. Η δε μητρόπολις της νυν Μακεδονίας ἐστί».
Από το παραπάνω απόσπασμα αντλούμε τις εξής βασικές πληροφορίες:
α) ότι η πόλη βρίσκεται δυτικά των ποταμών Αξιού και Εχέδωρου (δηλαδή του σημερινού Γαλλικού) και κοντά στη ρωμαϊκή Εγνατία Οδό (που υπήρχε στην εποχή του),
β) ότι το όνομά της οφείλεται στη σύζυγο του Κασσάνδρου, Θεσσαλονίκη, που γνωρίζουμε ότι ήταν κόρη του Φιλίππου Β΄ από τη Θεσσαλή παλλακίδα του Νικησίπολη και έτσι ετεροθαλής αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου Γ΄,
γ) ότι μεταφέρθηκε πληθυσμός από 26 μικρούς οικισμούς («πολίσματα») που προϋπήρχαν στην περιοχή της Κρουσίδας και του Θερμαϊκού και εγκαταστάθηκε στη μεγαλύτερη νέα πόλη. Κρουσίς ονομαζόταν στην αρχαιότητα η επικράτεια που εκτεινόταν κατά μήκος των νοτιοανατολικών ακτών του Θερμαϊκού, από το Μεγάλο Έμβολο στην περιοχή της σημερινής Νέας Μηχανιώνας μέχρι την Κασσάνδρα και στα ανατολικά μέχρι τα Βασιλικά στην κοιλάδα του ποταμού Ανθεμούντα.
Σχετικά με τους διάφορους οικισμούς που βρίσκονταν κατά μήκος των ακτών του Θερμαϊκού, χρειάζεται να έχουμε υπόψη μας ότι η ακτογραμμή έχει αλλάξει αρκετά μέχρι τις μέρες μας, κυρίως λόγω των έντονων προσχώσεων των ποταμών που εκβάλλουν δυτικά της Θεσσαλονίκης και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας (αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι τον 5ο αι. π.Χ. η μετέπειτα πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, η Πέλλα, ήταν παραθαλάσσια), επομένως το ίδιο θα ίσχυε και για άλλες θέσεις που σήμερα απέχουν αρκετά από την ακτή.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΠΕΛΛΑΣ
Γύρω από τον οικισμό, κατά μήκος των αρχαίων δρόμων, εντοπίστηκαν έως τώρα τέσσερα νεκροταφεία: το νότιο, το νοτιοδυτικό, το ανατολικό και το δυτικό, που χρονολογούνται από την εποχή του Σιδήρου έως και τα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια. Το νότιο νεκροταφείο περιείχε τάφους της εποχής του Σιδήρου με κτερίσματα χάλκινα κοσμήματα και σιδερένια όπλα. Το νοτιοδυτικό νεκροταφείο περιείχε λακκοειδείς και κεραμοσκεπείς τάφους των κλασικών και των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων. Στο δυτικό νεκροταφείο βρέθηκαν ταφές της ύστερης εποχής του Σιδήρου, της αρχαϊκής εποχής, των κλασικών και των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, με πλούσια κτερίσματα (όπλα, κοσμήματα, νεκρικά προσωπεία και ελάσματα, ειδώλια, ομοιώματα αμαξών, μετάλλινα σκεύη και πολλά πήλινα αγγεία εισηγμένα από την Κόρινθο, την Αττική και την ανατολική Ελλάδα), τα οποία αποδεικνύουν τη σημασία του Αρχοντικού ως κυρίαρχου αστικού κέντρου, που είχε στον έλεγχό του μια εκτεταμένη εύφορη περιοχή. Τέλος, στο ανατολικό νεκροταφείο έχουν εντοπιστεί, επίσης, ταφές των αρχαϊκών χρόνων με πλούσια κτερίσματα, όπως και στο δυτικό.
Ορισμένα από τα πολίσματα που συνενώθηκαν αναφέρονται ονομαστικά στην ίδια «επιτομή» από το έργο του Στράβωνα: «Τῶν δὲ συνοικισθεισῶν ην Ἀπολλωνία καί Χαλάστρα καί Θέρμα καί Γαρησκός καί Αἴνεια καί Κισσός». Στην άλλη «επιτομή» αναφέρονται τα εξής: «… Θεσσαλονίκη ἐστί πόλις, ἣ πρότερον Θέρμη ἐκαλεῖτο. Κτίσμα δ’ ἐστί Κασσάνδρου…. Μετώκισε δὲ τὰ πέριξ πολίχνια εἰς αὐτή, οἷον Χαλάστραν, Αἴνειαν, Κισσόν καί τινα καί ἄλλα». Καμία από τις σωζόμενες αρχαίες πηγές δεν μας παραδίδει και τα 26 ονόματα των πολισμάτων. Ούτε αναφέρεται αν και ποια από αυτά καταργήθηκαν ή ποια συνέχισαν να υπάρχουν και μετά την ίδρυση της νέας πόλης.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΙΝΙΑΣ
Στη νότια παραλία της χερσονήσου που απολήγει στο ακρωτήριο Μεγάλο Έμβολο ή Καραμπουρνού, στη νοτιοανατολική ακτή του Θερμαϊκού κόλπου, η τραπεζιόσχημη Τούμπα Τάμπια ή Κουμ-Καλέ έχει ταυτιστεί με την αρχαία Αίνεια. Η ίδρυσή της αποδιδόταν από τους αρχαίους στον Αινεία και τους Τρώες. Στην περιοχή αυτή έχουν βρεθεί τρεις μεγάλοι τύμβοι στην τοποθεσία «Τούμπες» (τύμβος Α, Β και Γ, που χρονολογούνται στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.). Κάτω από τον τύμβο Β και βόρεια από αυτόν ανασκάφηκαν τάφοι του α’ τετάρτου του 6ου αι. π.Χ., που ανήκουν στο νεκροταφείο των υστεροαρχαϊκών και κλασικών χρόνων. Το νεκροταφείο εκτείνεται γύρω και δυτικά από τους τύμβους Α, Β και Γ, που εντάσσονται σε αυτό. Οι τάφοι ήταν αρκετά πλούσιοι και ανάμεσα στα κτερίσματα κυριαρχούν τα πήλινα αγγεία, κυρίως τα εισηγμένα από την Αττική και την Κόρινθο. Από τα άλλα κτερίσματα ξεχωρίζουν τα διάφορα είδη χάλκινων, ασημένιων και οστέινων κοσμημάτων (κομβία, κρίκοι, ψέλια, πόρπες, περίαπτα, οκτώσχημες πόρπες).
Αυτοί οι επώνυμοι αλλά και οι ανώνυμοι οικισμοί, τα «πολίσματα» ή «πολίχνια» του Στράβωνα, που υπήρχαν πριν από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, θα μας απασχολήσουν σήμερα. Η παρουσίασή μας θα περιοριστεί στους ιστορικούς χρόνους, ξεκινώντας δηλαδή από τη λεγόμενη Εποχή του Σιδήρου, από τον 11ο αιώνα (που διαδέχεται την Εποχή του Χαλκού) και φτάνοντας μέχρι τα κλασικά χρόνια στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., κάνοντας μια διαδρομή επτά και πλέον αιώνων.
Οι οικισμοί των προϊστορικών χρόνων στη Μακεδονία εμφανίζουν συνήθως τη μορφή τεχνητών λοφίσκων, που ονομάζονται «τούμπες». Αυτοί οι λόφοι έχουν δημιουργηθεί από τη σταδιακή συσσώρευση των αλλεπάλληλων στρωμάτων κατοίκησης και των υλικών καταλοίπων στον ίδιο χώρο. Σε ορισμένες τούμπες η ζωή των οικισμών συνεχίστηκε και στα ιστορικά χρόνια.
Επιπλέον, υπάρχει και ένα άλλο είδος τεχνητών λοφίσκων με επίπεδη κορυφή που ονομάζονται «τράπεζες» λόγω της τραπεζιόσχημης διαμόρφωσης που παρουσιάζουν. Εκεί εντοπίζονται, επίσης, τα λείψανα από οικισμούς των ιστορικών χρόνων.
- Τέτοιες «τούμπες» και «τράπεζες» υπάρχουν αρκετές σε διάφορα δημοτικά διαμερίσματα και στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η πλέον γνωστή είναι η περίπτωση της Άνω Τούμπας, όπου υπάρχει σημαντικός προϊστορικός οικισμός τον οποίο ανασκάπτει συστηματικά εδώ και πολλά χρόνια το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΚΑΡΑΜΠΟΥΡΝΑΚΙ
Εκτός από τον αρχαίο οικισμό, στο Καραμπουρνάκι εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν τμήματα του νεκροταφείου. Οι περισσότεροι γνωστοί τάφοι βρέθηκαν 150 μ. ανατολικά του λόφου του οικισμού. Οι τάφοι που αποκαλύφθηκαν χρονολογούνται στα αρχαϊκά (κυρίως υστεροαρχαϊκά) χρόνια και σε όλη τη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. Το νεκροταφείο φαίνεται ότι ήταν οργανωμένο κατά ομάδες τάφων, χωρίς ενιαία διάταξη. Όλοι οι τάφοι δεν έχουν κοινό προσανατολισμό, αλλά επικρατέστερος είναι από ανατολικά προς δυτικά. Οι περισσότεροι τάφοι που βρέθηκαν είναι λακκοειδείς και αρκετοί ήταν συλημένοι τουλάχιστον ως προς τα πολύτιμα κτερίσματά τους. Περιείχαν πήλινα αγγεία εισηγμένα από διάφορες περιοχές του ελληνικού κόσμου (κυρίως από Κόρινθο, Αττική και ανατολική Ελλάδα) και λίγα τοπικών εργαστηρίων, είδη οπλισμού, ειδώλια, κοσμήματα κ.ά.
Άλλες τούμπες και τράπεζες στα ανατολικά βρίσκονται στην Καλαμαριά (Καραμπουρνάκι), στην Πυλαία, στο Πανόραμα, στη σημερινή Θέρμη/Σέδες, στην Καρδία, στο Νέο Ρύσιο, στα Βασιλικά, στην περιοχή του αεροδρομίου (Γκόνα), στον Τρίλοφο, στο Πλαγιάρι, στη Νέα Μηχανιώνα και ακόμη μακρύτερα στην Επανωμή, το Μεσημέρι και τη Νέα Καλλικράτεια, ενώ στα δυτικά στην Πολίχνη (Λεμπέτ), τη Σταυρούπολη, το Ρετζίκι, το Ωραιόκαστρο, τα Διαβατά, τη Σίνδο/Αγχίαλο.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΘΕΡΜΗ (ΣΕΔΕΣ)
Το μεγάλο μέγεθος του αρχαίου οικισμού μαρτυρούν τα εκτεταμένα νεκροταφεία, τα οποία έχουν ερευνηθεί σχεδόν στο σύνολό τους. Οι παλαιότερες ταφές ανάγονται στην πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, ενώ εμφανίζουν ιδιαίτερη πυκνότητα κατά τους 6ο, 5ο και 4ο αι. π.Χ. Αργότερα περιορίζονται αρκετά, διαπιστώνονται όμως έως τα μέσα του 2ου αι. π.Χ., καθώς και τον 1ο αι. π.Χ. – 1ο αι. μ.Χ. Μετά από ένα μεγάλο χρονικό κενό ο χώρος επαναχρησιμοποιείται ως νεκροταφείο κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους (15ος – 18ος αι. μ.Χ.), αλλά και αργότερα στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα κτερίσματα είναι πολλά και ποικίλα, όπως κοσμήματα, όπλα, μετάλλινα σκεύη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πήλινα αγγεία, εισηγμένα και εγχώρια. Το μεγαλύτερο μέρος της εισηγμένης κεραμικής προέρχεται από την Αττική και την Κόρινθο.
Θα ξεκινήσω από τις λιγοστές ιστορικές πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτή. Την αναφέρει ήδη ο Μιλήσιος ιστορικός Εκαταίος, γύρω στο 500 π.Χ., ως «πόλιν Θρηίκων Ελλήνων» (με μεικτό δηλαδή πληθυσμό από Θράκες και Έλληνες). Επίσης, τη μνημονεύει ο ιστορικός Ηρόδοτος όταν εξιστορεί την εκστρατεία του Ξέρξη το 490 π.Χ. προς τη νότια Ελλάδα και την παραμονή του στρατού και του στόλου του για μικρό διάστημα στη Θέρμη (επομένως πρέπει να διέθετε φυσικό λιμάνι, όπου ναυλόχησε ο πολυάριθμος περσικός στόλος, 7ο βιβλίο 121, 123, 179).
Τον 5ο αιώνα, ο ιστορικός Θουκυδίδης (I 61, II 29) γράφει ότι η Θέρμη, που ανήκε πλέον στο μακεδονικό βασίλειο, καταλήφθηκε για δύο χρόνια από τους Αθηναίους (στρατηγός Καλλίας) στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (ανάμεσα στα έτη 431-429 π.Χ.). Στη ρωμαϊκή εποχή, ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος (ΝΗ 4.10) αναφέρει ότι στις μέρες του υπήρχε τόσο η παλιότερη Θέρμη όσο και η νεότερη Θεσσαλονίκη, επομένως πιθανότατα η θέση των δύο αυτών πόλεων δεν επικαλυπτόταν και επιπλέον η Θέρμη εξακολουθούσε να υπάρχει και μετά την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, μετά δηλαδή τον συνοικισμό του Κασσάνδρου. Έτσι, η Θέρμη δεν πρέπει να βρισκόταν στην ίδια ακριβώς θέση με την ελληνιστική Θεσσαλονίκη, που εντοπίζεται στο σημερινό ιστορικό κέντρο της πόλης μας, και θα ήταν κάπου αλλού στη γύρω περιοχή (μάλιστα η νέα πόλη δεν διέθετε από την αρχή λιμάνι, το οποίο δημιουργήθηκε μόλις στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου εκεί που είναι σήμερα η Πλατεία Ελευθερίας, επομένως και το λιμάνι της Θέρμης θα πρέπει να αναζητηθεί κάπου αλλού).
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος Θέρμη, ο Γεώργιος Μπακαλάκης είχε υποστηρίξει ότι σχετίζεται με κάποια «θερμή», δηλαδή οργιαστική, λατρεία του Διονύσου που τελούνταν στην περιοχή. Κατ’ άλλους μελετητές, όμως, ίσως οφείλεται στην παρουσία θερμών πηγών, που υπάρχουν και σήμερα στα Λουτρά του Σέδες. Εξάλλου, το θρακικό όνομα της πόλης ήταν Τίνδη, που μάλλον βγαίνει από το επίθετο τινθός που σημαίνει θερμός (και ζεστός ατμός), εξ ου και Θέρμη.
Πού όμως «έκειτο η αρχαία Θέρμη»...;
Το ερώτημα αυτό, ακριβώς έτσι διατυπωμένο, το έθεσε πριν από 70 περίπου χρόνια ο Κωνσταντίνος Ρωμαίος, ο πρώτος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Ο ίδιος έκανε και την πρώτη ανασκαφική έρευνα, το καλοκαίρι του 1930, στον αρχαίο οικισμό που υπάρχει στο πρώην στρατοπέδο Κόδρα, στην Καλαμαριά.
Συγκεκριμένα, αυτός βρίσκεται πάνω σ’ ένα χαμηλό τεχνητό λόφο, που εκτείνεται στη μικρή χερσόνησο με απόληξη στο ακρωτήριο Καραμπουρνάκι (ή Μικρό Έμβολο). Μια μικρή ρεματιά χωρίζει τον λόφο αυτόν από μια επιμήκη «τράπεζα».
Ο οικισμός ήταν δίπλα στη θάλασσα, αλλά σήμερα είναι αποκομμένος από το φυσικό του λιμάνι, γιατί ο σύγχρονος δρόμος ταχείας κυκλοφορίας (η οδός Πλαστήρα), που συνδέει τη Θεσσαλονίκη με τη Νέα Κρήνη, έχει κόψει την τούμπα σε δύο μέρη.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥΜΠΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Έξω από τα όρια του οικισμού εντοπίστηκαν εκτεταμένα νεκροταφεία με μεγάλη διάρκεια χρήσης από τον 10ο-8ο αι. έως και τον 3ο αι. π.Χ., όταν ο οικισμός εγκαταλείφθηκε. Οι περισσότεροι από τους ερευνημένους τάφους ανήκουν στην αρχαϊκή και την κλασική εποχή. Συχνότεροι είναι οι λακκοειδείς, υπάρχουν επίσης λίγοι κιβωτιόσχημοι και πολύ λίγες λίθινες λάρνακες. Ορισμένοι από αυτούς ήταν πλούσια κτερισμένοι. Στα ευρήματα περιλαμβάνονται κοσμήματα (όπως χρυσά επιστόμια και χάλκινες πόρπες), εγχειρίδια, νομίσματα και πολλά αγγεία εισηγμένα, κυρίως από την Κόρινθο, την Αττική και την ανατολική Ελλάδα, αλλά και τοπικής παραγωγής.
Λείψανα λιμενικών εγκαταστάσεων διακρίνονται μέσα στο νερό τόσο στη γειτονική μαρίνα όσο και κάτω από το Κυβερνείο ή Παλατάκι. Ο μώλος αυτός, σε απόσταση περίπου 100 μ. από την ακτή, συνεχίζεται μέχρι τους μύλους Αλλατίνι.
Ιδιαίτερα η αρχαϊκή περίοδος φαίνεται ότι υπήρξε, σύμφωνα και με τα ως τώρα ανασκαφικά στοιχεία, εποχή μεγάλης ακμής για τον αρχαίο οικισμό, με έντονη παρουσία των Ελλήνων της Ανατολικής Ελλάδας, κυρίως Ιώνων, αλλά και εμπόρων από διάφορες περιοχές, ακόμη και από την Καρία και τη Φοινίκη, όπως μαρτυρούν τα σχετικά ευρήματα.
Πρόκειται, επομένως, για έναν παραθαλάσσιο οικισμό με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Εδώ ήρθαν στο φως οικιστικά συγκροτήματα με αποθηκευτικούς χώρους (πιθεώνες) καθώς και εργαστήρια κατεργασίας μετάλλων και εργαστήρια κεραμικής.
Οι μεγάλες ποσότητες ντόπιων και εισηγμένων αγγείων μαζί με διάφορα άλλα αντικείμενα φανερώνουν την άνθιση της τοπικής παραγωγής καθώς και τις εμπορικές σχέσεις του οικισμού με τις περισσότερες περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΙΝΔΟΣ ΑΓΧΙΑΛΟΣ
Κοντά στον οικισμό της διπλής «τράπεζας» Αγχιάλου βρέθηκαν δύο νεκροταφεία. Το νεότερο από αυτά εκτείνεται σε μικρή απόσταση βόρεια της «τράπεζας». Η λειτουργία του πρέπει να άρχισε στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. και δεν συνεχίστηκε μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Για ένα χρονικό διάστημα συνυπήρχε με το αρχαϊκό νεκροταφείο του οικισμού, που βρίσκεται σε απόσταση 600μ. στα νοτιοανατολικά και με το οποίο παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες τόσο στα είδη των τάφων (κυρίως κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς και λίγες λάρνακες) όσο και στα κινητά ευρήματα. Ορισμένοι από τους κιβωτιόσχημους τάφους έχουν ενδιαφέρον από κατασκευαστική άποψη, διότι αποκτούν κυρίως από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. μνημειακή και επιμελημένη μορφή. Η διαφορά των δύο νεκροταφείων έγκειται στο είδος και κυρίως στην ποιότητα των αντικειμένων που συνόδευαν τους νεκρούς. Τα κυριότερα κτερίσματα των πλούσιων αρχαϊκών τάφων ήταν κοσμήματα, εξαρτήματα ένδυσης, νεκρικά προσωπεία-μάσκες και ελάσματα, είδη οπλισμού, ομοιώματα επίπλων και αμαξών, στλεγγίδες και εγχειρίδια. Τα πολυάριθμα πήλινα αγγεία προέρχονται κυρίως από την Κόρινθο και την Αττική αλλά και από τοπικά εργαστήρια. Το νεκροταφείο αυτό χρονολογείται στον 6ο και τον 5ο αι. π.Χ.
Όπως πιστεύουμε, με βάση τις γραπτές μαρτυρίες και τα δεδομένα των μέχρι σήμερα ανασκαφικών ερευνών μας, το αρχαίο πόλισμα στο Καραμπουρνάκι πρέπει να αποτελούσε τμήμα, ίσως το ζωτικότερο, της αρχαίας Θέρμης. Στην ουσία, η Θέρμη ήταν μια πόλη χτισμένη κωμηδόν (κατά κώμας), απαρτιζόταν δηλαδή από μικρούς ατείχιστους οικισμούς που υπήρχαν σκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της περιοχής.
Για τα αρχαϊκά και τα κλασικά χρόνια μάλιστα, είναι πολύ πιθανόν ο αρχαίος οικισμός στο Καραμπουρνάκι να ήταν ο πυρήνας της Θέρμης, καθώς διέθετε και το μοναδικό λιμάνι της περιοχής, και μάλιστα διπλό, που προστάτευε τα πλοία στη μια πλευρά του από τους ισχυρούς βοριάδες και στην άλλη από τους νοτιάδες του Θερμαϊκού.
Ακόμη, με βάση τα ως σήμερα δεδομένα, φαίνεται να ιδρύθηκε στα τέλη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού με αρχές της Εποχής του Σιδήρου. Την ίδια εποχή χρονολογείται, μάλλον, και η εγκατάσταση στην τράπεζα της Άνω Τούμπας. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, να έχουμε εκείνα τα χρόνια την πρώτη μόνιμη παρουσία Ελλήνων στην περιοχή, οι οποίοι πρέπει να συνυπήρξαν με τους ντόπιους.
Οι Έλληνες έδωσαν ασφαλώς και το όνομα Θέρμη στο κωμηδόν πόλισμα που άρχισε να αναπτύσσεται από τότε στο μυχό του Θερμαϊκού κόλπου (όπως είπα προηγουμένως, το θρακικό της όνομα ήταν Τίνδη, ενώ τη συνύπαρξη Ελλήνων και Θρακών κατοίκων αναφέρει ήδη ο Εκαταίος). Άλλοι ερευνητές πιστεύουν ότι στο Καραμπουρνάκι έχουμε το επίνειο της αρχαίας Θέρμης, που ίσως ονομαζόταν Αλία Θέρμη ή απλώς Αλία (αυτή η ονομασία παραδίδεται από τον Στέφανο τον Βυζάντιο).
Μπορούμε να περάσουμε τώρα σε ορισμένες άλλες θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, που έχουν εντοπιστεί στις «τούμπες» και τις «τράπεζες» του πολεοδομικού συγκροτήματος και των όμορων δήμων της Θεσσαλονίκης, και είναι σύγχρονες με τον αρχαίο οικισμό στο Καραμπουρνάκι.
Έγινε ήδη λόγος για τον προϊστορικό οικισμό στην περιοχή της Άνω Τούμπας. Στην «τράπεζα» που πλαισιώνει την «τούμπα», έχουν αποκαλυφθεί οικιστικά λείψανα που ανάγονται ήδη στην Εποχή του Χαλκού, οι κυριότερες όμως φάσεις χρονολογούνται από την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου, δηλαδή από τον 11ο αι., μέχρι και τα τέλη του 4ου με αρχές του 3ου αι. π.Χ. (αντίστοιχα, λείψανα των ιστορικών χρόνων έχουν βρεθεί και πάνω στην «τούμπα», που έχει ύψος 73 μ., ενώ η «τράπεζα» έχει 50 μ.).
Τη φυσική προστασία του οικισμού ενισχύει η παρουσία μιας ρεματιάς και ενός χειμάρρου στα βορειοδυτικά του. Η ύπαρξη μεγάλων αναλημματικών τοίχων και η πυκνή διάταξη των ανεσκαμμένων οικιών, με χωματόδρομους ανάμεσά τους, πηγάδια και υδραγωγούς/ αγωγούς απορροής υδάτων δίνουν την εικόνα ενός σχεδιασμένου πολεοδομικού ιστού.
Τα σπίτια παρουσιάζουν συνήθως ορθογώνια κάτοψη και χωρίζονται σε τετράγωνους χώρους (δωμάτια). Οι θεμελιώσεις τους είναι λίθινες και από ένα ύψος και πάνω οι τοίχοι τους ήταν φτιαγμένοι με ωμά πλιθιά. Είχαν δάπεδα λιθόστρωτα ή από πατημένο πηλό και λίθινα κατώφλια.
Η ανεύρεση σκαλοπατιών στο εσωτερικό τους, υποδηλώνει σε μερικές περιπτώσεις την ύπαρξη άνω ορόφου. Σε ορισμένα κτήρια υπάρχουν ιδιαίτεροι αποθηκευτικοί χώροι με μεγάλα πιθάρια διαφόρων σχημάτων και εμπορικούς αμφορείς.
Επίσης, διαπιστώθηκαν μαγειρεία, εστίες/εσχάρες, λουτήρες, εσωτερικοί και υπαίθριοι χώροι εργασίας, καθώς και αυλές. Στα δωμάτια των οικημάτων (που αποκαλύφθηκαν στις οδούς με τα εύηχα ονόματα Ελαίας 2004, Λωτού, Ορτανσίας, Ιβύσκου, Χρυσανθέμων, Δρυός και άλλες) βρέθηκαν πολλά κινητά ευρήματα, όπως μεγάλες ποσότητες κεραμικής, πήλινα ειδώλια, μυλόπετρες, τριπτήρες και υφαντικά βάρη που χρονολογούνται από τον 6ο μέχρι και τον 4ο αι. π.Χ.
Σε ένα οικόπεδο (στην οδό Εμπεδοκλέους, 2004) ανασκάφηκε μεγάλο κτήριο με δύο χώρους διαφορετικών διαστάσεων. Στο μεγαλύτερο δωμάτιο εντοπίστηκαν τρεις πλακόστρωτες κατασκευές με έντονα ίχνη καύσης, όπου βρέθηκαν σπασμένα αγγεία, πολλά οστά μεγάλων ζώων (όπως βοοειδών και ελαφιού) και ένα μεγάλο εγχειρίδιο.
Τα παραπάνω ερμηνεύθηκαν από τους ανασκαφείς ως ενδείξεις για τη λειτουργία εκεί ενός δημόσιου λατρευτικού χώρου, όπου τελούνταν θυσίες και ομαδικά γεύματα.
Ως χώρος οικιακού ιερού ερμηνεύθηκε, επίσης, ένα δωμάτιο με λουτήρα σε ένα κτήριο που ανασκάφηκε στην οδό Ορτανσίας. Εκεί, μαζί με άλλα σκεύη (ληκύθιο, σκυφίδια, μαχαίρι, λυχνάρι) βρέθηκε και ένας μελαμβαφής κάνθαρος του δεύτερου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. με την εγχάρακτη επιγραφή «Αδίστα Κύρβασι», δηλαδή η Ηδίστη τον αφιέρωσε στους Κύρβαντες ( ή Κορύβαντες, αυτοί ήταν ακόλουθοι της φρυγικής θεάς Κυβέλης, τοπικές θεότητες που ίσως αποτελούν μια παραλλαγή των Καβείρων, που λατρεύονταν στη Θεσσαλονίκη)
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, οι υπόσκαφοι ημι-υπόγειοι κυψελόμορφοι χώροι, παρόμοιοι με εκείνους που βρέθηκαν στο Καραμπουρνάκι και σε άλλα σημεία του Θερμαϊκού (όπως στη Νέα Καλλικράτεια).
ΕΥΡΗΜΑ ΝΕΑΣ ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΕΙΑΣ
Τα νεκροταφεία του αρχαίου οικισμού στη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής εντοπίζονται σε τέσσερα χωροταξικά σύνολα, το καθένα με ιδιαίτερο γεωμορφολογικό χαρακτήρα: το παραλιακό και νότιο νεκροταφείο, όπου υπάρχουν ταφές της αρχαϊκής και κλασικής εποχής, το ανατολικό με ταφές της εποχής του Σιδήρου, της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου, το δυτικό με τάφους της εποχής του Σιδήρου, αρχαϊκούς και υστερορωμαϊκών χρόνων, και τέλος, σε όλη την έκταση εκτός των τειχών του αρχαίου οικισμού αποκαλύφθηκαν συστάδες τάφων μεταξύ των δυτικών και ανατολικών λόφων, που χρονολογούνται κατά κύριο λόγο στην κλασική περίοδο. Οι τάφοι έδωσαν αρκετά ευρήματα, κυρίως πήλινα αγγεία εισηγμένα από διάφορα κέντρα του ελλαδικού χώρου, ειδώλια, κοσμήματα κ.ά.
Πρέπει να χρησίμευαν ως χώροι διαβίωσης, εργασίας και αποθήκευσης. Ακόμη, αποκαλύφθηκαν διάφοροι εργαστηριακοί χώροι για την κατεργασία μετάλλων και την παραγωγή αγγείων.
Ένα άλλο σημαντικό εύρημα είναι ο ισχυρός αναλημματικός τοίχος που περιέβαλλε την τράπεζα, προστατεύοντας τα κτίσματα του οικισμού από τις κατολισθήσεις και τα νερά που κατέβαιναν από την υπερκείμενη τούμπα. Ορισμένοι μελετητές ταυτίζουν τον οικισμό της Άνω Τούμπας με την αρχαία Θέρμη, καθώς αποτελεί τον μεγαλύτερο σε έκταση σε όλη την περιοχή του πολεοδομικού συγκροτήματος. Εποχή ακμής του φαίνεται ότι ήταν κυρίως τα αρχαϊκά χρόνια, αλλά η ανάπτυξή του συνεχίστηκε και στην κλασική εποχή.
Το νεκροταφείο του πολίσματος, γνωστό ήδη από το 1920, εκτείνεται κυρίως δυτικά και νότια του οικισμού (περιοχές Τριανδρίας και Κάτω Τούμπας). Οι ανασκαφές έφεραν στο φως πολλές ταφές από το 10ο ως και τον 3ο αι. π.Χ.
Ο συνήθης τύπος τάφου είναι ο ορθογώνιος λακκοειδής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πλάκες για επικάλυψη. Λίγοι ήταν οι κιβωτιόσχημοι τάφοι και οι λίθινες σαρκοφάγοι, ενώ εντοπίστηκε και περιορισμένος αριθμός καύσεων.
Τα πιο κοινά κτερίσματα ήταν πήλινα και γυάλινα αγγεία (από ένα έως τρία), σιδερένια ή χάλκινα εγχειρίδια και μαχαίρια και σε μερικές περιπτώσεις βρέθηκαν χρυσά κοσμήματα, ελάσματα (επιστόμια) και νομίσματα. Τους ίδιους τύπους τάφων και παρόμοια κτερίσματα θα συναντήσουμε σε όλα τα ανεσκαμμένα νεκροταφεία των οικισμών του Θερμαϊκού, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Παραμένοντας στα ανατολικά και θα σας παρουσιάσω ορισμένους από τους εντοπισμένους οικισμούς που έχουν ερευνηθεί και ανασκαφεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.
Η λεγόμενη τούμπα Γκόνα βρίσκεται στην περιοχή της Γεωργικής Σχολής, μέσα στο αγρόκτημα του πανεπιστημίου και είναι ορατή από τον δρόμο που οδηγεί προς το αεροδρόμιο «Μακεδονία». Σήμερα απέχει περίπου 1,5 χιλιόμετρο από την ακτή, αλλά στην αρχαιότητα ήταν παραθαλάσσια.
Η απομάκρυνση αυτή οφείλεται στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας και στις φερτές ύλες του ποταμού Ανθεμούντα (κοιλάδα Βασιλικών), που πρέπει να είχε τις εκβολές του στην ίδια περιοχή.
Στην ουσία πρόκειται για μια «τούμπα», στην οποία υπήρχε οικισμός στην Εποχή του Χαλκού, ενωμένη με μία «τράπεζα», όπου ανασκάφηκε σε μικρή έκταση ο μεταγενέστερος οικισμός των ιστορικών χρόνων (βρέθηκαν οικοδομικά λείψανα, νομίσματα και κεραμική παρόμοια με εκείνη που γνωρίζουμε και από άλλες γειτονικές θέσεις, ενώ φαίνεται ότι ο οικισμός διατηρήθηκε και μετά την ίδρυση της Θεσσαλονίκης).
Στην περιοχή της σύγχρονης Θέρμης, που λεγόταν παλιότερα Σέδες, υπάρχει μία «τούμπα», όπου είχε αναπτυχθεί οικισμός στα προϊστορικά και στα πρώιμα ιστορικά χρόνια (δηλαδή στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου) καθώς και μία μεγάλη «τράπεζα», όπου δημιουργήθηκε νέος οικισμός στα ιστορικά χρόνια. Αυτός πρέπει να ήταν αρκετά σημαντικός και ακμαίος στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, αν κρίνουμε από τα ποικίλα και πολυάριθμα κτερίσματα των 6000 χιλιάδων και πλέον τάφων που αποκαλύφθηκαν μέχρι σήμερα (εξαιτίας της ραγδαίας ανοικοδόμησης κατά την τελευταία εικοσαετία) και χρονολογούνται από τον 7ο αιώνα μέχρι και την ελληνιστική εποχή (2ος αι. π.Χ.). Από τα ευρήματα φαίνεται ότι η περίοδος ακμής ήταν από τα μέσα του 6ου μέχρι και τον 4ο αι. π.Χ. και η κατοπινή κάμψη πρέπει να οφείλεται στη συμμετοχή του στον συνοικισμό της Θεσσαλονίκης.
Οι τάφοι περιείχαν όπλα, κοσμήματα, ειδώλια, μετάλλινα και πήλινα αγγεία, πολλά από τα οποία ήταν προϊόντα τοπικών εργαστηρίων αλλά και πολλά εισηγμένα από διάφορες περιοχές της ανατολικής και νότιας Ελλάδας. Το όνομα του αρχαίου πολίσματος στη σύγχρονη Θέρμη δεν έχει ταυτιστεί ακόμη, αν και ορισμένοι μελετητές είχαν προτείνει ότι μπορεί να ήταν η αρχαία Θέρμη (επειδή εκεί κοντά υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη θερμές πηγές), κάτι που όμως μάλλον δεν ισχύει, αφού η Θέρμη ήταν παραθαλάσσια. Έχει, επίσης, προταθεί η ταύτιση με την Γαρησκό ή με τη Δίκαια.
Η Αίνεια αναφέρεται από τον Στράβωνα ως ένα από τα πολίσματα που ενώθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Στον Περίπλου του Σκύλακα χαρακτηρίζεται ως «πόλις Ελληνίς», ενώ ο Ρωμαίος ιστορικός Λίβιος την αναφέρει ως περιτειχισμένη (44,10 και 45,30).
Η αρχαία Αίνεια ταυτίζεται με τον οικισμό που εντοπίστηκε σε μία τράπεζα γνωστή με το όνομα Τούμπα Τάμπια (ή Κουμ Καλέ) και βρίσκεται στη νότια ακτή του Μεγάλου Εμβόλου (ή Μεγάλου Καραμπουρνού), βορειοδυτικά της Νέας Μηχανιώνας (30 χλμ ΝΔ της Θεσσαλονίκης). Η κατοίκηση εκεί ξεκινά από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και συνεχίζεται μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια (3ος-2ος αι. π.Χ.).
Επομένως, η Αίνεια ήταν ένας από τους οικισμούς που εξακολούθησε να υπάρχει και μετά την ίδρυση της Θεσσαλονίκης. Το όνομά της συνδέεται με τον Τρώα ήρωα Αινεία, ο οποίος σύμφωνα με τον μύθο την ίδρυσε καθ’ οδόν προς την Ιταλία και μάλιστα έθαψε εκεί τον πατέρα του Αγχίση. Ακόμη, αναφέρεται ότι ίδρυσε ναό προς τιμή της μητέρας του Αφροδίτης, αλλά σ’ αυτό το θέμα θα επανέλθω στη συνέχεια.
Μολονότι η παράδοση για τον Αινεία υπήρχε στην αρχαιότητα και οι κάτοικοι της Αίνειας απεικόνιζαν το κεφάλι του ήρωα στα νομίσματά τους και τον τιμούσαν ως οικιστή τους μέχρι και την ελληνιστική εποχή, υπάρχει και η πληροφορία ότι η πόλη ίσως ήταν αποικία της Κορίνθου και ιδρύθηκε στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.
Στην τράπεζα, παρά την ισοπέδωση για τη δημιουργία στρατιωτικών εγκαταστάσεων στα νεότερα χρόνια, βρέθηκαν στρώματα κατοίκησης και κεραμική διαφόρων εποχών. Από το νεκροταφείο της πόλης έχουν ανασκαφεί τάφοι των κλασικών χρόνων (5ου και 4ου αι. π.Χ.). Σημαντικά μνημεία περικλείουν οι τρεις ταφικοί τύμβοι που σχηματίστηκαν από ενοποιήσεις μικρότερων τύμβων.
Συγκεκριμένα, ο τύμβος Α κάλυπτε τρεις κιβωτιόσχημους τάφους, οι δύο από τους οποίους είχαν αξιόλογες τοιχογραφίες στο εσωτερικό τους. Ο τύμβος Β περιείχε ένα κιβωτιόσχημο τάφο και μια τεράστια νεκρική πυρά 3,5 μ. στα δυτικά του, εύρημα σημαντικό για τις πληροφορίες που παρέχει γύρω από τα ταφικά έθιμα της περιοχής.
Τέλος, ο τύμβος Γ κάλυπτε στο κέντρο του ένα μόνο λακκοειδή τάφο και στην περιφέρειά του δύο παιδικές ταφές, ενώ αποκαλύφθηκαν πυρές εναγισμών με καμένα οστά ζώων και αγγεία. Και οι τρεις αυτοί ταφικοί τύμβοι χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ.
Κάνοντας μια παρένθεση, αξίζει να γίνει εδώ αναφορά σε ένα πολύ σημαντικό μνημείο, που ίσως σχετίζεται με την Αίνεια, δεν βρέθηκε όμως στην περιοχή της Νέας Μηχανιώνας αλλά μέσα στη Θεσσαλονίκη. Σε οικόπεδα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, δίπλα στην πλατεία Αντιγονιδών (στη συμβολή των οδών Καραολή Δημητρίου, πρώην Διοικητηρίου, και Κρυστάλλη) στη διάρκεια σωστικών ανασκαφών για την ανέγερση κατοικιών αποκαλύφθηκαν διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη ενός μεγάλου ιωνικού ναού των ύστερων αρχαϊκών χρόνων (γύρω στο 500 π.Χ.).
Μάλιστα, κατά την πιο πρόσφατη έρευνα το 2000 βρέθηκε και η μαρμάρινη κρηπίδα του ναού μέσα στο ίδιο οικόπεδο μαζί με πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και εξαιρετικής τέχνης ρωμαϊκά αγάλματα, παρόμοια με εκείνα που είχαν αποκαλυφθεί ήδη το 1936 (ιωνικά κιονόκρανα και τμήματα από κίονες, θυρώματα, υδρορόες, ένα ανάγλυφο κεφάλι νέου, ορισμένα μάλιστα συγκολλώνται μεταξύ τους, δηλαδή τα παλιότερα με τα πρόσφατα ευρήματα). Πρόκειται για έναν περίπτερο εν παραστάσι ναό, με 6 κίονες στις στενές πλευρές και 11 ή 12 στις μακρές.
Είχε ανοικτό πρόδομο και σηκό και μπροστά μνημειακή κλίμακα με πέντε βαθμίδες. Το μνημείο είναι ολομάρμαρο και αποτελεί γενικά έναν από τους λίγους σωζόμενους ιωνικούς ναούς της περιόδου αυτής, έστω και αν διατηρείται πολύ αποσπασματικά (ανάλογα λείψανα ενός σύγχρονου ιωνικού ναού βρέθηκαν στην αρχαία Νεάπολη, τη σημερινή Καβάλα).
Γενικά πιστεύεται ότι αυτή δεν ήταν η αρχική θέση του ναού, ο οποίος μεταφέρθηκε εκεί από κάποιο άλλο σημείο (ανήκε δηλαδή στην ομάδα των λεγόμενων «περιπλανώμενων» ναών, όπως είναι γνωστοί και ορισμένοι από άλλες περιοχές).
Ο καθηγητής Μανόλης Βουτυράς πρότεινε ως αρχικό τόπο ανίδρυσης την Αίνεια και ότι η μεταφορά του έγινε στην εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου, καθώς έχει ίχνη δεύτερης χρήσης (γράμματα-σημάδια πάνω στο στυλοβάτη και σε θραύσματα της ανωδομής του για τη μετακίνηση και το ξαναστήσιμο των μελών). Αν πρόκειται όντως για το ναό της Αφροδίτης, που υπήρχε στην Αίνεια (Διον. Αλικαρν.), τότε μπορεί η μεταφορά του στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην «περιοχή των ελληνιστικών και ρωμαϊκών ιερών» να έγινε για να τιμηθεί ο Ιούλιος Καίσαρ (1ος αι. π.Χ.), μαζί με τον γενάρχη της οικογένειας των Ιουλίων, τον Αινεία, και φυσικά την προστάτιδα θεά Αφροδίτη (Venus Genetrix, Γεννήτριας ή Γενέτειρας).
Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν, ωστόσο, ότι αυτή ήταν η αρχική θέση του ναού που κτίστηκε ή επισκευάστηκε στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια χρησιμοποιώντας ως σπόλια τα παλιότερα αρχιτεκτονικά μέλη από τον υστερο-αρχαϊκό ναό, που ίσως προϋπήρχε στην κοντινή περιοχή και όπου τοποθετούν το κέντρο της αρχαίας Θέρμης (και ίσως αφιερωμένος στον Διόνυσο, άποψη Γ. Μπακαλάκη).
Παρά τη νέα και πιο ολοκληρωμένη έκθεση των σωζόμενων μελών, μαζί με τους ρωμαϊκούς ανδριάντες, στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης μας, η εντυπωσιακή εικόνα αυτού του μνημειακού περίπτερου ναού εξακολουθεί να μας διαφεύγει στο σύνολό της. Άγνωστη παραμένει και η τύχη των λειψάνων που βρέθηκαν κατά χώρα στην Πλατεία Αντιγονιδών, τα οποία θα μπορούσαν σίγουρα να αναδειχθούν, καθώς ανήκουν σ’ ένα πραγματικά μοναδικό μνημείο, με ιδιαίτερη αξία για την ιστορία της Θεσσαλονίκης.
Το συγκεκριμένο οικόπεδο πρώτα απαλλοτριώθηκε από το κράτος, μετά η απόφαση αυτή άλλαξε και αποφασίστηκε να διατηρηθούν τα κατάλοιπα του ναού στο υπόγειο της νέας οικοδομής και πριν δύο χρόνια ξαναβγήκε νέα απόφαση για απαλλοτρίωση, ενώ τώρα εκκρεμεί η ένσταση των ιδιοκτητών του οικοπέδου κατά της τελευταίας απόφασης. Έτσι, το μόνο που μας μένει προς το παρόν είναι να … θαυμάζουμε τα αρχαία ερείπια και τα σύγχρονα σκουπίδια έξω από την προσωρινή περίφραξη.
Παραμένουμε στα ανατολικά. Κοντά στην κοινότητα της Αγίας Παρασκευής, στο νοτιοδυτικό τμήμα της κοιλάδας των Βασιλικών, στην περιοχή του αρχαίου Ανθεμούντα και του ομώνυμου ποταμού, υπάρχει μια μεγάλη «τούμπα» (ΒΔ του χωριού) με οικισμό των προϊστορικών χρόνων, με ορισμένα ευρήματα που φτάνουν όμως μέχρι την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Επίσης, στη θέση Αγίασμα (ΝΔ του σημερινού χωριού), βρέθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα ενός οικισμού των ιστορικών χρόνων που επέζησε μέχρι τη βυζαντινή εποχή. Ένας άλλος οικισμός εντοπίστηκε στην τούμπα Αγγελάκη, στον οποίο ανήκει και το σημαντικό νεκροταφείο που ανασκάφηκε στην περιοχή (700 μ. ΒΔ).
Οι 435 τάφοι που ερευνήθηκαν τη δεκαετία του 1980 έδωσαν πλούσια κτερίσματα, παρόμοια με εκείνα των νεκροταφείων στους οικισμούς που προανέφερα. Για την ταύτιση του συγκεκριμένου οικισμού έχει προταθεί ο αρχαίος Ανθεμούς (που έδωσε το όνομά του στην περιοχή και στον μικρό ποταμό) και πιθανόν συμμετείχε, επίσης, στο συνοικισμό της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αμύντας Α΄ είχε προσφέρει αυτή την περιοχή στον εξόριστο Αθηναίο τύραννο Ιππία, τον γιο του Πεισίστρατου, χωρίς εκείνος να τη δεχτεί.
Κοντά στον Ανθεμούντα βρισκόταν και μια άλλη μικρότερη κώμη, από την οποία εντοπίστηκε και ανασκάφηκε τα τελευταία χρόνια το νεκροταφείο της, στην κοινότητα της Σουρωτής.
Οι τάφοι χρονολογούνται από τις αρχές του 6ου έως και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και τα κτερίσματά τους παρουσιάζουν ομοιότητες με το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής και του Σέδες, αλλά δίνουν μια πιο λιτή εικόνα σε σχέση με τα προηγούμενα. Για παράδειγμα, εδώ τα αγγεία τοπικής παραγωγής είναι περισσότερα από τα εισηγμένα και γενικά τα κτερίσματα είναι πιο απλά, λιγότερο πολυτελή από εκείνων.
ΕΥΡΗΜΑ ΠΟΤΙΔΑΙΑΣ
Στα νοτιοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Ποτίδαιας ανακαλύφθηκε ένα κτήριο, το οποίο λόγω της αρχιτεκτονικής μορφής του έχει ταυτιστεί με ένα σημαντικό ιερό της αρχαίας πόλης. Η κύρια κατασκευαστική φάση του ανήκει στην ίδρυση της Κασσάνδρειας το 316/5 π.Χ. Κάτω, όμως, από την ελληνιστική φάση του ιερού αποκαλύφθηκαν και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που ανήκουν στην κλασική και την αρχαϊκή περίοδο, γεγονός που δείχνει ότι το ιερό αυτό είχε μεγάλη διάρκεια χρήσης, καθώς η λειτουργία του ξεκινάει από τα τέλη 7ου αι. π.Χ. και φτάνει μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια. Τα ευρήματα από το ιερό ήταν πήλινα αγγεία, εισηγμένα κυρίως από την Κόρινθο και την Αττική, αλλά και από την ανατολική Ελλάδα, ειδώλια, λυχνάρια, αγνύθες και γενικά αντικείμενα που είτε αποτελούσαν αναθήματα είτε χρησιμοποιούνταν στις λατρευτικές τελετές. Επειδή στο ιερό βρέθηκαν πολλά ειδώλια με τη μορφή της Κυβέλης και του Άττεως (ως βρέφος σε λίκνο είτε ως παιδική μορφή), καθώς και ειδώλια λιονταριών, είναι πολύ πιθανή η ταύτισή του με το Μητρώον της Ποτίδαιας. Τέλος, ενδεχομένως η ίδρυση του ιερού να σχετίζεται με την ίδρυση της αποικίας από τους Κορινθίους (600 π.Χ.), λόγω της μεγάλης ποσότητας κορινθιακών αναθημάτων και αγγείων ανάμεσα στα ευρήματα του χώρου.
Ανάμεσα στην Αίνεια και τη Θέρμη ή ανάμεσα στην Αίνεια και την Ποτίδαια αναφέρουν οι αρχαίες πηγές ότι βρισκόταν η πόλη Δίκαια, στην ακτή της Κρουσίδος. Ήταν μία από τις σημαντικές αποικίες των Ερετριέων στην περιοχή του Θερμαϊκού, όπως η Μεθώνη και η Μένδη (Στέφανος Βυζ. λέει ότι ήταν αποικία Ιώνων) και οι κάτοικοί της ονομάζονταν Δικαιοπολίται.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΜΕΝΔΗΣ
Το νεκροταφείο της αρχαίας Μένδης εκτείνεται στην παραλία της, ακολουθώντας τον κανόνα των περισσότερων παράλιων αποικιών της Χαλκιδικής, και βρίσκεται σε μικρή απόσταση έξω από τον οικισμό. Στο μικρό τμήμα που έχει ανασκαφεί ήρθαν στο φως ταφές κυρίως της πρώιμης αρχαϊκής εποχής. Επικρατούν οι εγχυτρισμοί για βρεφικές και παιδικές ταφές, ενώ λίγοι είναι οι λακκοειδείς τάφοι και ελάχιστοι οι κιβωτιόσχημοι. Γενικά, υπάρχει άτακτη τοποθέτηση των τάφων και γίνεται προσπάθεια να ακολουθηθεί ο προσανατολισμός ανατολή-δύση. Στους ενταφιασμούς και τα κτερίσματα επικρατούν τα πήλινα αγγεία τοπικής παραγωγής, αλλά υπάρχουν και ορισμένα εισηγμένα από την Κόρινθο και την Αττική, επίσης ειδώλια και χάλκινα κοσμήματα.
Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς πολλές απόψεις για την τοποθέτηση της Δίκαιας («τράπεζα» Πολίχνης, «τράπεζα» Γκόνας, Τρίλοφος), αρκετά πιθανό όμως είναι να ταυτίζεται με τον αρχαίο οικισμό που υπάρχει στον χώρο της Νέας Καλλικράτειας και παρά την απόσταση από τη Θεσσαλονίκη ίσως είχε συμμετάσχει και αυτός στον συνοικισμό της (40 χλμ).
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΠΟΛΙΧΝΗΣ
Οι ανασκαφές αποκάλυψαν τμήματα του αρχαίου οικισμού στην «τράπεζα» Λεμπέτ της Πολίχνης, στη δυτική Θεσσαλονίκη, και των δύο μεγάλων νεκροταφείων, του δυτικού, με τάφους κυρίως της Εποχής του Σιδήρου και των αρχαϊκών-πρώιμων κλασικών χρόνων, και του ανατολικού, που χρονολογείται κυρίως στην κλασική περίοδο. Οι περισσότεροι τάφοι είναι λακκοειδείς. Ορισμένα από τα κτερίσματα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κυριαρχούν τα πήλινα αγγεία που προέρχονται από τη νότια Ελλάδα ή είναι εγχώρια που μιμούνται τα εισηγμένα. Ακόμη, ανάμεσα στα κτερίσματα συγκαταλέγονται μετάλλινα αγγεία, διάφορα είδη οπλισμού και αρκετά κοσμήματα από χρυσό, ασήμι και χαλκό. Τέλος, ενδιαφέρον είναι ότι σε ορισμένα τμήματα του ανατολικού και του δυτικού νεκροταφείου της Πολίχνης μεγάλος αριθμός υστεροαρχαϊκών και πρώιμων κλασικών τάφων περιέχει σχεδόν αποκλειστικά αγγεία εισηγμένα από το νότιο Αιγαίο ή μιμήσεις τους.
Παρόλα αυτά έχουν εντοπιστεί και εν μέρει ανασκαφεί την τελευταία δεκαετία αρκετοί τάφοι διαφόρων περιόδων (κτερίσματα κυρίως αγγεία και ειδώλια/προτομές) καθώς και η κλασική πόλη που ιδρύθηκε στον μεγαλύτερο δυτικό λόφο τον 5ο αι. π.Χ.
Συγκεκριμένα, εντοπίστηκαν τμήματα της οχύρωσης (τέλη 5ου – α΄ μισό 4ου αι. π.Χ.) και πιθανόν λιμενικών εγκαταστάσεων, λιθόστρωτοι δρόμοι, ένα δημόσιο οικοδόμημα με στοά και λείψανα κατοικιών.
Στην επικράτεια της Κρουσαίας χώρας (Κρουσίς) υπήρχαν και άλλα πολίσματα, των οποίων γνωρίζουμε τα αρχαία ονόματα αλλά όχι πάντα με βεβαιότητα την ακριβή θέση. Πράγματι, στην παράλια ζώνη και την πεδινή ενδοχώρα που εκτείνεται ανάμεσα στην Επανωμή και τα Νέα Μουδανιά είναι εντοπισμένες τούμπες και τράπεζες σε διάφορες θέσεις που πιθανότατα αντιστοιχούν με τη Σμίλα (στη θέση Πύργος Επανωμής), την Κάμψα (τράπεζα και τούμπα στα Κριτζιανά), τη Γίγωνο (Μεσημεριανή τούμπα στη Νέα Ηράκλεια), Λίσαι (Νέα Καλλικράτεια;), την Κόμβρεια (κοντά στα Νέα Πλάγια), τη Λίπαξο (περιοχή Νέων Μουδανιών), την Τίνδη, Σκίθαι (Μεσημέρι), τη Βρέα ή Βέροια (παραλία στα Νέα Σύλλατα, νότια Σωζόπολης), όλες μικρές κώμες που μπορεί να συμμετείχαν επίσης στον συνοικισμό της Θεσσαλονίκης.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΓ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ
Το νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται περίπου 25 χλμ. νοτιοανατολικά του ομώνυμου οικισμού και χρονολογείται κυρίως στον 6ο αι. π.Χ. Χαρακτηριστική είναι η πολύ πυκνή διάταξη των τάφων, με διαφορετικό προσανατολισμό για τις ανδρικές και τις γυναικείες ταφές. Οι περισσότεροι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι, υπάρχουν επίσης λίγοι λακκοειδείς και μονολιθικές λάρνακες. Στα πλούσια κτερίσματα περιλαμβάνονται είδη οπλισμού, κοσμήματα, ειδώλια, αγγεία από γυαλί και φαγεντιανή και κυρίως πήλινα αγγεία, εισηγμένα από Αττική, Κόρινθο και ανατολική Ελλάδα, καθώς και μεγάλος αριθμός από τοπικά εργαστήρια (γκρίζα τύπου «bucchero»).
Θα περάσουμε στη συνέχεια προς τα δυτικά, όπου υπήρχαν αντίστοιχα σημαντικοί οικισμοί με τα νεκροταφεία τους. Ορισμένοι από αυτούς εντοπίζονται σε γειτονικούς δήμους (Σταυρούπολη, Πολίχνη, Ωραιόκαστρο) και άλλοι λίγο μακρύτερα ανάμεσα στους ποταμούς Γαλλικό και Αξιό.
Ο αρχαίος οικισμός στην τράπεζα Λεμπέτ (Πολίχνη/Σταυρούπολη, Ευκαρπία), που έχει δώσει ευρήματα από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (10ος και 9ος αι.) μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., πρέπει να ήταν, επίσης, ένας από τους 26 που συνοικίστηκαν από τον Κάσσανδρο.
- Το όνομά του παραμένει άγνωστο προς το παρόν (η Κ. Ρωμιοπούλου είχε προτείνει την αρχαία Πίλωρο, ο Ν. Hammond τη Δίκαια). Βρίσκεται σε κομβική θέση, στη φυσική δίοδο από τη θάλασσα προς το Βορρά και προς την Ανατολή (μέσω του στενού του Δερβενίου).
Στην περιοχή υπήρχαν πολλές πηγές και τρεχούμενα νερά που τροφοδοτούσαν όχι μόνο τους παρακείμενους οικισμούς αλλά αργότερα και τη Θεσσαλονίκη (σήμερα περνούν από εκεί κοντά ο Δενδροπόταμος και ο Ξεροπόταμος). Βορειότερα υπάρχει και μικρότερη τούμπα (η τούμπα Λεμπέτ) με ίχνη κατοίκησης από την Πρώιμη Εποχή Χαλκού μέχρι και την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου.
Σε κοντινή απόσταση από την τράπεζα, που δεν έχει ερευνηθεί ακόμη σε μεγάλη έκταση, εντοπίστηκαν τα νεκροταφεία τόσο του πρώιμου οικισμού όσο και εκείνου των αρχαϊκών και των κλασικών χρόνων.
Τα κτερίσματα της Εποχής του Σιδήρου, κυρίως τα αγγεία και τα κοσμήματα, παρουσιάζουν ομοιότητες με ανάλογα από τη Βεργίνα (νεκροταφείο των τύμβων), την Αγχίαλο, τη Νέα Φιλαδέλφεια. Πλούσια είναι, επίσης, τα ευρήματα από τάφους του ίδιου οικισμού που ανασκάφηκαν στο χώρο του συμμαχικού νεκροταφείου Ζεϊτενλίκ (στην οδό Λαγκαδά, η ανασκαφή έγινε από Γάλλους στρατιώτες της Στρατιάς της Ανατολής το 1917 με επικεφαλής τον λοχία-αρχαιολόγο Leon Rey) και σε άλλα σημεία της Σταυρούπολης (π.χ. τέλη 4ου αι. π.Χ., τάφος με μετάλλινα αγγεία).
- Το ανασκαφικό και ερευνητικό έργο που επιτελέστηκε στη Μακεδονία στα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου από τα συμμαχικά στρατεύματα, κυρίως από τα γαλλικά (παράλληλα με τους Άγγλους και τους Ρώσους συμμάχους) είναι πολύ σημαντικό.
Οι Γάλλοι είχαν μία ειδική αρχαιολογική υπηρεσία στη Στρατιά της Ανατολής με επικεφαλής τον παλαιογράφο λοχία Λεόν Ρέυ και έτσι τεκμηρίωσαν τις ανασκαφές που έκαναν στο Καραμπουρνάκι και το Ζεϊτενλίκ με σχέδια, φωτογραφίες και δημοσίευση των ευρημάτων. Τα περισσότερα από αυτά μεταφέρθηκαν στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, όπου και φυλάσσονται μέχρι σήμερα.
Μάλιστα εκτέθηκαν στο Λούβρο το 2011-2012 στη μεγάλη έκθεση για την αρχαία Μακεδονία μαζί με τα ευρήματα και άλλων ανασκαφών που έκαναν τότε οι Γάλλοι (όπως στην Αξιούπολη, τον Άγιο Αθανάσιο, στον μακεδονικό τάφο του Μαιευτηρίου στην οδό Παπαναστασίου).
Λίγο βορειότερα από τη Σταυρούπολη βρίσκεται το Ωραιόκαστρο, στην περιοχή του οποίου έχουν εντοπιστεί δύο «τούμπες» με προϊστορικούς οικισμούς (Τούμπα Ακμπουνάρ ή Ασπρόβρυση και Λόφος) και μια «τράπεζα» (Νταούντ Μπαλί, 200 μ.) ανάμεσα σε δύο ρέματα, με οικισμό και νεκροταφείο του 8ου-7ου αι. π.Χ. κοντά σε αυτόν.
Έχουν, ωστόσο, ανασκαφεί διασκοριπισμένοι και μερικοί τάφοι των κλασικών χρόνων μέχρι τον 4ο αι. π.Χ.
Ένα άλλο σημαντικό πόλισμα στα δυτικά πρέπει να ήταν η Σίνδος (το όνομά της παραδίδεται και ως Σίνθος). Για την ύπαρξή της υπάρχει μόνο η γραπτή μαρτυρία του Ηροδότου, ότι ο στόλος του Ξέρξη ναυλόχησε στη Θέρμη, στη Σίνδο και στη Χαλάστρα, όταν εισχώρησε στο Θερμαϊκό κόλπο. Από την περιγραφή αυτή συμπεραίνουμε ότι η Σίνδος ήταν παράλια πόλη και βρισκόταν μεταξύ Θέρμης και Χαλάστρας, μάλλον κοντά στις εκβολές του Γαλλικού. Πιθανότατα ταυτίζεται με τον οικισμό στη βιομηχανική ζώνη της Σίνδου και συγκεκριμένα πάνω στη «διπλή τράπεζα» της Αγχιάλου (23 χλμ δυτικά της Θεσσαλονίκης).
Η «τράπεζα» βρίσκεται μέσα στο χώρο ενός εν λειτουργία στρατοπέδου και εκεί έγιναν ανασκαφές τη δεκαετία 1990-2000 από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και έφεραν στο φως λείψανα εγκαταστάσεων (κυρίως πρόκειται για πλίνθινα οικοδομήματα, χώρους κατεργασίας μετάλλων και κεραμικούς κλιβάνους 9ος-8ος αι.) από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού μέχρι και τον 4ο αι. π.Χ.
Ίχνη κατοίκησης διαπιστώθηκαν, όμως, ήδη από τη νεολιθική εποχή. Στα χρόνια του δεύτερου ελληνικού αποικισμού, δηλαδή στον 8ο αι. π.Χ., τα άφθονα κεραμικά ευρήματα μαρτυρούν την έντονη παρουσία των Ευβοέων στην περιοχή, οι οποίοι μάλλον είχαν ιδρύσει εκεί ένα «εμπόριον», δηλαδή έναν εμπορικό σταθμό, όπου έφερναν δικά τους και προμηθεύονταν άλλα τοπικά προϊόντα, ανάμεσά τους και χρυσό που υπήρχε στις όχθες του Γαλλικού ποταμού (γι’ αυτό και στην αρχαιότητα ονομαζόταν Εχέδωρος = αυτός που έχει δώρα).
 |
| Ο οικισμός της Άνω Τούμπας στη Θεσσαλονίκη, εντάσσεται στην περιοχή της αρχαίας Μυγδονίας και βρίσκεται στην απόληξη μιας στενής παραλιακής πεδιάδας στον βορειοανατολικό μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, σε μικρή απόσταση από την ακτή |
Τα πλούσια και ποικίλα κτερίσματα φανερώνουν την ευμάρεια και τις σχέσεις των κατοίκων με διάφορες περιοχές, όπως την Ιωνία, την Αθήνα, την Κόρινθο. Τα ευρήματα παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με εκείνα άλλων σύγχρονων νεκροταφείων στη δυτική και την κεντρική Μακεδονία, όπως στην Αιανή Κοζάνης, στη Βεργίνα, στο Αρχοντικό Γιαννιτσών, τη Νέα Φιλαδέλφεια, τον Άγιο Αθανάσιο, στην Άνω Τούμπα και το Καραμπουρνάκι, στη Θέρμη / Σέδες και την Αγία Παρασκευή.
Ανάμεσα στα κτερίσματα ξεχωρίζουν τα περίτεχνα χρυσά και αργυρά κοσμήματα, τα εντυπωσιακά χρυσά προσωπεία, τα μετάλλινα αγγεία, όπλα και τα ομοιώματα αντικειμένων (όπως επίπλων και αμαξών).
Η Χαλάστρα αναφέρεται και αυτή από τον Στράβωνα ως ένα από τα πολίσματα που συνοικίστηκαν στη Θεσσαλονίκη. Το όνομά της παραδίδεται και ως Χαλέστρα, προερχόμενο από μια ομώνυμη νύμφη. Ξέρουμε ότι ήταν χτισμένη στην ανατολική όχθη του Αξιού ποταμού, πολύ κοντά στις εκβολές του, και ότι βρισκόταν στα όρια της Μυγδονίας με τη γειτονική Βοττιαία. Αποτελούσε, έτσι, τη δυτικότερη μυγδονική πόλη και το πιο σημαντικό κέντρο όλης της περιοχής. Από τον Εκαταίο χαρακτηρίζεται ως πόλη με Θράκες κατοίκους.
Από άλλες αρχαίες πηγές γνωρίζουμε, επίσης, ότι ήταν παραθαλάσσια και οχυρωμένη πόλη, χτισμένη σε στρατηγική θέση. Από την εξιστόρηση του Ηροδότου πληροφορούμαστε ότι οι ναυτικές δυνάμεις των Περσών στρατοπέδευσαν για μικρό διάστημα στην αρχαία Θέρμη και τις άλλες πόλεις γύρω από τον Αξιό, περιμένοντας να φτάσει και ο υπόλοιπος στρατός μαζί με τον βασιλιά Ξέρξη. Τότε πρέπει να καταλήφθηκε η Χαλάστρα από τους Πέρσες, όπως και άλλες παραθαλάσσιες πόλεις της Μυγδονίας και της Βοττιαίας.
Το πρόβλημα της οροθεσίας της αρχαίας Χαλάστρας έχει απασχολήσει κατά καιρούς την ιστορική και την αρχαιολογική έρευνα, χωρίς να έχει βρει προς το παρόν την οριστική του επιβεβαίωση.
Οι περιοχές γύρω από τους νεότερους οικισμούς του Αγίου Αθανασίου, της Γέφυρας, της Αγχιάλου, της Νέας Φιλαδέλφειας, ακόμη και της σημερινής Χαλάστρας έχουν προταθεί από διάφορους μελετητές για την ταύτιση με το αρχαίο πόλισμα. Περισσότερες πιθανότητες συγκεντρώνει, ωστόσο, η ευρύτερη περιοχή του Αγίου Αθανασίου και της Γέφυρας, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφικές έρευνες, κυρίως της δεκαετίας του 1990.
Κοντά στη διασταύρωση της Νέας Εθνικής οδού και της οδού προς Ευζώνους, υπάρχει ένας χαμηλός τεχνητός λόφος, γνωστός με το όνομα τούμπα Τόψιν ή τούμπα Γέφυρας. Στην ουσία πρόκειται για μία τράπεζα, λόγω της επιμήκους, τραπεζιόσχημης μορφής του λόφου.
Τα άφθονα επιφανειακά ευρήματα από σπασμένα πήλινα αγγεία προσφέρουν ασφαλείς ενδείξεις για την κατοίκηση του χώρου από την ύστερη νεολιθική μέχρι και την όψιμη ελληνιστική εποχή.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντοπισμός και η αποκάλυψη τμημάτων από τα νεκροταφεία του αρχαίου οικισμού, όπως μέρος της νεκρόπολης των αρχαϊκών χρόνων, καθώς και τεσσάρων ταφικών τύμβων, όλων ανατολικά της τράπεζας και κοντά στον οικισμό του Αγίου Αθανασίου. Από τους κτιστούς τάφους που βρέθηκαν εκεί αξίζει να αναφερθούν οι τέσσερις μακεδονικοί τάφοι με τη μνημειακή αρχιτεκτονική διαμόρφωση – ένας φέρει και εξαιρετικές τοιχογραφίες.
Με την πόλη της Χαλάστρας πρέπει να συνδέεται και το λεγόμενο «χαλαστραίον νίτρον», για το οποίο οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι παραγόταν σε μια κοντινή λίμνη. Το υλικό αυτό (ανθρακικό άλας του νατρίου), γνωστό σήμερα με την ονομασία «νάτρον» (σόδα, trona), αποτελούσε στην αρχαιότητα ένα από τα βασικά συστατικά για την παρασκευή γυαλιού και διάφορων απολυμαντικών-απορυπαντικών ουσιών.
O χαρακτηρισμός αυτής της πρώτης ύλης με το επίθετο «χαλαστραίον» μαρτυρεί την πολύ στενή, θα λέγαμε αποκλειστική, σχέση της με την αρχαία Χαλάστρα –ένα είδος «ονομασίας προέλευσης» με τη σημερινή έννοια, που δηλώνει και την εμπορική εκμετάλλευση του προϊόντος αυτού από τους κατοίκους της Χαλάστρας.
Επομένως, η συγκεκριμένη λίμνη θα αποτελούσε την πηγή παραγωγής και εκμετάλλευσης του νίτρου, τo οποίο ήταν όχι μόνο φημισμένο αλλά και σπάνιο ως βασικό υλικό με ποικίλες χρήσεις (στη φαρμακευτική, τη γναφευτική, την υαλουργία).
Η μόνη διαπιστωμένη λίμνη στην ευρύτερη περιοχή βρίσκεται στην κοινότητα της Ξυλοκερατιάς του νομού Κιλκίς και είναι σήμερα γνωστή με το όνομα Πικρολίμνη. Γενικά η λίμνη έχει μικρή ποσότητα και χαμηλή στάθμη νερού, ενώ τους περισσότερους μήνες του χρόνου είναι ξερή (δηλαδή δεν έχει νερό) και καλύπτεται από πηλώδη λάσπη (άλμη), περισσότερο ή λιγότερο στερεή. Με την εξάτμιση του νερού σχηματίζονται πολύ λεπτοί λευκοί κρύσταλλοι, που αποτελούν το νίτρο.
Η αρχαιολόγος Δέσποινα Ιγνατιάδου μαζί με μια ομάδα χημικών και γεωλόγων, μετά από επιτόπια έρευνα στη λίμνη, έκαναν χημικές-ορυκτολογικές αναλύσεις σε δείγματα λάσπης και νερού που πάρθηκαν σε διαφορετικές εποχές (χειμώνα και καλοκαίρι) από τον πυθμένα της λίμνης και από γεώτρηση της περιοχής. Διαπιστώθηκε ότι η υδροχημική σύσταση των δειγμάτων ήταν παρόμοια και ότι από την εξάτμισή τους στο εργαστήριο έδωσαν, ανάμεσα σε άλλα, άλατα τρόνας.
Το νεκροταφείο ενός άλλου αξιόλογου οικισμού, και μάλιστα από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (από 9ο μέχρι 7ο-αρχές 6ου αι. π.Χ.), εντοπίστηκε επίσης δίπλα στον Γαλλικό ποταμό, προς την ενδοχώρα του νομού Θεσσαλονίκης, στη Νέα Φιλαδέλφεια, και ερευνήθηκε τη δεκαετία του 1990 με αφορμή τα μεγάλα έργα του ΟΣΕ. Οι 2228 τάφοι, που αποκαλύφθηκαν σε πυκνή διάταξη, ανήκαν σε παιδιά και ενήλικες και πολλοί από αυτούς περικλείονταν από ταφικούς τύμβους και περιβόλους.
Αρκετοί περιείχαν πήλινα και μετάλλινα κτερίσματα. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν τα χάλκινα και σιδερένια κοσμήματα που υπήρχαν στις γυναικείες ταφές, ενώ τα αγγεία δηλώνουν μια ανεπτυγμένη τοπική παραγωγή. Ο αντίστοιχος οικισμός βρισκόταν πάνω στη γειτονική τράπεζα, γνωστή ως Τράπεζα Νάρες (υπάρχει και η τούμπα Νάρετς με προϊστορικό οικισμό). Η παρουσία άφθονων πηγών και η εύφορη πεδιάδα πρέπει να συνέβαλαν στην πρώιμη ανάπτυξή του.
Ανακεφαλαίωση: Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει μια σειρά από οικισμούς στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, στα ανατολικά και δυτικά της Θεσσαλονίκης, άλλους ταυτισμένους με το αρχαίο τους όνομα και άλλους αταύτιστους ακόμη. Οπωσδήποτε, δεν είχαν όλοι την ίδια σημασία, ενώ διέφεραν, επίσης, από άποψη πληθυσμού και έκτασης.
Λόγω της σχετικά περιορισμένης ανασκαφικής έρευνας των ίδιων των οικισμών, που βρίσκονται πάνω σε λόφους με τη μορφή «τράπεζας», δεν διαθέτουμε προς το παρόν πολλά στοιχεία για τη διαχρονική οικιστική και την περαιτέρω ανάπτυξή τους, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, όπως στην περίπτωση της Άνω Τούμπας (που σημειωτέον είναι και η μεγαλύτερη θέση σε όλη την περιοχή), στην Πολίχνη, στο Καραμπουρνάκι, στη Σίνδο /Αγχίαλο.
Συχνά τα επιφανειακά ευρήματα, κυρίως τα θραύσματα από πήλινα σκεύη, μάς πληροφορούν για τις φάσεις και τη διάρκεια της ζωής των οικισμών αυτών. Αντίθετα, πιο συστηματικά έχουν ερευνηθεί τα νεκροταφεία που συνδέονται με τους διάφορους οικισμούς, και μάλιστα με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ιδιαίτερα οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα ήταν πολύ παραγωγικές και σημαντικές από αρχαιολογική άποψη όσον αφορά στις ανασκαφές που έγιναν στα νεκροταφεία της Σίνδου, της Νέας Φιλαδέλφειας, του Αγίου Αθανασίου, της Πολίχνης, του Ωραιοκάστρου, της Τούμπας Θεσσαλονίκης, της σύγχρονης Θέρμης/Σέδες, της Νέας Μηχανιώνας, της Αγίας Παρασκευής, της Σουρωτής και της Νέας Καλλικράτειας.
- Δυτικά της διπλής «τράπεζας» της Αγχιάλου υπάρχει μία άλλη «τράπεζα» στην ανατολική όχθη του Αξιού, που είναι γνωστή με το όνομα Τούμπα Τόψιν ή Γέφυρας, η οποία εμφανίζει ίχνη κατοίκησης ήδη από την Ύστερη Νεολιθική μέχρι την όψιμη ελληνιστική εποχή. Με αυτή τη θέση σχετίζονται οι ταφικοί τύμβοι που ανήκουν σήμερα στην κοινότητα του Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης. Το νεκροταφείο αυτό φαίνεται ότι ήταν σε χρήση ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. έως και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Οι αρχαϊκοί τάφοι παρουσιάζουν ομοιομορφίες στην κατασκευή και το είδος των κτερισμάτων που περιείχαν. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι λακκοειδείς. Στα κτερίσματα κυριαρχούν τα πήλινα αγγεία, κυρίως τα εισηγμένα, στα οποία υπερτερούν τα κορινθιακά. Άλλα κτερίσματα ήταν όπλα, χρυσά ρομβόσχημα επιστόμια, χρυσά και χάλκινα κοσμήματα, ειδώλια, λυχνάρια.
Όπως εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς, οι περισσότεροι από τους παράλιους οικισμούς της περιοχής του Θερμαϊκού, εμφανίζουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους ως προς την οικιστική οργάνωση, τις κατασκευαστικές τεχνικές, τις λατρευτικές συνήθειες, τα ταφικά έθιμα και τις συστηματικές επαφές με πολλές περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ιδιαίτερα της ανατολικής και της νότιας Ελλάδας.
Αυτές μαρτυρούνται από την ποικιλία και τον μεγάλο αριθμό των εισηγμένων χρηστικών και πολυτελών αγγείων καθώς και άλλων αντικειμένων, όπως κοσμημάτων και ειδωλίων, αλλά οπωσδήποτε και διαφόρων αγροτικών προϊόντων, ανάμεσα στα οποία κυρίαρχη θέση είχαν το λάδι και το κρασί που μεταφέρονταν με ειδικούς εμπορικούς αμφορείς.
Από την άλλη, τα πολυάριθμα ευρήματα καταδείχνουν επίσης την έντονη εγχώρια βιοτεχνική και καλλιτεχνική δραστηριότητα σε διάφορους τομείς, όπως στη μεταλλοτεχνία, τη γλυπτική, την κεραμική, την ειδωλοπλαστική και γενικά τη μικροτεχνία. Πολλές κοινές κατηγορίες αντικειμένων, όπως αγγείων, κοσμημάτων και ειδωλίων εμφανίζονται στους περισσότερους από αυτούς τους γειτονικούς οικισμούς, επιβεβαιώνοντας τις ανταλλαγές και την επικοινωνία μεταξύ τους.
Επίσης, τα τοπικά προϊόντα, όπως κτηνοτροφικά και γεωργικά, ξυλεία, μέταλλα, υφαντά και άλλα, θα διακινούνταν και σε πιο μακρινές περιοχές μέσω των εμπόρων που έφταναν στα παράλια του Θερμαϊκού (αυτοί ήταν στα αρχαϊκά χρόνια κυρίως Ίωνες, Κάρες και ίσως Φοίνικες).
Σχετικά με τις ταφικές πρακτικές, τα είδη των τάφων και οι κατηγορίες των κτερισμάτων μάς βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων για την πληθυσμιακή σύνθεση, την οικονομική κατάσταση και τις δοξασίες των κατόχων τους. Οι τάφοι είναι συνήθως λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι, σπανιότερα οι ενταφιασμοί γίνονταν μέσα σε πήλινες ή λίθινες σαρκοφάγους και σε μεγάλα αγγεία (εγχυτρισμοί).
Οι διαπιστωμένες καύσεις των νεκρών ήταν ακόμη πιο σπάνιες (μερικές φορές μέσα σε μετάλλινα τεφροδόχα αγγεία, συνήθως υδρίες). Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι τάφοι είναι οργανωμένοι σε συστάδες (αυτές μπορεί να σχετίζονται με γένη/οικογένειες) και καλύπτονται με τύμβους. Στις πλούσια κτερισμένες ταφές, τα κάθε λογής δώρα προς τους νεκρούς εντυπωσιάζουν με την ποιότητα, την ποικιλία και το πλήθος τους.
Εκτός από τα πήλινα αγγεία και ειδώλια, ιδιαίτερη μνεία θέλουμε να κάνουμε στα σκεύη από πολύτιμα υλικά (όπως γυαλί, αλάβαστρο και φαγεντιανή) και ιδιαίτερα στα μεταλλικά αντικείμενα (αγγεία και όπλα) και τα περίτεχνα κοσμήματα.
Οι χρυσές μάσκες, που κάλυπταν το πρόσωπο των νεκρών, και τα ομοιώματα αντικειμένων αποτελούν πολύ ξεχωριστές κατηγορίες κτερισμάτων. Πολλά από αυτά πρέπει να κατασκευάστηκαν σε τοπικά εργαστήρια, εξάλλου σε διάφορα σημεία της μακεδονικής γης υπήρχαν κοιτάσματα πολύτιμων μετάλλων, γνωστών ήδη στην αρχαιότητα, ενώ γνωρίζουμε για την ύπαρξη χρυσού στις όχθες του Γαλλικού ποταμού.
Γενικά, στην τέχνη της αρχαϊκής και κλασικής εποχής διαπιστώνονται έντονες ιωνικές επιδράσεις.
Το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων στους οικισμούς που εξετάσαμε ήταν αρκετά υψηλό, όπως διαπιστώνουμε από τα οικιστικά και ταφικά κατάλοιπα, τις λοιπές κοινόχρηστες κατασκευές (πλακόστρωτοι οδοί, πηγάδια και αγωγοί νερού), αλλά και από το πλήθος των κινητών ευρημάτων, ιδιαίτερα των κτερισμάτων. Φαίνεται, επίσης, ότι είχαν κοινό πολιτιστικό υπόβαθρο και οργανωμένη κοινωνική διαστρωμάτωση.
- Ορισμένες ομάδες ή γένη θα ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους κατοίκους λόγω καταγωγής ή οικονομικής δύναμης. Σε γενικές γραμμές, πρέπει να ήταν άνθρωποι ανοικτοί σε εξωτερικές επιρροές και βρίσκονταν σε στενή επικοινωνία με άλλες περιοχές, κυρίως εκείνες της Ανατολικής Ελλάδας, δηλαδή με τις πόλεις των παραλίων της Μικράς Ασίας και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου (Αιολίς, Ιωνία).
Έντονα διακριτή είναι και η παρουσία μιας οικονομικά ισχυρής ανώτερης τάξης, ένα είδος τοπικής αριστοκρατίας (όπως ήταν οι άρχοντες-βασιλείς των γεωμετρικών χρόνων στη νότια Ελλάδα), που διαχειριζόταν τον αγροτικό πλούτο, έλεγχε ως ένα βαθμό τις εμπορικές συναλλαγές και είχε πρόσβαση σε αγαθά πολυτελείας (αυτά μπορεί να ήταν τοπικά ή εισαγόμενα προϊόντα).
Ανάλογη ιεράρχηση και παρόμοια ευρήματα παρατηρούμε και σε άλλα νεκροταφεία των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στη Μακεδονία, όπως στο Αρχοντικό Γιαννιτσών, στη Βεργίνα και στην Αιανή, γεγονός που συνηγορεί για τις κοινές καταβολές όλων αυτών των πληθυσμιακών ομάδων.
 |
| Ευρήματα αρχ. αγγείων στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και αλλού |
Οι τελευταίοι είχαν ιδρύσει από νωρίς αποικίες και εμπορικούς σταθμούς στα παράλια του Θερμαϊκού κόλπου (στη διάρκεια του πρώτου και του δεύτερου αποικισμού, π.χ. οι Ευβοείς και οι Ίωνες πρέπει να είχαν έντονη παρουσία, η Eρέτρια ίδρυσε τη Μεθώνη, τη Μένδη και τη Δίκαια, η Κόρινθος την Ποτίδαια, η Αθήνα κυρίως από τα χρόνια του Πεισίστρατου στην Ραίκηλο/Περαία). Διοικητικά, στο διάστημα 510-480/70 π.Χ., όλη η περιοχή αποτέλεσε τμήμα (σατραπεία) του περσικού βασιλείου.
Η παρουσία των Μακεδόνων, που κατείχαν ήδη την περιοχή δυτικά του Αξιού, στη Μυγδονία και την Κρουσίδα σχετίζεται με το ερώτημα πότε πέρασαν τον Αξιό ποταμό. Αυτό συνέβη μάλλον στα χρόνια του μακεδόνα βασιλιά Αμύντα κατά τον 6ο αιώνα π.Χ., όπως φαίνεται από τις ομοιότητες που παρουσιάζουν τα ταφικά έθιμα και τα κτερίσματα των νεκροταφείων ένθεν και ένθεν του Αξιού αλλά και από τις διάφορες αρχαίες γραπτές μαρτυρίες.
ΚΕΙΜΕΝΟ : Ελένη Μανακίδου
Αναπλ. Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας
Τομέας Αρχαιολογίας
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Φιλοσοφική Σχολή
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
27/3/2012
©ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου (Θεσσαλονίκη 2000).
Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Επετειακός τόμος (Θεσσαλονίκη 2009).
Π. Αδάμ-Βελένη – E. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμικά εργαστήρια στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (8ος – αρχές 5ου αι. π.Χ.), Ημερίδα ΑΜΘ 2010 / Pottery Workshops in Northeastern Aegean (8th – early 5th c. BC), Scientific Meeting AMTh 2010 (Θεσσαλονίκη 2013).
Γ. Αικατερινίδης (επιμ.), Αρχαιολογικές τροχιοδρομήσεις. Από τη Θεσσαλονίκη στον Πλαταμώνα (Αθήνα 2008).
Ν. Ακαμάτης, «Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα», Αρχαιολογική Εφημερίς 2008, 1-78.
Ν. Ακαμάτης, Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα: το τοπικό εργαστήριο (Θεσσαλονίκη 2013).
N. Akamatis, «Discovering Macedonian Red-Figure Pottery: A New Pelike Attributed to the Pella Workshop», Annual of the British School at Athens 109, 2014, 223-249.
N. Akamatis, «Local Red-Figure Pottery from the Macedonian Kingdom: The Pella Workshop», στο: S. Schierup – V. Sabetai (επιμ.), The Regional Production of Red-Figure Pottery: Greece, Magna Graecia and Etruria (Aahrus 2014) 177-190.
Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα Ι. Το νεκροταφείο των τύμβων (Αθήνα 1969).
Αρχαία Μακεδονία/Ancient Macedonia, Κατάλογος έκθεσης στην Αυστραλία, Μελβούρνη – Μπρισμπέιν – Σύδνεϋ (Αθήνα 1988).
P. Bernard, «Céramiques de la première moitié du VIIe siècle à Thasos», Bulletin de Correspondance Hellénique 88, 1964, 77-146.
F. Blondé – J. Y. Perreault – C. Peristeri, «Un atelier de potier archaique à Phari (Thasos)», στο F. Blondé – J. Y. Perreault (επιμ.), Les atelies de potiers dans le monde Grec aux époques géométrique, archaique et classique, Bulletin de Correspondance Hellénique Supplément XXIII (Παρίσι 1992) 11-40.
F. Blondé, Études Thasiennes XX: Les céramiques d’usage quotidien à Thasos au IVe siècle avant J.-C. (Παρίσι 2007).
Ι. Βοκοτοπούλου – Αικ. Δεσποίνη – Β. Μισαηλίδου – M. Τιβέριος, Σίνδος. Κατάλογος της έκθεσης (Αθήνα 1985).
Ι. Βοκοτοπούλου, Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας (Αθήνα 1990).
Ι. Βοκοτοπούλου (επιμ.), Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία: το βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Κατάλογος Έκθεσης Marché Bonsecours, Μοντρεάλ 7 Μαΐου - 19 Σεπτεμβρίου (Αθήνα 1993).
Ι. Βοκοτοπούλου, «Αρχαϊκό ιερό στην Σάνη Χαλκιδικής», στο: Αρχαία Μακεδονία V. Ανακοινώσεις κατά το Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989 (Θεσσαλονίκη 1993) 179-236.
A. Bräuning – I. Kilian-Dirlmeier, Die eisenzeitlichen Grabhügel von Vergina: die Ausgrabungen von Photis Petsas 1960-1961 (Mainz 2013).
Ε. Γιούρη, «Η κεραμεική της Χαλκιδικής στον 4ο αιώνα π.Χ.», στο: Κέρνος. Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη (Θεσσαλονίκη 1972) 6-14.
Δ. Β. Γραμμένος (επιμ.), Στη Μακεδονία. Από τον 7ο αι. π.Χ. ως την ύστερη αρχαιότητα (Θεσσαλονίκη 2011).
Δ. Β. Γραμμένος (επιμ.), Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία. Προς τη γένεση των πόλεων (http://www.greek-language.gr/Resources /ancient_greek/macedonia/cities/ index.html)
Α. Coulié, Études Thasiennes XIX: La céramique thasienne à figures noires (Παρίσι 2002).
Σ. Δρούγου, Πόλεμος και ειρήνη στην αρχαία Αθήνα. Η υδρία της Πέλλας (Αθήνα 2004).
Σ. Δρούγου, Βεργίνα. Τα πήλινα αγγεία της Μεγάλης Τούμπας (Αθήνα 2005).
L. Ghali-Kahil, Études Thasiennes VII: La céramique grecque (fouilles 1911-1956) (Παρίσι 1960).
S. Gimatzidis, Die Stadt Sindos. Εine Siedlung von der späten Bronze- bis zur klassischen Zeit am Thermaischen Golf in Makedonien (Rahden/Westf. 2010).
S. Gimatzidis, «Counting sherds at Sindos: pottery consumption and construction of identities in the Iron Age», στο: S. Verdan – T. Theurillat – A. Kenzelmann Pfyffer (επιμ.), Early Iron Age Pottery: a Quantitative Approach, Proceedings of the International Round Table organized by the Swiss School of Archaeology in Greece, Athens, November 28-30, 2008 (Οξφόρδη 2011).
W. A. Heurtley, «Pottery from Macedonian Mounds», Annual of the British School at Athens 26, 1923-1925, 30-37.
Α. Ηochstetter, Kastanas. Die handgemachte Keramik, Schichten 19 bis 1 (Βερολίνο 1984).
R. Jung – B. Hänsel – B. Weninger, Kastanas. Die Drehscheiben-keramik der Schichten 19. bis 11. (Βερολίνο 2002).
Β. Καλλιπολίτης, «Κεραμεική κλασσικών χρόνων από τη Δυτική Μακεδονία», στο: Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ. Ανακοινώσεις κατά το Τρίτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977 (Θεσσαλονίκη 1983) 117-122.
Ν. Καλτσάς, Άκανθος Ι. Η ανασκαφή στο νεκροταφείο κατά το 1979 (Αθήνα 1998).
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη – Ε. Κεφαλίδου, «Τοπικά εργαστήρια αρχαϊκής και κλασικής κεραμικής από την Αιανή και τον Νομό Κοζάνης», στο: Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 (Θεσσαλονίκη 1999) 537-562.
Γ. Καραμήτρου – Μεντεσίδη, Αιανή. Η έκθεση στο αρχαιολογικό Μουσείο (Αιανή 2005).
E. Kefalidou, «Late Archaic Polychrome Pottery from Aiani», Hesperia 70, 2001, 183-219.
Ε. Κεφαλίδου, Ασώματα. Ένα αρχαϊκό νεκροταφείο στην Ημαθία (Θεσσαλονίκη 2009).
Ε. Κεφαλίδου, «Πλαστική λήκυθος από τη Μίεζα», στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήσεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου (Θεσσαλονίκη 2012) 289-297.
Ε. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμέως παίδες. Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του (Θεσσαλονίκη 2012).
Α. Κοτταρίδη, «Η νεκρόπολη των Αιγών στα αρχαϊκά χρόνια και οι βασιλικές ταφικές συστάδες», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 143-153.
A. Κοτταρίδη, Αιγές: η βασιλική μητρόπολη των Μακεδόνων. Aigai: the Royal Metropolis of the Macedonians (Αθήνα 2013) http://www.latsis-foundation.org/ell/electronic-library/the-museum-cycle/aiges-i-vasiliki-mitropoli-ton-makedonon
Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Ανασκαφικές έρευνες στην αρχαία Τράγιλο. Πρώτες γενικές αρχαιολογικές ιστορικές παρατηρήσεις», στο: Αρχαία Μακεδονία. Ανακοινώσεις κατά το Τρίτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977 (Θεσσαλονίκη 1983) 123-146.
Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη – O. Picard (επιμ.), Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη. Μνήμη Δ. Λαζαρίδη, Πρακτικά Aρχαιολογικού Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986, (Θεσσαλονίκη 1990).
C. Koukouli-Chrysanthaki, «Les nécropoles de la Pérée thasienne. Oisymé et Galepsos», στο: A.-M. Guimier-Sorbets – M. B. Hatzopoulos – Y. Morizot (επιμ.), Rois, cités, nécropoles: institutions, rites et monuments en Macédoine, Αctes des colloques de Nanterre, décembre 2002 et d’Athènes, janvier 2004 (Αθήνα – Παρίσι 2006) 169-184.
Κ. Κουσουλάκου – Α. Κουσουλάκου, «Αρχαϊκό ιερό στην Ποτίδαια Χαλκιδικής. Τα αρχαιολογικά δεδομένα και η επεξεργασία τους σε ψηφιακό περιβάλλον», στο: Αρχαία Μακεδονία VII. Η Μακεδονία από την Εποχή του Σιδήρου έως το θάνατο του Φιλίππου Β΄. Ανακοινώσεις στο Έβδομο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 14-19 Οκτωβρίου 2002 (Θεσσαλονίκη ) 697-714.
Α. Κυριάκου, Η στενόμακρη Τούμπα της Βεργίνας. Ταφικές πρακτικές στη Μακεδονία του 4ου αι. π.Χ. (Θεσσαλονίκη 2008).
Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη – Κ. Τσάκαλου-Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας Χάριν. Τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου (Θεσσαλονίκη 1988).
Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, «Πλαστικά αγγεία από την Πέλλα», στο: Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Μακεδονικά Παράρτημα 6 (Θεσσαλονίκη 1997) 127-139.
Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη – I. Ακαμάτης – A. Χρυσοστόμου – Π. Χρυσοστόμου, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας. The Archaeological Museum of Pella (Αθήνα 2011) http://www.latsis-foundation.org/ell/electronic-library/the-museum-cycle/to-arxaiologiko-mouseio-pellas
J. J. Maffre, «Deux pélikai attiques à figures rouges trouvées à Thasos», Bulletin de Correspondance Hellénique 96, 1972, 327-361.
J. J. Maffre, «Céramique attique à décor mythologique trouvée à l’Artémision de Thasos», στο: Thasiaca, Bulletin de Correspondance Hellénique Supplément 5 (Παρίσι 1979) 11-74.
J. J. Maffre, «Trente ans de recherches sur la céramique attique trouvée à Thasos par l’École française d’Athènes depuis 1956», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 185-203.
J. J. Maffre, «Coupes attiques à figures rouges trouvées à Thasos», στο: J. H. Oakley – O. Palagia (επιμ.), Athenian Potters and Painters II (Οξφόρδη 2009) 181-191.
E. Manakidou, «Céramiques indigènes de l’époque géométrique et archaïque du site de Karabournaki en Macédoine et leur relation avec les céramiques importées», στο: H. Tréziny (επιμ.), Grecs et indigènes de la Catalogne à la mer Noire, Actes des rencontres du programme européen Ramses2 (2006-2008), Bibliothèque d’Archéologie Méditerranéenne et Africaine du Centre Camille Jullian, BiAMA 3 (Παρίσι 2010) 463-470.
E. Manakidou, «Archaische bemalte Keramik aus Korinth und Athen in Makedonien als Ausdruck lokaler Vorlieben und Bedürfnisse», στο: St. Schmidt – A. Stähli (επιμ.), Vasenbilder im Kulturtransfer. Zirkulation und Rezeption griechischer Keramik im Mittelmeerraum, CVA Deutschland Beiheft 5 (Μόναχο 2012) 93-101.
Ε. Manakidou, «Marché régional, importations et imitations de céramiques corinthiennes et attiques à Karabournaki (Macédoine) à l’époque archaïque», στο: A. Tsingarida – D. Viviers (επιμ.), Pottery Markets in the Ancient Greek World (8th-1st centuries B.C.), Proceedings of the International Symposium held at the Université libre de Bruxelles 19-21 june 2008, Études d’Archéologie 5 (Βρυξέλλες 2013) 175-187.
E. Manakidou, «New Perspectives in the Study of Pottery Assemblages from Settlements and their Cemeteries in Central Macedonia during the Archaic Period», στο: D. Rodriguez-Pérez (επιμ.), Greek Art in Context (Farnham 2015) υπό έκδοση.
E. Manakidou, «Protocorinthian and Corinthian Ceramic Imports in Macedonia: Different people, different tastes?», στο: S. Gimatzidis – M. Pieniazek – S. Votruba (επιμ.), Archaeology across Past and Present Borders. Fragmentation, Transformation and Connectivity in the North Aegean and the Balkans during the Late Bronze and Early Iron Age (Βιέννη 2015) υπό έκδοση.
W. Mayr, «Attischer Einfluß in der früheisenzeitlichen Keramik Makedoniens», Österreichische Jahreshefte 62, 1993, Beiblatt, 1-12.
McPhee, «Some Red-Figure Vase-Painters of the Chalcidice», Annual of the British School at Athens 76, 1981, 297-308.
Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Νέα ευρήματα από την νεκρόπολη της αρχαίας Αφύτιος», Αρχαιολογικόν Δελτίον, Μελέται 34, 1979, 70-84.
Σ. Μοσχονησιώτη, «Εγχώρια διακοσμημένη κεραμική από το νεκροταφείο της αρχαίας Μένδης στη Χαλκιδική», στο: Ν. Χ. Σταμπολίδης – Α. Γιαννικουρή (επιμ.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 2002 (Αθήνα 2004) 277-293.
Σ. Μοσχονησιώτη, «Επείσακτη κεραμική στο παράλιο νεκροταφείο της Μένδης», στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήσεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου (Θεσσαλονίκη 2012) 201-209.
Μ. Μπέσιος, Πιερίδων Στέφανος. Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας (Κατερίνη 2010).
M. Μπέσιος – I. Tζιφόπουλος – A. Κοτσώνας, Μεθώνη Πιερίας Ι: Επιγραφές, χαράγματα και εμπορικά σύμβολα στη γεωμετρική και αρχαϊκή κεραμική από το «Υπόγειο» της Μεθώνης Πιερίας στη Μακεδονία (Θεσσαλονίκη 2012).
A. Μπιλούκα – I. Γραικός, «Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής: η πρόσφατη σωστική ανασκαφική έρευνα (1999-2005) στην Ερετριακή αποικία των Δικαιοπολιτών στον Θερμαϊκό Κόλπο», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 239-248.
Οι Αρχαιολόγοι μιλούν για τη Βόρεια Πιερία, Πρακτικά Ημερίδων: Αύγουστος 2011 – Λουλουδιές Κίτρους Πιερίας, Αύγουστος 2012 – Αρχαία Πύδνα Πιερίας, Οργανισμός Φεστιβάλ Ολύμπου (Κατερίνη 2012).
Α. Παντή, Τοπική κεραμική από τη Χαλκιδική και το μυχό του Θερμαϊκού κόλπου (Άκανθος – Καραμπουρνάκι – Σίνδος) (Θεσσαλονίκη 2006).
Α. Παντή, «Λαξευτές κατασκευές από τις ανασκαφές της ΙΣΤ’ ΕΠΚΑ στο Καραμπουρνάκι», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 273-284.
Α. Παντή, «Υδρίες με γραπτή διακόσμηση στον βορειοελλαδικό χώρο», στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήσεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου (Θεσσαλονίκη 2012) 191-199.
J. K. Papadopoulos, «An Early Iron Age Potters’ Kiln at Torone», Mediterranean Archaeology 2, 1989, 9-42.
J. K. Papadopoulos, «Euboians in Macedonia? A Closer Look», Oxford Journal of Archaeology 15, 1996, 151-181.
J. K. Papadopoulos, «Phantom Euboians», Journal of Mediterra¬nean Archaeology 10, 1997 191-219.
J. K. Papadopoulos, The Εarly Iron Age Cemetery at Torone. Excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in collaboration with the Athens Archaeological Society (Los Angeles 2005).
S. Paspalas, The Late Archaic and Early Classic Pottery of the Chalkidike in its wider Aegean Context (αδημ. διδακτορ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης 1995).
Ε. Πουλάκη, Χĩα & ’Ανθεμούσια. Ιστορία – Αρχαιολογία (Κατερίνη 2001).
D. M. Robinson, Excavations at Olynthus V. Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931 (Βαλτιμόρη 1933).
D. M. Robinson, Excavations at Olynthus XI. Necrolynthia (Βαλτιμόρη 1942).
D. M. Robinson, Excavations at Olynthus III. Vases found in 1934 and 1938 (Βαλτιμόρη 1950).
Κ. Romiopoulou, «Some Pottery of the Early Iron Age from Western Macedonia», Annual of the British School at Athens 66, 1971, 353-361.
Κ. Ρωμιοπούλου, «Αττικός αμφιπρόσωπος κάνθαρος από τάφο της αρχαίας Ακάνθου», στο: Σ. Δρούγου – Χ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη – Μ. Τιβέριος (επιμ.), Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, τόμ. Β (Θεσσαλονίκη 1987) 723-732.
Κ. Ρωμιοπούλου – Ι. Τουράτσογλου, Μίεζα. Νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών-πρώιμων ελληνιστικών χρόνων (Αθήνα 2002).
F. Salviat – N. Weill, «Un plat du VIIe siècle à Thasos. Bellérophon et la Chimère», Bulletin de Correspondance Hellénique 84, 1960, 347-386.
V. Saripanidi, Corpus Vasorum Antiquorum Greece 13: Thessaloniki, Aristotle University, Cast Museum (Aθήνα 2012).
Β. Σαριπανίδη, «Η κεραμική», στο: Α. Δεσποίνη (επιμ.), Σίνδος. Το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο (Θεσσαλονίκη, υπό έκδοση).
Κ. Σισμανίδης, «Το αρχαϊκό νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής Θεσσαλονίκης. Πρώτη παρουσίαση και πρώτες εκτιμήσεις», στο: Σ. Δρούγου – Χ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη – Μ. Τιβέριος (επιμ.), Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, τόμ. Β (Θεσσαλονίκη 1987) 787-803.
K. Sismanidis, Corpus Vasorum Antiquorum Greece 5: Thessaloniki Archaeological Museum (Αθήνα 1998).
Ε. Σκαρλατίδου, «Ένας νέος κιονωτός κρατήρας του Λυδού από τη Μακεδονία», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών ΧΧΙΙΙ-ΧΧVΙΙΙ, 1990-1995, 175-198.
Ε. Σκαρλατίδου, «Ένας νέος κρατήρας του Λυδού από το νεκροταφείο στη Θέρμη (Σέδες) Θεσσαλονίκης. Το εμπόριο και η παραγωγή των αγγείων του αττικού αγγειογράφου και του εργαστηρίου του στη Μακεδονία», στο: Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 (Θεσσαλονίκη 1999) 1031-1045.
E. Skarlatidou, «Una tomba arcaica in Macedonia. Nuovi dati per un riesame della cronologia della ceramica corinzia», Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle missioni italiane in Oriente 80, 2002, 281-307.
Ε. Σκαρλατίδου, Θέρμη. Το αρχαίο νεκροταφείο κάτω από τη σύγχρονη πόλη (Θεσσαλονίκη 2007).
Ε. Σκαρλατίδου, «Το νεκροταφείο της Θέρμης (πρώην Σέδες) Θεσσαλονίκης. 20 χρόνια έρευνας», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 329-343.
Κ. Σουέρεφ, «Σουρωτή Νομού Θεσσαλονίκης. Ανασκαφές στο αρχαίο νεκροταφείο», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 356-368.
K. Τζαναβάρη – K. Φίλης, «Η Λητή από την προϊστορία μέχρι την ύστερη αρχαιότητα», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 369-384.
Μ. Τιβέριος, «Ανασκαφή ενός νεκροταφείου του 5ου αι. π.Χ. στην αρχαία Άργιλο», Αρχαιολογικόν Δελτίον, Α΄ Μελέτες, 39, 1984, 1-47.
M. Tiverios, «Archaische Keramik aus Sindos», Μακεδονικά 25, 1985-1986, 70-85.
Μ. Τιβέριος, Προβλήματα της μελανόμορφης αττικής κεραμικής (Θεσσαλονίκη 21988).
Μ. Τιβέριος, «Όστρακα από τη Σάνη της Παλλήνης. Παρατηρήσεις στο εμπόριο των ελληνικών αγγείων και στον αποικισμό της Χαλκιδικής», Εγνατία 1, 1989, 31-64.
Μ. Τιβέριος, «Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Πέλλα», Αρχαιολογική Εφημερίς 130, 1991, 15-44.
Μ. Τιβέριος, «Εισαγμένη κεραμική από τη Διπλή Τράπεζα της Αγχιάλου κοντά στη σημερινή Σίνδο», Παρνασσός 35, 1993, 553-560.
Μ. Τιβέριος, Μακεδόνες και Παναθήναια (Αθήνα 2000).
M. Τιβέριος – Π. Νίγδελης – Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια: Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία / Threpteria: Studies on Ancient Macedonia (Θεσσαλονίκη 2012).
Μ. Τιβέριος – B. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου – E. Μανακίδου – A. Αρβανιτάκη (επιμ.), Η κεραμική της Αρχαϊκής εποχής στο βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του (700-480 π.Χ.), Πρακτικά Αρχαιολογικής Συνάντησης, Θεσσαλονίκη 19-22 Μαΐου 2011, Δημοσιεύματα Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών αρ. 11 / Archaic Pottery of the Northern Aegean and its Periphery (700-480 BC), Proceedings of the Archaeological Meeting, Thessaloniki 19-22 May 2011 (Θεσσαλονίκη 2012).
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, «Από την επείσακτη κεραμική της αρχαϊκής Ακάνθου», στο: Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 (Θεσσαλονίκη 1999) 1197-1217.
Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, «Λήκυθος τεχνικής Six από την Άκανθο», στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήσεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου (Θεσσαλονίκη 2012) 245-254.
Χ. Τσούγγαρης, «Κανθαροειδείς κοτύλες και εξάλειπτρα από το αρχαίο νεκροταφείο Θέρμης νομού Θεσσαλονίκης. Συμβολή στη μελέτη της γκρίζας αρχαϊκής κεραμικής του Θερμαϊκού κόλπου», Μακεδονικά 35, 2005-2006, 1-38.
Ο. Tudor-Jones, «Chalkidic Painted Ware. Three Stamnoid Kraters from Torone», Αρχαιολογική Εφημερίς 129, 1990, 177-189.
Κ. Φίλης, «Εμπορικοί αμφορείς από εργαστήρια του Βόρειου Αιγαίου στο νεκροταφείο της Ακάνθου», στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήσεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου (Θεσσαλονίκη 2012) 219-225.
Κ. Χαβέλα, «Τεφρόχρωμη τροχήλατη κεραμική της Εποχής του Σιδήρου», στο: Ν. Χ. Σταμπολίδης – Α. Γιαννικουρή (επιμ.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 2002 (Αθήνα 2004) 329-339.
Π. Χρυσοστόμου – Ι. Ασλάνης – Α. Χρυσοστόμου, Αγροσυκιά: ένας οικισμός των προïστορικών και ιστορικών χρόνων (Bέροια 2007).
Α. Χρυσοστόμου – Π. Χρυσοστόμου, «Τα νεκροταφεία του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας», ΑΕΜΘ 20 χρόνια, 477-490.
Α. Χρυσοστόμου (επιμ.), Εθνική Οδός Θεσσαλονίκης-Φλώρινας. Σωστικές ανασκαφές κατά το 2006-2008 στο τμήμα Νέας Χαλκηδόνας-Έδεσσας (Θεσσαλονίκη 2008).
Α. Χρυσοστόμου, Νέοι θησαυροί της Εδεσσαïκής γης. Από την έρευνα του νότιου νεκροταφείου της κάτω πόλης της αρχαίας Έδεσσας (Έδεσσα 2013).
Ι. Vocotopoulou, «Polychrono. A New Archaeological Site in the Chalkidike», στο: J.-P. Descoeudres (επιμ.), ΕΥΜΟΥΣΙΑ. Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Alexander Cambitoglou (Sydney 1990) 79-86.
Ι. Vocotopoulou, «Sites and Sanctuaries of the Archaic Period in Chalkidike», Annual of the British School at Athens 91, 1996, 319-328.
I. Vokotopoulou, «Anciennes nécropoles de la Chalcidique », στο: J. de La Genière (επιμ.), Nécropoles et sociétés antiques (Grèce, Italie, Languedoc), Αctes du Colloque international du Centre de Recherches Archéologiques de l’Université de Lille III, Lille 2-3 Décembre 1991 (Νάπολη 1994) 79-98.
N. Weill, «Céramique thasienne à figures noires», Bulletin de Correspondance Hellénique 83, 1959, 430-454.
Γενική βιβλιογραφία για την αρχαία Μακεδονία (αλφαβητικά)
Π. Αδάμ-Βελένη, Μακεδονία – Θεσσαλονίκη μέσα από τις εκθέσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου (Αθήνα 2009).
Π. Αδάμ-Βελένη – Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια. Επετειακός τόμος (Θεσσαλονίκη 2009).
Ι. Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη, από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια (Αθήνα 1986).
Ι. Βοκοτοπούλου, Οδηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (Αθήνα 1996).
S. Descamps-Lequime (επιμ.), Au royaume d’Alexandre le Grand. La Macédoine antique, Κατάλογος έκθεσης στο Μουσείο του Λούβρου (Παρίσι 2011).
Σ. Κόρτη-Κόντη, Η «ανατολίζουσα» Μακεδονία (Θεσσαλονίκη 2001).
R. J. Lane Fox (επιμ.), Brill’s Companion to Ancient Macedon: Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC-300 AD (Leiden – Βοστώνη 2011).
F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l’époque romaine, Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplément 16, 1988, 185 κ.ε. (Μυγδονία), 415 κ.ε. (Κρουσίς).
Κ. Ρωμαίος, «Ποῦ ἔκειτο ἡ ἀρχαία Θέρμη», Μακεδονικά 1, 1940, 1-7.
Α. Τσακτσίρα – Κ. Παπανθίμου – Γ. Μάντζιου – Ν. Καλογήρου, Θεσσαλονίκη. Η πόλη και τα μνημεία της (Θεσσαλονίκη 2003).
Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, Μακεδονικός Όλυμπος. Μύθος, ιστορία, αρχαιολογία (Θεσσαλονίκη 2013).
Κ. Σουέρεφ, Τοπογραφικά και αρχαιολογικά Κεντρικής Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη 2011).
Μ. Α. Τιβέριος, «Οι ιστορικοί χρόνοι στην περιοχή της Θεσσαλονίκης πριν από την ίδρυσή της», στο: Ι. Χασιώτης (επιμ.), Tοῖς αγαθοῖς βασιλεύουσα Θεσσαλονίκη. Ιστορία και πολιτισμός (Θεσσαλονίκη 1997) 78-87.
M. Tiverios, «Greek Colonisation of the Northern Aegean», στο: G. R. Tsetskhladze (επιμ.), Greek Colonisation. An Account of Greek Colonies and other Settlements Overseas, τόμ. 2 (Leiden-Βοστώνη 2008) 1-154.
M. Τιβέριος – Π. Νίγδελης – Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Θρεπτήρια: Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία. Threpteria: Studies on Ancient Macedonia (Θεσσαλονίκη 2012).
Ντ. Χριστιανόπουλος, Η αρχαία Θέρμη και η ίδρυση της Θεσσαλονίκης 1000-315 π.Χ. (Θεσσαλονίκη 1991).
ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΚΑΡΑΜΠΟΥΡΝΑΚΙ
Α. Δάφφα-Νικονάνου, στο: Κέρνος. Τιμητική προσφορά στον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη (Θεσσαλονίκη 1972) 19 κ.ε. (ερυθρόμορφος σκύφος στο Μουσείο Εκμαγείων).
K. Filis, Eirene 50, 2014, 233-265 (εμπορικοί αμφορείς από υπόσκαπτο της τομής 27-89δ).
E. Manakidou, στο: Β. Schmalz – M. Söldner (επιμ.), Griechische Keramik im kulturellen Kontext. Akten des Internationalen Vasen-Symposions in Kiel vom 24. bis 28.9.2001 veranstaltet durch das Archäologische Institut der Christian-Albrechts-Universität zu Kiel (Münster 2003) 193-196.
Ε. Manakidou, Athenische Mitteilungen 120, 2005, 71-83 (κορινθιακός κιονωτός κρατήρας με θεϊκή πομπή)
E. Manakidou στο: H. Tréziny (επιμ.), Grecs et indigènes de la Catalogne à la Mer Noire. Actes des rencontres du programme européen Ramses2 2006-2008, ΒiAMA Centre Camille Jullian 3 (Παρίσι 2010) 463-470 (διάφορες τοπικές κεραμικές κατηγορίες).
Ε. Μανακίδου, στο: Σ. Πινγιάτογλου – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου (επιμ.), Νάματα. Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή (Θεσσαλονίκη 2011) 277-288 (κρατήρας με παράσταση κυνηγιού ελαφιών και η απεικόνιση του θέματος στην πρώιμη αρχαϊκή τέχνη).
E. Manakidou, στο: A. Tsingarida – D. Viviers (επιμ.), Pottery Markets in the Ancient Greek World (8th-1st centuries B.C Proceedings of the International Symposium held at the Université libre de Bruxelles 19-21 june 2008 (Βρυξέλλες 2013) 175-187 (εισαγωγές και μιμήσεις κορινθιακών και αττικών μελανόμορφων αγγείων).
E. Manakidou, στο: P. Badenas de la Peña – P. Cabrera Bonet – M. Moreno Conde – A. Ruiz Rodrígez – Carmen Sánchez Fernández – T. Tortosa Rocamora (επιμ.), Homenaje a Ricardo Olmos. Per speculum in aenigmate, Miradas sobre la Antigüedad (Μαδρίτη 2014) 116-121 (μαγειρικά αγγεία και άλλα σκεύη παρασκευής τροφής).
Μ. Τιβέριος, AEMΘ 1, 1987, 247 κε. (κεραμική διαφόρων προελεύσεων στον οικισμό).
Μ. Τιβέριος, στο: Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου (Θεσσαλονίκη 2000) 519-527 (ενεπίγραφη λαβή αμφορέα SOS και αθηναϊκό λάδι στο μυχό του Θερμαϊκού).
Μ. Τιβέριος, στο: Ν. Σταμπολίδης – Α. Γιαννικουρή (επιμ.), Το Αιγαίο στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ρόδος, 1-4 Νοεμβρίου 2002 (Αθήνα 2004) 295-307 (πανεπιστ. ανασκαφές στο Καραμπουρνάκι και η παρουσία Φοινίκων στο Βόρειο Αιγαίο).
Μ. Tiverios – Ε. Μanakidou – D. Τsiafakis – S. Valamoti – Τ. Theodoropοulou – Ε. Gatzogia στο: S. Voutsaki (επιμ.), Subsistence, Economy and Society in the Greek World. Improving the integration of archaeology and science (Leuven 2013) 205-214 (κεραμικά και οργανικά κατάλοιπα από ένα μαγειρικό λάκκο, ανασκαφή 2009).
D. Tsiafakis, στο: F. Krinzinger (επιμ.), Akten des Symposions «Die Ägäis und das westliche Mittelmeer. Beziehungen und Wechselwirkungen 8 bis 5. Jh. v. Chr.», Wien 24 bis 27. März 1999 (Βιέννη 2000) 417-423 (κεραμική Ανατολικής Ελλάδας).
D. Tsiafakis – E. Manakidou – A. Sakalis – N. Tsirliganis, στο: Proceedings of the XVII International Congress of Classical Archaeology: Meetings between cultures in the Ancient Mediterranean, Roma 22-26 September 2008, Bolletino di Archeologia on Line, Volume Speciale 2010, 143-152 (κορινθιακού τύπου κεραμική και αναλύσεις πηλού).
Δ. Τσιαφάκη, στο: Ε. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμέως παίδες, Αντίδωρο στον καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του (Θεσσαλονίκη 2012) 153-161 (καρποδόχη Ανατολικής Ελλάδας).
Δ. Τσιαφάκη, στο: Μ. Τιβέριος – Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου – Ε. Μανακίδου – Ά. Αρβανιτάκη (επιμ.), Η κεραμική της αρχαϊκής εποχής στο Βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του (700-480 π.Χ.) (Θεσσαλονίκη 2012) 227-238 (κεραμική Ανατολικής Ελλάδας).
Δ. Τσιαφάκη – Ε. Μανακίδου στο: Π. Αδάμ-Βελένη – Ε. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμικά εργαστήρια στο Βορειοανατολικό Αιγαίο (8ος-αρχές 5ου αι. π.Χ.) (Θεσσαλονίκη 2013) 73-88 (τοπικό εργαστήριο «ωοκέλυφης» κεραμικής)
Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη κ.ά., ΑΕΜΘ 20, 2006 (2008) 271-297.
Κ. Φίλης, στο: E. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμέως παίδες, Αντίδωρο στον καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του (Θεσσαλονίκη 2012) 309-320 (εισηγμένοι εμπορικοί αμφορείς στο Καραμπουρνάκι).
Ν. Χατζής, Εγνατία 14, 2010, 155-192 (γεωμετρική κεραμική από αδιατάρακτα στρώματα).
Ν. Χατζής, στο: E. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Κεραμέως παίδες, Αντίδωρο στον καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του (Θεσσαλονίκη 2012) 239-246 (γεωμετρική κεραμική).
Ph. Zaphiropoulou, Bulletin Correspondance Hellénique 94, 1970, 361 κ.ε. (μελανόμορφα αττικά αγγεία στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης)
